ۆەرماحت وبەر-لەيتەنانتى ءاليحان اعاەۆ دەسانتىنىڭ كەلتە تاريحى (جالعاسى)
جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: اسپاننان تۇسكەن ون بەس, وي ارقاۋى — اقپارات, وق وتىندە...
وي ارقاۋى اقپارات — 2
قاشاندا توتە جولدى تاڭدايتىن GPS-گيد ەسەنباي شاعىلدان شىعىپ، جەمدى جاعالاپ، دەسانتشىلاردىڭ ىزىمەن كەلە جاتقان ءبىزدى بەسبايعا تۋرا اپارعىسى كەلگەنىمەن، قۇلاقشيگە سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
مانا قويشىعۇلدار بەلگى رەتىندە قاداپ ايتقان اق ءشيلى القاپ – قۇلاقشي جايلاۋىنىڭ جەم بەتتەگى سالپىسىن ىزدەپ، جان-جاققا ءجىتى كوز سالىپ كەلەمىز. اق ءشيدى دە، قۇلاق ءشيدى دە انىقتاپ اجىراتۋ وڭاي شارۋا بولماي شىقتى – جەمنىڭ بۇل ءوڭىرى دە جانبيكە، سارقاسقاداعىداي، تامىزدىڭ مول تۇسكەن شىق-شىلامىنان كەيىن كوك-ىراڭمەن تۇنىپ-اق تۇر ەكەن: قياق، سارىميا، ەركەكشوپ، سىڭبىرىك، شاعىر، جىڭعىل، قىرىقبۋىن، سۋدىر، جانتاق، سارىباس جۋسان، ەبەلەك، يتسيگەك، كوكپەك، الابوتا، سوراڭ، قۇرتقاشاش، قويجۋا، باقباق، قالۋەن، قوڭىراۋباس، ادىراسپان، كيىكوتى، شىرماۋىق، قويبۇلدىرگەن... سىندى قاي قازاق تا بالا كەزدەن كيەسىنە سەنىپ وسەتىن توقسان ءتۇرلى ءشوپتىڭ اتىن اسىقپاي اتاپ، سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ايداۋ قارا جولدىڭ ەكى جاعىن جىبەرمەي بارلاپ كەلە جاتقان سالىق اعامىز ءبىر كەزدە جۇرگىزۋشىگە «توقتا» دەگەن بەلگى بەردى.
سول جاق قولدا، ءار-ءار جەردە شوقتاي ۇيىسا وسكەن اق ءشيلى جازىقتا اۋىل جۇرتى جاتىر.
«15 مايا وپەرگرۋپپا، ۆىەحاۆشايا ۆ رازۆەدكۋ ۆۆەرح پو رەكە ەمبا، ناپالا نا ياسنىە سلەدى پاراشيۋتيستوۆ ي ۆ توت جە دەن ناستيگلا يح ۆ رايونە كولحوزا «تەرەكتى» (35 كم وت كولحوزا يم. كيروۆا)»، – دەمەپ پە ەدى تاسشاينار چەكيستەر كەيىن ماسكەۋگە جولداعان حابارلاماسىندا. بۇل جەردە كيروۆ كولحوزى دەپ ونىڭ فەرماسى ورنالاسقان جانبيكە ايتىلىپ وتىرعانى انىق. دەرەۋ توپوگرافيالىق كارتا بويىنشا جانبيكە مەن ءوزىمىز تۇرعان اۋىل ورنىنىڭ ارالىعىن ولشەپ كەپ جىبەرگەنىمىزدە، قۇداۋاندا، تۇپ-تۋرا 35 شاقىرىم شىقتى. گەوگرافيالىق كوورديناتى: 47و12. 620` ە 055و28. 348`.
دەرەكتەر بويىنشا قۇلاقشيدە سوعىس جىلدارى «تەرەكتى» كولحوزىنىڭ ورتالىعى ەمەس، سيىر فەرماسى وتىرعان. 1986 جىلى «توسەگى» سالىنعان كارتادا «قىستاق» دەپ بەلگىلەنگەنىنە قاراعاندا، ودان ەل بەرتىنىرەك كوشىپ كەتكەن سياقتى. قويمان سادۋاقاسوۆ پەن توتاي دەكەەۆ ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، قۇلاقشيدەگى فەرمادا شارمايدىڭ جەدەل قيمىل توبى جايعاسقان، ال بوم باحي باستاعان ءۇش دەسانتشىمەن دەكەەۆ جاساعى فەرما ماڭىنداعى باسقا ءبىر اۋىلدا (قۇلاقشيدەن ءبىر شاقىرىم جەردە) ۇشىراسىپ قالادى جانە ءسوز سىلايىنا قاراعاندا، ول اۋىل وزەننەن قاشىق ەمەس. كارتادا بۇل جونىندە ءلام-ميم، وندا قۇلاقشيدەن سولتۇستىككە قاراي، توعالاي قۇمىنىڭ ماڭداي بەتىنىڭ باتىس مۇيىسىندەگى قىستاق ورنى عانا كورسەتىلگەن. جەرگىلىكتى ادام بولماسا، ءوز بەتىمىزبەن الگى ەكىنشى اۋىلدىڭ ورنىن جوبالاي المايتىنىمىزدى ءبىلىپ، جەر ىڭعايىن، وعان قوسا تاريح بىلەتىن كىسى ىزدەپ، جەمدى ورلەپ بەسبايعا قاراي جىلجىدىق.
تۇيسىگىمىز الداماپتى.
قۇلاقشيدەن شىعىپ، وزەن بويىمەن ميالىعا (اقتوبەنىڭ ميالىسى) بەتتەپ، بەس-التى شاقىرىم جۇرگەندە جەمنىڭ ءدال جاعاسىندا ءبىر-بىرىنەن لاعىپ سالىنعان ەكى ءۇيلى ءبىر اۋىل وتىرادى. جەممەن ەكى ارا – جيدە، جىڭعىل، تۇزگەندى قالىڭ توعاي. قورا-قوپسى، باۋ-شارباق، قازاقى توبەت، قۇماي تازى، ورىستەن قايتقان مال، ەنەسىن ىزدەپ بوزداعان بوتا-تايلاق، ويناقتاعان قۇلىن. ساي تابانى كوكپەڭبەك ءشوپ. قازاقتىڭ بۇيرەگىن بۇلك ەتكىزىپ، جۇرەگىن قىتىقتاپ وتەتىن يديليا. 1944 جىلعى مامىردىڭ ۇرگىن-سۇرگىنىندە اتى شارتاراپقا ايگىلەنەتىن بەسبايدىڭ بۇگىنگى تىرشىلىك-تىنىسى وسىنداي بولعانى دا، كەزىندە ىرگەلى ەلدى مەكەن اتانعانى ەلەكتر باعاندارىنان، تارتىلعان تەلەفون سىمىنان كورىنىپ تۇر.
العاش ات باسىن تىرەگەن ءۇيدىڭ يەسى ماقسىم ميالىعا كەتكەندىكتەن ەكىنشى پاتەرگە كەلدىك. وتاعاسى زەينوللا مەن بايبىشەسى ءايبيبى بەسىن شايلارىن ەندى عانا الدارىنا الىپ جاتىر ەكەن. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ ەكەۋى دە قازاق «كورگەنى-توقىعانى كوپ» دەيتىن كوزى قاراقتى، سويلەپ تۇرعان كىسىلەر. ءايبيبى جەڭگەيدىڭ اكەسى، ادايدىڭ ەسەكەي بولىمىنەن تارايتىن قالمۇحامبەت بەردىباەۆ 1948-1951 جىلدارى وسى «تەرەكتى» كولحوزىندا باسقارما بولىپتى. «تەرەكتى» – ميالى، ويماۋىت اتىرابىندا 1930-جىلدارى ۇيىمداسقان قىرىق ۇجىمشاردىڭ بىرەۋى، ورتالىعى وسى بەسبايدا ورنالاسقان جانە بەسباي سوعىس جىلدارى دا ورتالىق بوپ تۇرعان. 1951 جىلى ىرىلەندىرۋ كەزىندە جاڭاعى قىرىق كولحوزدىڭ ورنىنا 13 شارۋاشىلىق قۇرىلادى دا، «تەرەكتى» كورشى قارابۇتاق اۋدانىنا بەرىلەدى. بەسباي «التاي» سوۆحوزىنىڭ قۇرامىنا فەرما ورتالىعى بوپ كىرەدى. «التاي» 1997 جىلى تاراعاننان كەيىن التاي باتىر اتىنداعى سەلولىق وكرۋگ جەرىندەگى شارۋا قوجالىقتارى بولىپ قۇرىلعان.
