قۋاندىق شاماحايۇلى. ۋادە
(سىقاق اڭگىمە)
تاڭعى ءتاتتى ۇيقىسىن قيماعان دۇرمەك ەندى تۇرۋ كەرەك ەكەنىن، ءتىپتى جۇمىسقا باراتىنىن ويلاعاندا جىلارمان حالگە ءتۇستى. بالا كەزىندە وسىنداي ساتتە باقىرىپ قويا بەرۋشى ەدى. شەشەسى بايعۇس جانى قالماي ەلپەكتەپ، جالعىز ۇلىن اينالىپ-تولعانىپ، جۇباتىپ جاتاتىن. ەندى، الپىستى القىمداعاندا ونداي كۇن قايدا؟ دەگەنمەن، «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدىنىڭ» كەرىمەن ىڭىرانىپ، كەرىلىپ، ويانعانى جايىنداعى حاباردى ءۇي ىشىنە جاريا ەتتى. سول ساتتە كەلەسى بولمەدەن ايەلى گۋليانىڭ :
- قانە، تەلەۆيزوردىڭ داۋسىن باسەڭدەتىڭدەر! اكەلەرىڭ جەكسەنبى كۇنى جاقسىلاپ ءبىر تىنىقسىن، - دەگەن قوڭىر ءۇنى قۇلاققا كەلىپ جەتتى.
(سىقاق اڭگىمە)
تاڭعى ءتاتتى ۇيقىسىن قيماعان دۇرمەك ەندى تۇرۋ كەرەك ەكەنىن، ءتىپتى جۇمىسقا باراتىنىن ويلاعاندا جىلارمان حالگە ءتۇستى. بالا كەزىندە وسىنداي ساتتە باقىرىپ قويا بەرۋشى ەدى. شەشەسى بايعۇس جانى قالماي ەلپەكتەپ، جالعىز ۇلىن اينالىپ-تولعانىپ، جۇباتىپ جاتاتىن. ەندى، الپىستى القىمداعاندا ونداي كۇن قايدا؟ دەگەنمەن، «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدىنىڭ» كەرىمەن ىڭىرانىپ، كەرىلىپ، ويانعانى جايىنداعى حاباردى ءۇي ىشىنە جاريا ەتتى. سول ساتتە كەلەسى بولمەدەن ايەلى گۋليانىڭ :
- قانە، تەلەۆيزوردىڭ داۋسىن باسەڭدەتىڭدەر! اكەلەرىڭ جەكسەنبى كۇنى جاقسىلاپ ءبىر تىنىقسىن، - دەگەن قوڭىر ءۇنى قۇلاققا كەلىپ جەتتى.
«راسىندا، بۇگىن دەمالىس ەكەن عوي» دەپ ول ولگەن اكەسى تىرىلگەندەي قۋانىپ، كورپەگە قايتا وراندى. قىرسىققاندا ۇيقىسى كەلمەي مازاسى كەتتى. وتكەن-كەتكەنى ەسكە ءتۇسىپ، تاعى ەرىكسىز دوڭبەكشىتەدى. دۇرمەكتىڭ جۇمىس ورنى ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە. وسى كۇنگە دەيىن تاڭعى ساعات سەگىزدەن بۇرىن ويانىپ كورمەگەن ەكەن. بالا كەزىندە ويلاۋشى ەدى، ەسەيگەن سوڭ ەرتە تۇرىپ، سۋىق سۋمەن جۋىنامىن، دالاعا شىعىپ جۇگىرەمىن، دەنە جاتتىعۋلارىن جاسايمىن، سەكىرەمىن اناۋ-مىناۋ دەپ. ءسويتىپ ماۋجىراپ جۇرگەندە جيىرماعا كەلدى. ەندى وقۋدى سىرتتاي ءبىتىرىپ، قىزمەتكەر بولعان سوڭ باستايىن دەپ شەشتى. ول جىلدار دا وتە شىعىپ، جۇمىسقا ورنالاسقان كۇنى ەندى، الدىمەن ءۇيلى-جايلى بولايىن، ۇيلەنەيىن، ەرتە تۇرۋ، شىنىعۋ قايدا قاشادى دەيسىڭ، - دەپ تاعى شەگەرىپ تاستادى. وعان قوسىمشا مىندەتتەمەلەردى دە موينىنا جۇكتەدى: ۇيلەنگەن كۇننەن باستاپ تەمەكىنى تاستاۋ، بەس ۋاق ناماز وقۋ، ايەلىنە كومەكتەسۋ، جىل سايىن ورازا ۇستاۋ.