ءايبيبى جەڭگەيگە قاراعاندا زەينوللا جاڭعىزوۆ اعامىز «كەلگىن» بولىپ ەسەپتەلەدى. ەبەيتى جاقتا ساعىز وزەنى بويىنداعى تابىندار اراسىندا تۋىپ-وسكەن ول 1979 جىلدان «التايدا» فەرما مەڭگەرۋشىسى بوپ ىستەگەن. سول تۇستا سوۆحوزدىڭ بۋحگالتەرى بولعان قىرىقمىلتىق اداي امەت شىرىنوۆ دەگەن كىسىدەن جانە قايىناتاسى قالمۇحامبەتتەن، اۋىلداعى باسقا دا ۇلكەن كىسىلەردەن دەسانتشىلار ۋاقيعاسىن ءجيى ەستىگەن ول (قالمۇحامبەت بەردىباەۆ 1917 جىلى، امەت شىرىنوۆ 1927 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ادامدار، ەندەشە ەكەۋىن دە قالت كەتتى، جاڭىلىستى دەۋ قيىن) سوعىس جىلدارى قۇلاقشيدە ەل «ويداعى اۋىل» دەگەن سيىر فەرماسى، ال ودان شامامەن ءبىر شاقىرىم ارقا بەتتە، ياعني قىردا باسپاق اۋىلى وتىرعانىن ايتتى. «ول كەزدە باسپاقتى بولەك باققان ەكەن. قازىرگىلەر ءبىر ساۋسا، بۇرىنعىلار ءۇش ساۋعان. ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، دەسانتشىلار سول باسپاق اۋىلعا كەلىپ، تاماق ءىشىپ كەتكەن»، – دەدى زەينەكەڭ.
بۇل دەرەك سول كەزدە ايتىلمىش اۋماقتا سيىر فەرماسىنان باسقا، جاساقشىلار ءۇش دەسانتشىمەن سوقتىعىسىپ قالاتىن يەسىز اۋىلدان بولەك ءۇشىنشى ءبىر اۋىل بولعانىن كورسەتەدى جانە مۇنىڭ ءوزى اعاەۆ توبىنىڭ توعالاي ىشىمەن بۇلتارىپ قاشىپ، سونداعى بۇيرات ىشىنە ات شالدىرىپ، سوسىن ءىز تاستاپ، كەيىن شەگىنىپ كەلىپ جازىقتاعى ءبىر اۋىلعا قونىپ كەتكەنى جايلى قويمان سادۋاقاسوۆ اڭگىمەسىمەن قابىسادى.
پاراشيۋتشىلەر بۇدان كەيىن قالاي قاراي جۇرگەن؟
مىڭ بولعىر زەينەكەڭ ونىڭ دا جاۋابىن ايتتى. «ۇلكەندەردەن ەستۋىمىزشە، ودان ءارى توعالايدىڭ قۇمىن جاعالاپ، قۇم بىتەتىن جەردەگى اششىلىسايعا تۇسەدى دە، ونىڭ جالعاسى كوزدىڭ سۋىنا شىعادى. كوزدەن ءارى الاتاۋدىڭ الابى باستالادى».
سول جەردە كارتانى جايىپ جىبەرىپ، اششىلىسايدى ىزدەدىك. بار ەكەن. ەبەيتى جاقتان كەلىپ، ۇزىندىعى ون ەكى، ەنى التى شاقىرىم توعالايدىڭ اياعىن جاعالاپ بارىپ جەمگە قۇياتىن ەداۋىر كەڭ وزەك. نەگىزىندە بۇل اتىراۋ تۇرماق الاتاۋعا دا اپاراتىن جول ەمەس. قۇلاقشي جاقتان كەلگەندە الاتاۋ سول قولدا قالادى، ول اەروموبيل توپ شىرعالاپ كەپ قونىپ اتتاناتىن، توعالايدىڭ بەرگى مۇيىسىنە تاياۋ وتىرعان باسپاق اۋىلىنان تىكە تارتقاندا نەبارى ون شاقىرىم جەردە. الايدا دەسانتشىلار وسى توتە جولمەن كەتۋدىڭ ورنىنا، توعالايدى نە جيەكتەپ، نە قۇمدى تىكە كەسىپ ءوتىپ اششىلىسايعا تۇسەدى دە، سايدىڭ ىشىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ كىلت سولعا، ياعني وڭتۇستىككە بۇرىلىپ، اششىلىعا جالعاسىپ جاتقان كوزدىڭ سۋىنا كەپ توقتايدى. قۇم بۇيراتتىڭ ۇستىمەن كەتكەننىڭ وزىندە 16-17 كم، جيەكتەپ جۇرگەندە 20 شاقىرىمنان كەم بولمايتىن اينالما جول. بۇل نە، بايشىعاننىڭ الدارقاسى ما، الدە الداعى ىقتيمال توسقاۋىلدان قاشىپ، «الىس تا بولسا جاقىن» قاۋىپسىز جولدى تاڭداعاندارى ما؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ الۋ ءۇشىن اششىلى مەن كوزدى بارىپ كورۋ كەرەك.
توعالاي – ىلگەرىدە ايتقانىمىزداي، ون ەكى شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان جويقىن قۇم. سوقا شاعىلدارىنىڭ بيىكتىگى ءۇش مەتردەن جيىرما مەترگە دەيىن بارادى، بۇيرات ارالىعىنداعى اشىقتاردىڭ قۇم قاباتى ەكى-ءۇش مەتر. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇيراتتار جىل سايىن جارتى مەتر بيىكتەپ وتىرادى. ىشىمەن ماشينا تۇگىل جاياۋ ادامنىڭ ءجۇرۋى قيىن، سوندىقتان ءبىز اششىلىعا توعالايداي تولاعايدى جيەكتەي، ميالى كەنتى ارقىلى تارتتىق. كەنتتەن وتكەننەن كەيىن توعالاياششى اۋىلى سول قولدا، قالدايبەك جاقتا قالادى دا، سەلودان شىققان ايداۋ قارا جول اششىلىنىڭ ۇستىمەن سالىنعان كوپىر ارقىلى ودان ءارى ەبەيتىگە اسادى. كوپىر تۇسىندا اششىلىنىڭ قۇر سايىنا ماشينامەن ءتۇسۋ مۇمكىن ەمەس – وزەكتىڭ بۇل تۇسى سۋ كوپ جۇرەتىن تەرەڭ جىراقى، كەڭدەۋ ارنا. سوندىقتان جول تالعامايتىن، تۇلا بويى تەمىردەن تۇتاس قۇيىلعان PATRIOT-تىڭ ءوزى سايعا توعالايدىڭ بىتكەن جەرىنەن ابايلاپ بارىپ ءتۇستى. قۇمنىڭ تەرىسكەي ءمۇيىسىن اينالىپ، سالدىرتىپ كەلەمىز. سول قولىمىزدا سوقا شاعىل، وڭ جاقتا ماشينا گۇرىلىنە ءۇنسىز قۇلاق تۇرگەن توبەلەر. اششىلىنىڭ كوزگە ۇلاسار ءمۇيىسى كورىنەتىن ەمەس. GPS-گيد، ارينە، بۇل جەردە دارمەنسىز، قانشا سۇراساڭ دا ارتتا قالعان ميالىنى ايتا بەرەدى. مازاسىزدانا باستاعانىمىزدا الدىمىزدان ەكى قاناتىن جايىپ جىبەرىپ، ىڭىرانتا پىشەن تيەگەن ماشينا كورىندى. قوسمىرزادان ميالىعا ءشوپ تارتىپ كەلە جاتقان جۇرگىزۋشى جاس جىگىت ايتباي باعىتىمىزدىڭ دۇرىس ەكەندىگىن، شامالىدان سوڭ اششىلىساي كوزگە قاراي بۇرىلاتىنىن ايتىپ تىنىشتاندىردى.
اششىلى جەمگە قۇيسا، كوزدىڭ سۋى اششىلىعا قۇيادى. كوزدىڭ سۋى دەگەنىمىز كوكتەمگى قار، جاڭبىردىڭ سۋى عانا ەمەس، الدىمەن جەردىڭ استىنان جيىلىپ شىعىپ جاتقان بۇلاق كوزىنىڭ سۋى. سايدىڭ ارناسىنىڭ ەكى جاعى قالىڭ شي، ونى جارىپ كەلىپ تابانىنا شىققاندا ون التى قانات ءۇيدىڭ ورنىنداي جەردى الىپ جاتقان نۋ قامىستى كورەسىڭ. نۋ دەگەنىمىز دە ءسوزدىڭ سىراعىسى: كوزدىڭ قامىسىنىڭ جانىندا قاسقىربۇلاق تۇگىل جەمنىڭ قامىسىنىڭ ءوزى تۇك ەمەس: باپالاعىمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە ەڭسەلى ءۇيدىڭ بۇعاتىنان اساتىنداي بيىك ءارى جۋاندىعى بارماقتاي نار قامىستان ارتىق قاشقان ادامعا پانا جوق. كوزدىڭ سۋىنا كۇندىز جەتكەن دەسانت توبى توعاناعىن ءتۇسىرىپ، وزدەرى دە تىنىعىپ، اتتارى مەن تۇيەسىنىڭ ارقاسىن بوساتاتىن بۇل كۇندى سەرىك شاكىباەۆ بىلاي جەتكىزەدى:
«تەرەكتى»كولحوزىنىڭ فەرماسىندا نكگب وتريادىمەن سوقتىعىسىپ قالا جازداعان اعاەۆ توبى ءتۇنى بويى ءجۇرىپ، تاڭەرتەڭ كىشىرەك ءبىر كولدىڭ جاعاسىنداعى قالىڭ قامىسقا كىرگەندە ءبىر-اق توقتادى.
– ەي، شال، الاتاۋعا ەندى قانشا جەر بار؟ – دەدى اعاەۆ اتىنان تۇسكەن سوڭ.
– ءالى ەلۋ شاقىرىمداي جەر بار، – دەدى شارشاپ وتىرا قالعان بەكتۇرليەۆ.
– الىس ەكەن! قاراپ تۇرساڭ ءبىر ساعاتتا جەتىپ باراتىن جەر سياقتى، – دەپ
اعاەۆ كوگەرىپ كورىنىپ تۇرعان تاۋعا قاراپ ءبىراز تۇردى».
ءبارى دۇرىس. قالىڭ قامىس، مامىردىڭ ورتا شەنىندە قازىرگىدەي تارتىلا قويماعان سايدىڭ ءىشى سۋدان تولىپ، كىشى-گىرىم كولگە ۇقساپ تۇرادى. بۇل جەردىڭ اششىلىساي، كوز دەپ اتالاتىنىن بايشىعان بىلگەنىمەن، شاكىباەۆ مالىمەتىن پايدالانىپ وتىرعان تەرگەۋشىگە جاۋاپ بەرۋشى جىگىتتەرگە بەيمالىم. ولار ءۇشىن ايتەۋىر كول، كولشىمەك.
سايدان شىعىپ، ءبىز دە الاتاۋعا ءدۇربى سالدىق. وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن قالاي «كوگەرىپ» تۇرسا، كارى قىرات قازىر دە بۋالدىر ساعىم ورانىپ الىپ، ءىشىن بەرەر ەمەس. ەكى ارا شاكىباەۆ ايتقان ەلۋ شاقىرىمنان ازاڭداۋ، كوپ بولسا وتىز كيلومەتردەي بولىپ قالار. توقتاماي جۇرسە، بەس-التى ساعاتتىق جەر. الايدا ءبىز وسىعان دەيىن الاتاۋ دەپ الابۇرتىپ كەلە جاتقان اعاەۆتىڭ ءدال وسى كوزدىڭ بۇلاعىندا وقىس شەشىم قابىلداعانىن، ناتيجەسىندە دەسانت توبى تەرىسكەيدى بەتكە الۋدىڭ ورنىنا كىلت سولعا بۇرىلعانىن بىلەمىز. بۇل جەردە سولعا بۇرىلۋ ءالى دە باتىسقا، ياعني اتىراۋعا قاراي ءجۇرۋدى بىلدىرمەيدى. اتىراۋعا اپاراتىن قانجىعا تاۋىنا تاپ بولۋ ءۇشىن توعالايدىڭ باتىس بولىگى بەتىن جيەكتەي ءجۇرىپ، قۇمنىڭ وڭتۇستىك، ماڭداي بەتىنە تاياپ كەپ، سونان سوڭ وڭعا بۇرىلىپ، قۇلاقشي تەگىستىگىنىڭ تەرىسكەي ەتەگى مەن الاتاۋ اراسىنداعى ساي-سالا، قولات-قويناۋ، جىرا-جىقپىل ارقىلى قانجىعاعا اسۋ لازىم. كوزدىڭ سايى سول قولعا شامالى جۇرگەننەن كەيىن بىتەدى، ودان ءارى جەر بەدەرى تەگىستەلىپ، قۇلاقشيگە ۇلاسقان ۇلكەن جازىق باستالادى. بىراق كولدىڭ اق ءشيى سايدىڭ اياقتالار تۇسىنا دەيىن قاقالىپ قالىڭ وسكەن كۇيىندە ىلەسىپ كەلەدى. بىزدىڭشە، كەيىن كورنيلوۆ توبىنا بەرىلەتىن بەس دەسانتشى تۇندە ءدال وسى جەردە، دەرەكتەردە جازىلاتىنداي جول جيەگىندەگى قامىس اراسىنا ەمەس، ساي جيەگىندەگى شي ىشىنە تىعىلىپ قالادى. شاكىباەۆ جازاتىنداي، تۇنىمەن بوي بالاپ، كۇندىز كۇزەتتە وتىرعان وسپانوۆ ءدۇربى سالىپ كورەتىن جاقىن ماڭداعى اۋىلدىڭ جايىلىمداعى ءتورت اتىن ۇستاپ مىنگەن قاشقىندار الاتاۋدى بەتكە الىپ ءجۇرىپ، تاڭەرتەڭ ءشيلىسايدا اقتوبەلىك وتريادقا كەزىگەدى.
وسپانوۆ ءدۇربى سالىپ كورگەن اۋىل، ارينە، بۇگىندە جوق. كوزدەن توعالايدىڭ بەسباي بەتتەگى باسىنا قاراي جۇرگەندە، كارتاعا لوسين دەگەن ءبىرتۇرلى اتپەن تۇسكەن ەڭ بيىك سوقى شاعىلدىڭ وكپە تۇسىنداعى جيەكتە ءبىر قىستاۋدىڭ ورنى عانا جاتىر. زامانىندا وسى جازىقتىڭ اتىن يەلەنۋى مۇمكىن قوسمىرزا دەيتىن اۋىلدىڭ ورنى سول بولۋى. اۋىل جوق، بىراق اقتوبەلىك، اتىراۋلىق شارۋا قوجالىقتارى جىلداعى داعدىمەن قوسمىرزانىڭ جازىعىن شاڭ قىلىپ، اعاەۆ توبى تۇندەلەتىپ اقتىق ساپارعا اتتانعان جەردە قىسقا مالازىق دايىنداپ ءجۇر.