كەشىكپەي گۋليامەن باس قوسىپ،ءۇش بولمەلى جايلى پاتەردە ءتۇتىن تۇتەتتى، بالالى-شاعالى بولدى. جۇردەك ۋاقىت ونىمەن دە توقتاپ تۇرمادى. ۇل ەسەيدى، قىز بوي جەتتى. ەندى مىنە، قارنى قاباقتاي، بەتى تاباقتاي بولىپ جاتقان كەيىپى. ومىرىندە ءبىر مارتە ەرتە تۇرىپ كورمەدى، تەرلەپ-تەپشىپ قارا جۇمىس ىستەمەدى، جاۋاپتانعان قىزمەتى ءۇشىن دە باس قاتىرمادى، ناماز وقۋ تۇرماق بەس اتتام جەردەگى مەشىتتىڭ ەسىگىنەن دە سىعالاعان جوق. سويتە تۇرا دەمەۋشىلەردىڭ ۇشاعىنا ءمىنىپ، قاجىلىققا دا بارىپ كوردى. ودان ورالعان سوڭ وسى ساپارىن جۋىپ، اراق ءىشىپ تويلادى.
ومىردە نە كوردىڭ؟ - دەپ سۇراسا ونىڭ ايتارى كوپ-اق. بارماعان تويى، جاساماعان بايانداماسى، جەمەگەن تاماعى، ىشپەگەن اراعى، تاپپاعان اقشاسى جوق سەكىلدى سەزىلەدى.
دۇرمەك اقىرى بارلىق ارمانىن ءدال قازىر جۇزەگە اسىرۋعا بەل بايلادى. بىراق، كەشە دە ءوستىپ ويلاعانىن ەسىنە ءتۇسىردى.تۇرىپ دالاعا شىعىپ جۇگىرمەككە ءبىر وقتالدى دا «تاڭ ءسارى ەمەس، تال تۇستە تالتاڭداپ جۇرگەنىم ۇيات بولار، ەرتەڭ باستايىن»، دەگەن ويعا كەلىپ، جۋىنۋعا كىرىستى. الدىمەن سۋىق سۋدى اعاتتى دا ءسال بوگەلدى. بىردەن سۋىق سۋمەن جۋىنۋ قاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. دەنەنى ۇيرەتىپ بىرتە-بىرتە بەيىمدەلمەسە بولماس. سۋىق سۋدى الاقانعا قۇيىپ دەنەسىنە تيگىزبەك بولدى دا رايىنان دەرەۋ قايتتى. جۇگىرمەگەن سوڭ ونىڭ قاجەتى قانشا؟ ول جىلى سۋعا قولىن مالىپ، اسىقپاي بەتى-قولىن جۋدى. ال، ەرتەڭ ءبارىن رەتىمەن تۇگەلدەي ورىندايتىن بولادى.
تاڭعى شاي مەن تۇسكى تاماقتى قوسىپ، ءىشىپ-جەي وتىرىپ، بۇگىن ءبىر جاڭا باستاما جاساۋعا ازىرلەنۋمەن بولدى. سوندا گۋليا بالالارىنا:
- بۇگىن تىم قۇرىعاندا تەرەزەلەرىمىزدى جۋىپ، تازارتىپ، ءبىر بولمەنىڭ وبويىن اۋىستىرىپ الۋعا تىرىسايىق، - دەدى.
مۇنى ەستىگەن دۇرمەك:
- نە؟! بارلىق بولمەنىڭ قابىرعالارىن جاڭارتامىز. تەرەزەلەردى جۋىپ قانا قويماي، سىرلايمىز. ەدەنگە جاڭادان لينوليۋم توسەيمىز،-دەپ جەلپىندى.
ايەلى وعان:
- ءبارىن سولاي جاساپ الساق، ارينە، جاقسى بولار ەدى. بىراق، وعان ۇلگەرمەيمىز عوي. سەن ءوزىڭ ىستەمەگەن سوڭ بىلمەيسىڭ. ونداي قىرۋار جۇمىستى ەشكىم دە جارتى كۇندە تىندىرا المايدى،- دەگەن ءۋاج ايتتى.