تاعالاي مەن قانجىعانىڭ اراسىندا قىزەمشەك دەيتىن قوس بيىكتىڭ ەتەگىندەگى تەگىستىكتە وتىرعان ءساندىباي مالشىنىڭ (بەسبايداعى ماقسىمنىڭ ءىنىسى ەكەن) قىستاۋىنان باسقا ەل جوق. ەگەر دەسانتشىلار ءبىز سياقتى قىزەمشەك ارقىلى كولىك جولمەن اينالىپ كەلمەي، تىكە سالسا، جيىرما شاقىرىم جۇرگەن سوڭ قانجىعانىڭ ەتەگىندەگى كولدىسايعا قۇلار ەدى. ەسىمىزدە بولسا، قويمان سادۋاقاسوۆ «جانبيكەدەن شىققان ۆولكوۆ وتريادى قانجىعانىڭ بۇلاعىندا ات شالدىردى» دەيدى عوي. ءبىز كورگەن تەرەڭ ساي مەن الگى بۇلاقتىڭ كوزى ءبىر جەر بولماسا ناعىلسىن. سەبەبى، ساباتتى-بالقاشتى كولدىسايدىڭ تابانىندا اكەجان قۇدىعى دەيتىن قۇدىقتىڭ ورنى جاتىر. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، 1970-جىلدار شاماسىندا جىلويلىق شارۋاگەرلەر بۇل جەردەن بەس ارتەزيان سۋىن شىعارعان. «بەسشىمىراۋ» اتالاتىن الگى بەتون قۇدىقتار قازىرگە دەيىن تۇر، بىراق ولاردى كادەگە جاراتىپ جاتقان ءتىرى تىشقان كورىنبەيدى (جىلويلىقتار تەرەڭ قۇدىقتى «شىڭىراۋ»، ال تايىز جەردەن شىعاتىن سۋدى «شىمىراۋ» دەپ، ءبىر-اق دىبىسپەن ادەمى ءبولىپ ايتادى).
بەسشىمىراۋدان سولعا، ياعني سولتۇستىككە – اقتوبەنىڭ شارعالىمولاسى مەن شيلىسىنە بۇرىلىپ كەتۋگە بولادى، ال ەكىنشى جول وڭعا، ياعني سولتۇستىك-باتىسقا، اتىراۋدىڭ مۇنايلىمولاسى مەن وشاق تاۋىنا اپارادى. اعاەۆ وتريادى گۋرەۆ باعىتىنا بۇرىلىپ، جولدا قاباساداعى اۋىلعا سوققانىن بىلەتىن ءبىز، ارينە، ەكىنشى باعداردى تاڭدادىق. قويمان سادۋاقاسوۆقا سەنسەك، ەكى ارا وتىز شاقىرىم بولۋى كەرەك.
قانجىعادان باسپالاپ ءتۇسىپ، اقۇشاننىڭ تاقىرىنا شىقتىق.
اقۇشان – قانجىعا مەن اقۇشان تاۋىنىڭ (كارتادا الدەنەگە اقتولاعاي قىراتى دەپ كورسەتىلگەن) اۋماعىنداعى ءۇش تاقىردىڭ ءبىرى. وڭتۇستىكتە، قۇلسارى بەتتە قانجىعانىڭ باسىن بويلاپ قوسباتىردىڭ تاقىرى جاتىر. ال اقۇشان تاقىرىنىڭ ءوزى اقۇشان تاۋىنىڭ سولتۇستىك ءمۇيىسىن جاعالاپ بارىپ، باتىستاعى قاباسانىڭ تاقىرىنا ۇلاسادى. وسىناۋ ەداۋىر كەڭ پىشىلگەن ايدىندى اۋماقتىڭ جەر بەدەرى – شولەيتتى وڭىرگە ءتان قاتقىلدىق. بۇرىنعىداي قاقالىپ قالىڭ شىققان ءشوپتى كورمەيسىڭ. ەسەسىنە سول قولداعى قانجىعا، وڭ جاقتاعى اقۇشان كىسى بەتىندەگى مەڭدەي بۇدىرى جوق تەپ-تەگىس تاقىر ۇستىندە اۆتوبانمەن زىرعىتقانداي جۇيتكىپ كەلە جاتقان كولىكتەگى جولاۋشىلاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا ەسىن الادى. قارقارالى كەڭ قۇبىر (كانون) دەسە قۇبىر – ءۇپ ەتكەن جەل جوق. اسىرەسە ەكى جاعى جارقاباقتانىپ، ءتىپ-تىكە بىتكەن، ادەتتە تاۋلى جەرگە ءتان تەپسەڭ، ەڭىس، بوكتەر، ەتەك دەگەندى بىلمەيتىن، سول جارقاباقتى جالاما قابىرعاسىنىڭ تومەنگى قاق جارتىسى اپپاق بور، جوعارعى جاعى قوڭىرقوشقىل شوگىندى بولىپ كەلەتىن اقۇشان ەرەكشە بىتىمىمەن، ايىرىقشا تۇرقىمەن امەريكانىڭ ايگىلى گراند-كانونىن ەسكە سالادى.
بىراق، مۇعادارسىز ءبىز ارمانسىز تاماشالاپ كەلە جاتقان وسىناۋ عاجاپ كورىنىستى كۇندىز تىعىلىپ، تۇندە ءجۇرىپ سۇرلىگىپ كەلە جاتقان دەسانتشىلار دۇرىستاپ كوردى دەۋ قيىن.
قاباسا – ۇزىنى ءتورت، ەنى ەكى شاقىرىم كەلەتىن ەداۋىر ۇلكەن تاقىر. كوكتەمدە شىق-شىلاممەن سۋعا تولىپ، الىستان قاراعاندا ايدىندانىپ جاتاتىندىقتان كەيدە قاباسانىڭ كولى دەپ تە اتالادى. سۋ تارتىلاتىن قوڭىر كۇزدە اقۇشان، قوسباتىر تاقىرلارى جىلويلىق اڭشىلاردىڭ كيىك قۋاتىن «پوليگونىنا» اينالادى. وسى جويداسىز قىرىپسالداردىڭ كەسىرىنەن بۇل كۇندە اتىراپتان كيىك اۋىپ كەتكەن.
اقۇشان تاۋىن وڭ قولدا قالدىرىپ، اقۇشاننىڭ تاقىرىن كولدەنەڭ كەسىپ ءوتىپ قىرلىققا شىقساڭ، وڭتۇستىك-باتىس بەتتە، ۇرىساي جايلاۋى مەن قاباسانىڭ تاقىرىنىڭ ورتاسىندا جالعىز بەيىت تۇرادى. كارتا قابىسامولا دەيتىن، ال ەل جۋانتام مازارى دەپ اتايتىن كەسەنەنىڭ ىشىندە، بىلەتىن كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، التى شۇڭقىر بار ەكەن. قازاقتىڭ دالاسىندا بەيىتتى جەردە ەل بولادى. دەمەك، قاباسا كولىندە اۋىل وتىردى دەگەن قويمان دەرەگى شىندىققا جاناسادى. بۇل جەردى قازىر دە ەلسىز دەي المايسىڭ. كولدىڭ ەتەگىندە، ءدال قاباقتا تۇرعان جالعىز ۆاگون-ۇيشىك سونىڭ ايعاعى سياقتى. باتىستا، كوز ۇشىندا بۇلدىراعان جۇبانمولا بەتتەگى القاپتا ءشوپ شاۋىپ تراكتور ءجۇر. جاقىنداپ كەلىپ، ءجون سۇراستىق. تراكتور تۇتقاسىن ۇستاعانى جومارت، ال تىركەمەلى ءشوپ جيناعىشتى قوزعالتپاي باسىپ وتىرعانى سىرىم. ورىمدەي ەكى جىگىت – اقكيىزتوعايداعى «سايرانبەك» شارۋا قوجالىعىنىڭ يەسى، اقبوتا اداي جەلدەش ابىلديەۆتىڭ قوس قاناتى – قوس ۇلى. قاباسانىڭ تۋسىراعان جازىعىنداعى يزەن، بوز، جۋسانعا تۇرەن سالىپ، وسىندا جاتقاندارىنا ءبىراز بولىپتى. پرەسس-وراما ەتىپ تەڭدەپ، وسى جەردەن الپىس شاقىرىم قىستاۋعا بىردەن تاسىپ اكەتىپ جاتىر. تەحنيكا جەتكىلىكتى، جىگىتتەر تاس-ءتۇيىن.
قازىر بۇرىنعىداي كوپ مال جوق قوي. بۇرىندارى تاۋىققا شاشقان تارىداي بىتىراپ جاتاتىن مالشى قوستارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ بۇگىندە ءىزى دە قالماعان. يەسىز قالعان ارتەزيان قۇدىقتار، قاڭىراعان سۋقويما، سۋ ايداۋ نۇكتەلەرى... ال مالدىڭ ءتىسى تيمەگەن كوك-ىراڭ اسىرەسە جاڭبىر مول ءتۇسىپ، قار كوپ جاۋعان جىلدارى بوي بەرمەي كەتەدى. وبال. ءبىر ءتاۋىرى، سوڭعى كەزدە شارۋاقور بىرەۋلەر مۇنىڭ ىرعىن تابىس كوزى ەكەندىگىن بايقاپ، اۋىلدا ەكى قولدارى الدارىنا سىيماي جۇمىسسىز جۇرگەن جىگىتتەردى جالداپ، الىس شابىندىقتاردان ءشوپ شاپقىزا باستاپتى. مۇنداي نىعىزدالعان ءشوپتىڭ ءار تەڭىنىڭ وزىندىك قۇنى ەكى مىڭ تەڭگە، ال قۇلسارىنىڭ بازارىنا بارسا جەتى مىڭ تەڭگە بوپ تۇرەگەلەدى.
كوز بايلاندى. جومارت پەن سىرىم بۇرىنعى تەحنيكا قاۋىپسىزدىگى جۇك ماشيناسىنىڭ قورابىن تىركەمە ەتىپ قايتا جاساعان ۆاگون-ۇيشىكتە كەشكى اس قامىنا كىرىسكەن كەزدە ءبىز سىرتقا شىعىپ، اينالانى بارلادىق. اۋادا بوي توڭازىتارلىقتاي شامالى ىزعار بار. جولعا شىققالى بەرى ءبىرىنشى رەت سىركىرەپ جاڭبىر جاۋدى. وسىدان جەتپىس جىل بۇرىن، مامىردىڭ ون سەگىزىنشى جۇلدىزىنىڭ كەشى دە قازىرگىدەي سالقىن بولدى ما ەكەن؟ سۇرلىگىپ قاشىپ، سالىعىپ شارشاپ كەلە جاتقان جەتى دەسانتشى اۋىلعا قاراڭعى تۇسە قايتىپ كەلەتىن بولىپ قاي باعىتقا كەتتى ەكەن، بەسەۋى بۇل ءفاني جالعانداعى اقىرعى ءتۇنىن قاي جەردە وتكەرۋى مۇمكىن؟
قاباساعا جەتىپ، دەسانتشىلاردىڭ ورنىن سيپاپ قالعان چەكيستەردىڭ اراسىندا سول كەزدە اەروموبيل توپ بۇل ءتۇنى يمانقارا-قويقاراعا بارىپ قوندى دەگەن جورامال بولعان سياقتى. توتاي دەكەەۆ تە كورنيلوۆ وتريادى قاباساعا كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە يمانقارا-قويقارا جاققا كەتكەنىن جازادى عوي. الايدا كورنيلوۆ سايىپقىران جىگىتتەرىمەن «مال سەمىرتكەن مايقارادا» نەندەي ناتيجەگە قول جەتكىزدى، دەسانتشىلاردىڭ قونىپ كەتكەن ورنىن ياكي زاتتاي ايعاق تابا الدى ما، ىزىنە ءتۇستى مە، تاقاۋ توڭىرەكتەگى اۋىلداردان سۇراستىرىپ، اۋىزشا حابار جينادى ما، – بۇل جونىندە ءالى كۇنگە جازباشا دا، اۋىزشا دا بىردە-ءبىر دەرەك كەزدەستىرە قويعان جوقپىز. ءتىپتى رەسپۋبليكا قاۋىپسىزدىك ورگاندارى باسشىلارىنىڭ ماسكەۋگە جولداعان ەگجەي-تەگجەيلى حابارلاماسىندا دا يمانقارا جايىندا ەشتەڭە ايتىلمايدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، كەيىن مۇلدە باسقا ورىستەن، سولتۇستىكتەگى اقشەلەكتەن بوي كورسەتەتىن دەسانتشىلاردىڭ ول جاقتان مۇلدەم باسقا باعىتتاعى – وڭتۇستىك-باتىس بەتتەگى يمانقاراعا كەتكەندەرىنە جول بولسىن. قاباسا مەن يمانقارانىڭ اراسى 58 كيلومەتر. جۇبانمولا، داۋلەت تاقىرى، قىرىقمىلتىقمولا سياقتى وتەلەك-توتەلەگى بار مۇنداي جولسىز ساپار ولارعا نەگە كەرەك بولدى؟ شىندىققا دەس بەرسەك، كۇندىز جاتىپ، تۇندە جۇرەتىن قاشقىندار الگىندەي باسپانانى مۇقىر بەتتەگى ونداعان بەيىت-مولادان دا تاۋىپ الار ەدى عوي. تىعىرىققا تىرەيدى...
بىزدىڭشە، بۇل اڭگىمە و باستا جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا يمانقاراعا كەلىپ كەتكەن كورنيلوۆ وتريادىن كورگەننەن كەيىن پايدا بولعان. سوعىس جىلدارى قوسشاعىلدا مۇنايشى بولىپ ەڭبەك ەتكەن اكەمىز انەستىڭ ايتۋىنشا، ىلگەرىدەگى سانا قالمۇراتوۆ ەلگە «يمانقارا تاۋىنداعى شۇڭقىردا اتىستىق» دەپ كەلگەن. قايتالاپ ايتايىق، بۇدان بۇرىن كەلتىرگەنىمىزدەي، ىشىندە سانا بار ەل ادامدارىنان جاساقتالعان جاساقتار دەسانت جويىلاتىن ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىستىرىلماعان. ولاي بولسا قالمۇراتوۆتىڭ، باسقا دا بەيبىت تۇرعىنداردىڭ يمانقارادا پاراشيۋتشىلەرمەن سوعىسۋى ەش مۇمكىن ەمەس. سويتە تۇرا الگى اڭگىمەنى كەيىن تىرىلتە تۇسكەن ءبىر تۇرتكى بولدى، ول – يمانقاراداعى اتىشۋلى ۇڭگىر. كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، قوڭىر ءتۇستى شوگىندى جىنىستاردان ۇڭگىپ جاسالعان ۇڭگىردىڭ كىرەر اۋزى بىرتە-بىرتە كەڭي بەرەدى دە، ودان ءارى ءدالىز قۋىس-قالتارىستارعا تارامدالىپ كەتەدى. وسى قالپىندا ۇڭگىر جالپى اۋماعى ءجۇز شارشى مەتردەي بولاتىن بولمە-بولىمدەردىڭ تۇتاس تورابىن قۇرايدى. كەيبىر تۇستارى بەتوندالعان. بەكىنىس ماقساتىندا ادەيى ويلاستىرىلىپ سالىنعان قولتۋما ۇڭگىر ەكەندىگى كورىنىپ تۇر. ال وسىناۋ كۇردەلى ينجەنەرلىك جۇيە، ەل ويلايتىنداي، دەسانت كۇشىمەن ءبىر كۇندە سالىنۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەمەس. جەرگىلىكتى كوزى قاراقتىلاردىڭ ايتۋىنشا، يمانقاراداعى ۇڭگىر – 1960-جىلدارى جامانسورداعى سىناق پوليگونىنان اتىلعان سنارياد، راكەتالاردىڭ جارىلىسىن (تراەكتورياسىن، قۋاتىن، ت.ب.) بايقاۋشىلار ءۇشىن اسكەري ماقساتتا سالىنعان بۋنكەر. وسىلايشا اشىق كۇندە، اياق استىنان پايدا بولعان «ميفولوگيا» بىرقاتار اۆتورلاردىڭ توباناياق بولىپ، ۇيدە وتىرىپ جازعان ماقالا-كىتاپتارىندا، ول ەشتەڭە ەمەس-اۋ، وبلىستىق مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى ورگاندارى «اعاەۆ اۆانتيۋراسىنا» بايلانىستى جارىققا شىعارىپ جۇرگەن، چەكيستەردىڭ جاۋىنگەرلىك داڭق جولىن باياندايتىن ماتەريالداردا قۋاتتالاتىنى وكىنىشتى-اق. بۇل جەردەگى گاپ «اعاەۆ ىسىنە» قاتىستى ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ الماتىدا عانا ساقتالعاندىعىندا جانە ءادى كۇنگە زەرتتەۋ اياسىنا الىنباي وتىرعاندىعىندا بولسا كەرەك...
قاباسانىڭ تاقىرىنا تاڭ شۇعىلاسى سەبەزگىلەي تۇسكەن شاقتا ءبىز دە ەكسپەديتسيانىڭ سوڭعى كۇنىنىڭ ساپارىنا دايىن بولدىق. بۇل جەردەن اقشەلەككە ەكى باعىتپەن بارۋعا بولادى. العاشقىسى، ءارى ەڭ توتەسى – وڭ قولدا قارقارالى كوشتەي بولىپ تەرىسكەيگە تارتقان اقۇشاندى بوكتەرلەي، قاشان ول شىعىسقا، الاتاۋعا بۇرىلعانشا قاپتالداسا ءجۇرىپ وتىرۋ. ودان ءارى الاتاۋمولا، باسىقۇتمولا ارقىلى كەشۋباي-تورتكول جايلاۋىن باسىپ، ايازباي مولاسىنىڭ تۇسىمەن اقشەلەكتىڭ توبەسىنەن دىك ەتە تۇسەسىڭ. الايدا بۇل ەكى ارامەن ماشينا جۇرە المايدى – ەلۋ شاقىرىمدىق الاپتى ەل قونىستانباعان سوڭعى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە بۇرىنعى دالا جولدارى كومەسكىلەنىپ، جوعالىپ كەتكەن. بىزدىڭشە، دەسانتشىلار سوعىس جىلدارى دا ەل سيرەك قونىستانعان ءۇشبۋ جولدى تاڭداپ، تۇندە جولداعى مولا-مازارلارعا تۇنەپ، كۇندىز قاينار مەن ساعىزدىڭ ساي-سالاسىن، جىرا-جىقپىلىن قۋالاپ ءجۇرىپ وتىرعان-اۋ. بىزدىكى قيسىن عانا، بىراق بۇلاي دەمەسكە تاعى دا ءاددىڭ جوق.
ال ءبىز دالا جولىمەن كەتتىك. ءبىراز جولسىزبەن بارىپ، كاپىرمولانىڭ تۇسىنان ايداۋ جولعا تۇسسەڭ، جيىرما شاقىرىمداي جۇرگەننەن كەيىن اققۇدىق باستالادى (ەكى ورتادا ەل جوق، ءبىر كەزدەگى «قازاقستان» سوۆحوزىنىڭ قوي اۋىلدارىنىڭ ورىندارى عانا جاتىر). بىراق بۇل قۇلسارىعا جاقىن، يمانقارا بەتتەگى اققۇدىقتىڭ جايلاۋى ەمەس، الايدا بۇل اققۇدىق مالعا جايلىلىعى، قۇنارى مەن سۋى جاعىنان ودان ءبىر دە كەم تۇسپەيدى. باس اققۇدىق، ورتا اققۇدىق، اياق اققۇدىق بولىپ بولىنەتىن ەن جايلاۋدىڭ سوڭعى ەكەۋىندە جىلويلىق كاسىپكەرلەر – اعايىندى بالجىگىتوۆتەر مەن جيەنقۇلوۆتاردىڭ مالىن باعىپ، بۇرىنعى «قازاقستان» كەڭشارى، بۇگىنگى شوقپارتوعاي اۋىلىنىڭ مالشىلارى وتىر. باس اققۇدىقتى ارتقا تاستاپ، ورتا اققۇدىققا تايانعانىمىزدا ماشينا تەرەڭ ءبىر شاتقالدىڭ قاباعىنا شىقتى. تومەندە، جۋسان، بۇيىرعىن، تۇيەجاپىراق، تورعايوتى ارالاس وسكەن شۇيگىندە پىرداي بوپ شاشىلىپ، بىتىراي جايىلعان مال كوزگە وتتاي باسىلدى. سەمىزدىكتەن تۇياعىن تىكتەي الماي قالعان تايقارداي قارا قوي، ماما بيە، جامباسىنان بۇرىلعان تاي-قۇلىن. دالانىڭ جان ەرىتكىش پاستورال پەيزاجى.
شاتقال – قاينار وزەنىنىڭ تەرەڭ ارناسى. اقتوبە جاقتان اتىراۋعا، تەڭىزگە قاراي بەس وزەن – جەم، قاينار، ساعىز، قيىل، ويىل اعىپ شىعادى. ەڭ ۇلكەنى جەم باسىن مۇعادجار تاۋلارىنان السا، قايناردىڭ تۇماسى الاتاۋ، جەمتاۋدىڭ ىشىندە. قاينار سول جاقتان ءبولىنىپ-ءبولىنىپ كەلىپ، وڭتۇستىكتە ءالىمباي جازىعىنا جەتپەي قۇمعا سىڭەدى، ال ءبىر سالاسى تەرىسكەي-باتىسقا بۇرىلىپ، باياعى دەسانتشىلاردى ءبىرجايلى قىلاتىن توسقۇدىققا دەيىن بارادى. جاڭاعى بەس وزەننىڭ اراسىندا سۋى مولىراق بوپ تۇرعانى جەم مەن ويىل. قاينار مەن قيىل قۇرعاپ قالۋدىڭ از-اق الدىندا. ساعىزدىكى دە «شىقپا، جانىم، شىقپا».
سولتۇستىكتى بەتكە الىپ مۇنايلىجال ارقىلى تاعى دا ون بەس شاقىرىم جۇرگەننەن كەيىن اسەمكول جايلاۋىنا ىلىكتىك. وسى جەردە جىلوي ءبىتىپ، قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ اۋماعى باستالدى. جالپى مۇقىر - ساعىز اتىرابىنىڭ بۇل تۇسى قوجابايدىڭ ءتورت كولى دەلىنەتىن تورتكول، بۋراكول، اسەمكول، اقشەلەك كولدەرىنىڭ الابىنان تۇرادى. ەجەلدەن مالعا جايلاۋ، ەلگە قونىس بولعان وسى كولدەردىڭ توڭىرەگىندە 1930-جىلدارى ەلۋ شاقتى ۇجىمشاردىڭ قاداسى قاعىلىپ، ۋىعى شانشىلعان. سونىڭ ىشىندە بۋراكول – تاريحي تابارىك ورىن، ول قازاق تاريحىندا وزىندىك ورنى بار توبانياز ءالنيازۇلىنىڭ اتاقونىسى. دەسە دەگەندەي، بۇدان ءارى تەك قانا اداي زيراتتارىنىڭ ۇستىمەن جۇردىك. سولاردىڭ بىرەۋى – كەنجە ادايلاردىڭ بۇركىت اتا قورىمىنا ايالداپ، دۇعا قايىرىپ، شامالى ىلگەرى جۇرگەننەن كەيىن الدىمىزدان كەڭقياق – اتىراۋ مۇناي قۇبىرىنىڭ №11-كران تورابى كورىندى. توراپتان ءارى كەڭ جازىق، تەگىستىكتىڭ ارعى شەتىندە قورا-قوپسىسىمەن ۇلكەن اق ءۇي تۇر.
GPS-كە قارادىق. «اقشەلەك قىستاعى» دەپ جىپىلىقتاپ تۇر. گەوگرافيالىق كوورديناتى: 47و55. 610` ە 054و48. 257`.
تاعى دا جازىق، تاعى دا تاقىر. بۇل جولى اقشەلەكتىڭ كولتابانىنىڭ ورنى. قىرعا قاراي جايىلعان مال، قىردان سۋاتقا قۇلاعان مال. قۇلاعى قالقيعان قارا جىگىت بىزگە ارقاسىن بەرگەن كۇيى شىمىراۋدان «اق موتورمەن» بۇرقىراتىپ شىعارعان قۇدىقتىڭ سۋىن ناۋاعا قوتارىپ جاتىر. بۇگىندە وندىرىستەن الىنىپ قالسا دا اقشەلەكتە الدەقالاي ساقتالعان زيد موتورىنىڭ يەسى، اناۋ جۇرگەن قارا تورى كەلىنشەكتىڭ وتاعاسى، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش-ءتورت بالانىڭ اكەسى، مال عانا باقپاي، مالمەن بىرگە وي دا باققان سەرىك قۇلشىقوۆ – وسى. بەيسەنقارانى ەجەلدەن ادايدىڭ ماياسى، بۋراكولدى كەنجە ءبولىمى، ول اقشەلەكتى جاناق اداي جايلاسا، سوڭعى مەكەن نارىق كەلگەلى جالعىز ءۇيلى جاۋعاشتى شەركەشتىڭ قولىندا.
قاباسانىڭ كولىنەن تاڭەرتەڭ شىققان دەسانتشىلار تۇسكە تامان، بالكىم ءتۇس اۋا اقشەلەكتەگى اۋىلعا كەلىپ، مال سويعىزىپ الىپ كەتكەنى ءمالىم. ۇزىن سانى بەسەۋ، بۇل كەزدە ورازوۆ پەن مۇحامەديەۆ ولاردىڭ قاتارىندا جوق. ۇلكەندەردىڭ تىزەسىندە وتىرىپ، «دەتەكتيۆ» تىڭداپ وسكەن سەرىككە ايتقىزساڭىز، پاراشيۋتشىلەر توبىنىڭ ەكىگە بولىنگەن جەرى – تەرەڭساي. وسى جەردەن ەكەۋى بۋراكول، بەيسەنقارا ارقىلى مايبوگەتپەن ءجۇرىپ وتىرىپ قاينارعا شىعادى دا، ونىڭ قۇلسارى بەتتەگى اقشي دەگەن قولاتىندا جاتىپ، توسقۇدىقتاعى اۋىلعا حابار سالادى.
حوش دەيىك، ال سوندا قالعان بەسەۋى ستانسا تۇرعان توسقۇدىق جاققا قاي جولمەن ءجۇرۋى مۇمكىن؟
ول كۇندە كۇزەتى كۇشتى مۇناي قۇبىرىن جاعالاي المايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «قاۋىپسىز ءبىر عانا جول بار، – دەدى سەرىك. – جىرمانىڭ سايىن قۋالاپ، مۇزبەلدىڭ جالىنان اسىپ، اقبوگەت ارقىلى توسقۇدىقتىڭ ماڭايىنداعى سايلارعا ءتۇسۋ».
جىرما – اقشەلەك جازىعىنان باتىسقا قاراي جۇرگەندە ءبىر شاقىرىمداي جەردە. ءدال سوعىس قارساڭىندا سايدى بويلاپ ويىلدان اقتاۋعا قاراي تارتاباندى تەمىرجول تارتپاقشى بولىپ، ازىرلىك جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ەكەن، سوعىس باستالعاسىن اياقسىز قالىپتى. تابان ورنى ءالى دە كورىنىپ جاتىر. نەگىزى جىرمانىڭ سايى اقشەلەكتىڭ تۇسىنا اسەمكول، بۋراكول جاقتان كەلەدى. بۋراكولدەن التى-جەتى شاقىرىم. وسى جەردە جىرما باتىسقا، توسقۇدىققا قاراي بۇرىلىپ، ودان ءارى قوستومپەك، قويلىبايتوبە ارقىلى مۇزبەلدەن ءوتىپ، شۇقىربوگەتپەن اينالىپ اقبوگەتكە بارىپ قۇيادى. اقبوگەت – وڭتۇستىگىندە قاينارعا بارىپ قوسىلاتىن تەرەڭ ساي. باس جاعى سولتۇستىكتە، مۇقىر بەتتە جاتىر. اقبوگەت مۇقىردان توسقۇدىققا كەلەتىن ايداۋ جولعا جەتە بەرە اياقتالادى. جولدىڭ ارعى بەتى دە سايلى جەر، دالىرەك ايتقاندا، توسقۇدىقتىڭ باتىسىنداعى جانتەرەكسايعا بارىپ قوسىلاتىن ۇلكەن جىرا. ەرتەرەكتە جىلانقاباق دەپ اتالعان. جىرمانىڭ اقشەلەكتەگى تۇسىنان اقبوگەتكە دەيىنگى ارالىق جيىرما شاقىرىمداي بولىپ قالار. اعاەۆ توبى وسى سوڭعى ساپارىندا كۇندىز جۇرگەنىن ەسكەرسەك، دىتتەگەن جەرگە كوزگە تۇسپەي جەتەم دەگەن ادامعا سەرىك ايتقان جىرما مەن اقبوگەت اراسىنداعى بىرىمەن ءبىرى جالعاسىپ، بىرىنەن ءبىرى بالالاپ، قارعاتامىرلانىپ جاتقان سايلاردىڭ جۇلگەسى قولايلى-اق.
دەسانت جويىلاتىن اتىس ءدال قاي سايدا بولعانى جونىندە وسى كۇنگە شەيىن انىق مالىمەت جوق. 1942 جىلى بەلگىلەنگەن كوورديناتتار جۇيەسى بويىنشا ەل №211-نۇكتە دەپ كەتكەن №3 مۇناي ايداۋ ستانساسى تۇرعان توسقۇدىق اۋىلىنان بەس شاقىرىم جەردە ەكەندىگى عانا ايتىلادى. وتەپبەرگەن الىمگەرەەۆ قانا كىتابىنىڭ ءبىر جەرىندە قۇلسارى جاقتى، ياعني باتىس بەتتى اتاپتى. توسقۇدىقتىڭ تۋ سىرتىندا، قايناردىڭ سالاسىنا جالعاسىپ جاتقان ونداي ساي بار، بىراق ول بەس شاقىرىمنان الدەقايدا ۇزاق.
ەندى نە ىستەدىك؟
توسقۇدىققا بارىپ، بىلەتىن قاريالاردان سۇراپ كورۋ كەرەك.
№3 ستانسا – 1935 جىلى پايدالانۋعا بەرىلگەن «كاسپي – ورسك» قۇبىرىنىڭ بويىندا ورنالاسقان التى مۇناي ايداۋ ستانساسىنىڭ ءۇشىنشىسى. ستانسا بەس شاقىرىم جەردەگى توسقۇدىق بۇلاعىنىڭ اتىمەن اتالعان. ۇزىندىعى 847 شاقىرىم، ناسوس قۋاتى جىلىنا 6,5 ملن توننا بولاتىن ون ەكى ءديۋيمدى ماگيسترال مۇناي قۇبىرىنىڭ قالعان ستانسالارى اتىراۋدا، ماقاتتا، نوعايتىدا. سول كەزدە ەمبى مۇنايى سارقامىس – قاراتون – قوسشاعىل قۇبىرى ارقىلى گۋرەۆ – ورسك جەلىسىنە قوسىلاتىن، ودان كەيىن ماقات ارقىلى گۋرەۆ زاۋىتىنا، №3-ستانسادان ورسك زاۋىتىنا ايدالاتىن ەستاكادادان تسيستەرنالارعا قۇيىپ، تەمىرجول بويىمەن جىبەرۋ قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1935 جىلى قاندىاعاش – گۋرەۆ كەڭتاباندى تەمىرجولى ىسكە قوسىلعان سوڭ 25 شاقىرىم جەردەگى جانتەرەك تەمىرجول بەكەتىنە مۇناي ايدايتىن قۇبىر توسەلدى جانە №3 ستانسا باسىندا «بورەتس» سورابى، «بوناگ» رەدۋكتورى، اعىلشىندىق «رۋستون – گورنسبي»، «زۋلتسەر» ديزەل-گەنەراتورى كومەگىمەن ەستيكادادان تسيستەرنالارعا قۇيىلىپ، تەمىرجولمەن جىبەرىلە باستادى. ستانسا جابىق مەكەمە ساناتىنا قوسىلادى، اينالا تىكەنەك سىممەن قورشالدى. ارنايى يتتەرى بار اسكەريلەنگەن كۇشتى كۇزەت قويىلدى.
مۇناي جينايتىن بىرنەشە قازاندىقتارمەن قاتار تۇرعىن ۇيلەر، جىلۋ قازاندىعى، زەرتحانا، ت.ب. ماڭىزدى نىساندار سالىنىپ، ستانسا باسى ەداۋىر ۇلكەن كەنتكە اينالدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سوعىس جىلدارى ەمبى مۇنايشىلارى مايدانعا جونەلتكەن 4 ملن 300 مىڭ توننا سۇيىق وتىندا توسقۇدىقتاردىڭ ەسەلى ەڭبەگى بار. ءوز مۇنايىمىز وزىمىزدە وڭدەلەتىن تاۋەلسىزدىك جىلدارى ايتىلمىش قۇبىر جەلىسىمەن اقتوبەدەگى كەڭقياق كاسىپشىلىگىندە وندىرىلگەن مۇناي اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىنا جەتكىزىلە باستادى. قازىردە «قازترانسويل» جابىق اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ قۇلسارى مۇناي ايداۋ باسقارماسىنا قارايدى. ءبارى دە دۇرىس بولار ەدى، ەگەر ستانسادا سوڭعى كەزدە اۋىز سۋ ماسەلەسى شيەلەنىسىپ كەتپەگەندە. باسقارۋشى كومپانيا تاراپىنان باياعى توسقۇدىق بۇلاعىنىڭ سۋى جارامسىز دەگەن سەبەپپەن قيىپ تاستالعان. جەر استىنان الىناتىن سۋ پوسەلكەگە كۇنىگە ەكى مەزگىل عانا بەرىلەدى. ستانساداعى جۇمىستى ۆاحتالىق اۋىسىمعا كوشىرۋ قامىنداعى كومپانيا ءۇشىن بۇدان ارتىق سۋ كولەمىنە قاجەتتىلىك تە جوق. سۋ تاپشىلىعى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بىرتىندەپ مۇقىرعا، ساعىزعا، اتىراۋعا كوشۋىنە اكەپ سوقتىرۋدا. بۇرىن كەنت باسىندا الپىس شاقتى ءۇي وتىرسا، قازىر سونىڭ جارتىسى قالعان. سايكەسىنشە، 1944 جىلدىڭ ۋاقيعاسىن جاقسى بىلەتىن كارىقۇلاق تا، شالىپ جىعاتىن شال دا، قارا ءسوزدىڭ يەسى قاريا دا قالماعان. سولاردىڭ سوڭعى تۇياعى دەرلىك قاراعۇلدىڭ (وراز ەسەنعاليەۆتىڭ ءىنىسى) ءجۇزىن توپىراق جاسىرعانىنا دا ەكى-ءۇش جىل. دەگەنمەن، قارەكەڭ ءتارىزدى كورمىش كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ قالعان ىزتۇرعان دەمەۋباەۆ (توسقۇدىقتا 1945 جىلدان بەرى تۇرادى), توراحمەت ءالي (توسقۇدىقتا 1955 جىلدان تۇرىپ كەلەدى) سياقتى اقساقالدار اتىستىڭ جانتەرەكسايدا بولعانىن ءبىر اۋىزدان ايتتى. «جانتەرەكتىڭ سايىندا باستالعان شايقاس بەس كىسىنىڭ سايىنا جەتىپ تىنعان، ال بەس كىسىنىڭ سايى انا ارقا بەتتەگى قورىقكول تەگىستىگىنەن بەرى، اۋىلمەن ەكى ورتاداعى جىلانقاباقتا»، – دەپ سولتۇستىك مۇقىر بەتتى كورسەتتى توراحمەت اقساقال.
جانتەرەك سايى توسقۇدىقتىڭ باتىسىندا، اتىراۋ – اقتوبە تەمىر جولىنىڭ جانتەرەك ستانساسى بەتىندە. سپيدومەتر ءتىلى كەنت پەن ساي ارالىعىن تۋرا بەس كيلومەتر دەپ كورسەتتى. ارعى قاباعىندا ەل «جانتەرەك مولا» دەيتىن ەسكى بەيىت تۇر. جانىنا شاعىن زيرات تۇسكەن. تاقتايشالارىنا قاراعاندا، بەيىت جاۋعاشتى شەركەش قورىمى.
زيرات تۇسى – سايدىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى. جايپاقتاۋ بىتكەن قاباعىنان تابانىنا دەيىن كوزشامامەن العاندا تەرەڭدىگى ءۇش-ءتورت مەتر بولىپ قالار. توسقۇدىق جاعىنان كەلگەندە وڭتۇستىكتەگى قايناردىڭ سالاسىنا شىعار تۇسىنا دامبى سالىنعان. بوگەتتىڭ ورتاڭعى بولىگى سۋعا شايىلىپ، وپىرىلىپ تۇسكەن. سايدىڭ ەكى بەتى – جۋسان، ميا، تورعايوتى، يزەن، بۇيىرعىن ارالاس وسكەن قوڭىرلىق. سەلو جاعىنان كەلگەندە وڭ قولدا قالاتىن قۇيارلىعى ءور، بيىك قىرلىققا اسادى، سايكەسىنشە سۋ كەلەتىن جاعىنىڭ ارناسى بىرتە-بىرتە تارىلىپ، تايىزدانىپ، دوعاشا ءيىلىپ بارىپ شىعىسىنداعى اقبوگەتكە جەتپەي بىتەر جەرىندە ەنى ءتورت-بەس مەتر جىراعا اينالادى. توراحمەت اقساقال نۇسقاپ كورسەتكەن بەس كىسىنىڭ سايى شامامەن وسى جەردە. دەسانتشىلار كومىلگەن ورىندى الدەقاشان سۋ شايىپ كەتكەن، ىزدەپ اۋرەلەنگەن دە جوقپىز. جانتەرەكتىڭ سايىنىڭ دامبى تۇسكەن جەرىن اتىس بولعان جەر دەپ، ال بەس كىسىنىڭ سايىن ءۇش دەسانتشىنى جۋساتىپ سالعان جەر دەپ بەلگىلەپ، ماشينامەن ەكى ارالىقتى ءجۇرىپ كورگەنىمىزدە، ءۇش كيلومەتر شىقتى. لەبەدەۆ، حۇسايىنوۆتار اعاەۆتى، دىنىشەۆ پەن بوم باحيدى جىرا ىشىمەن شامامەن وسىنشا جەر قۋالاپ كەلگەنىن سەرىك شاكىباەۆ تا قولمەن قويعانداي ەتىپ جازادى عوي.
جىرا قاباعىنا تىزە بۇكتىك.
ءوزىمىز بەلگىلەگەن تۇسقا مۇسىلماندىق يشاراتىن جاساپ بولعان سوڭ، دەسانت جەتەكشىسىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەردەن الىپ كەلگەن ءبىر ۋىس توپىراقتى سوڭعى قانى سىڭگەن جەرگە سەپتىك.
سەگىز كۇندە مىڭجارىم شاقىرىمدى ارتقا تاستاعان ەكسپەديتسيامىز وسىمەن مارەسىنە جەتتى. قويىن داپتەرىمە ءۇشبۋ ساپارداعى سوڭعى سويلەم ءتۇستى: «بەس كىسىنىڭ سايى. گەوگرافيالىق كوورديناتى: 47و50. 005` ە054و29716`».
بويلىقتار مەن ەندىكتەر. بەس ادامنىڭ، بەس تاعدىردىڭ سوڭىندا قالعان بار بەلگى وسى عانا...
الماتى، «سامال» پانسيوناتى
(سوڭى)
ماقسات ءتاج-مۇرات
Abai.kz