- مەن جاسايمىن. ەلدىڭ ءبارى سەن ەمەس قوي. مادەنيەتتى، تازا تۇرۋدى قازىرگى زامان تالاپ ەتىپ وتىر. ۇلگەرۋىمىز كەرەك. ءتۇسىندىڭ بە؟
- تۇسىنبەيتىن نە بار؟ بىراق، ءبىر-جارىم كۇندە ونداي شارۋانى تىندىرۋ قيىن. بىرتىندەپ رەتىمەن ىستەۋگە بولادى عوي.
- جوق، بارىنە ۇلگەرەمىز. تۇگەل جاساۋ كەرەك، - دەپ باقجالاۋ بارلىق بولمەلەردىڭ وبويلارىن جۇلىپ تاستادى دا ايەلى مەن بالالارىنا جۇمىس ءبولىپ بەردى. ءوزى تەرەزە جۋاتىن بولدى. سونىمەن ءبارى ءوز ىستەرىنە قىزۋ كىرىسىپ كەتتى.
دۇرمەك تەرەزە الدىندا ويلانىپ ءبىراز تۇردى. كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، جۇمىسقا زاۋقى سوعاتىن ءتۇرى جوق.
- ءاي، گۋليا! تەرەزەنى نەمەن تازالايمىن؟ - دەپ ايعاي سالدى، سالدەن سوڭ.
- الدىمەن سابىندى سۋمەن جۋ. سوسىن، قۇرعاق شۇبەرەكپەن، قاعازبەن جاقسىلاپ ىسىپ، ءسۇرت! - دەگەن قىسقا كەڭەس كەلەسى بولمەدەن كەلىپ جەتتى.
- وي، ول قۇرعاق شۇبەرەك پەن قاعازىڭ قايدا؟
- انا قىزىڭ قايدان الدى، سول جەردەن ال!
- ءاي، گۇلجان! سەن قاعاز بەن شۇبەرەكتى قايدان الىپ ءجۇرسىڭ؟
- پاپا، انا ءبىر كىشكەنتاي تۋبوچكانىڭ تارتپاسىن اشىڭىز...
- ءسوزدى قوي، قازىر ماعان اكەلىپ بەر!
گۇلجان اكەسىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ، قايتارىندا كەلەسى بولمەگە بارىپ شەشەسىنە:
- پاپام ءوزى ىستەمەگەنىمەن قويماي، بىزگە كەدەرگى جاسايتىن ءتۇرى بار. كەنجەتاي اعايدىكىنە جىبەرىڭىزشى، كارتا ويناپ كەلسىن، - دەدى.
دۇرمەك كادىمگى جۇمىستاعى، جالپى قوعامدىق ورتاداعى ەجەلگى ادەتىنشە قايتا-قايتا ايعايلاۋمەن بولدى.
- ءاي، گۋليا! الگى سابىندى سۋىڭ قايدا؟
- ۆاننادان المايسىڭ با؟
- قاشاننان بەرى ۆاننادان سابىندى سۋ اعاتىن بولعان-ەي؟! ءاي، گۇلجان! سەن تەز اكەلىپ بەر!
- مەنىڭ قولىم تيمەيدى، سامات اكەلسىن!
- مەن دە بوس ەمەسپىن.
قاقساپ بولماعان سوڭ ۇلى بارىپ، وعان سابىندى سۋ جەتكىزدى دە:
- ءبارىمىز جۇمىستى ءبولىپ الدىق ەمەس پە. ەندەشە، ارقايسىمىز ءوز شارۋامىزبەن اينالىسايىق تا،- دەدى.
- قاراي گور، مۇنى! اكەسىنە اقىل ايتپاق. ءاي، گۋليا، كوردىڭ بە، مىنانى؟ بالانىڭ تاربيەسىنە نەگە ءمان بەرمەيسىڭ، سەن وسى؟! مەنىڭ قولىم ۇكىمەتتىڭ جۇمىسىنان ءبىر ءسات بوسامايدى...
دۇرمەكتىڭ تەرەزە سۇرتۋىنەن گورى ەنتىگۋى باسىمداۋ بولدى. ال، تەرەزە اينەكتەرى تازارۋ ورنىنا بۇرىنعىدان بەتەر ايعىزدالا ءتۇستى. جۋان قارنىن سولقىلداتىپ، ۇزىن تۇرا بويىن يمەڭدەتىپ، بار كۇشىمەن ىسقىلاپ كوردى. ەكى قولى تالىپ كەتەدى. قاپ-قارا ءجۇزى قوشقىلدانا قىزارىپ، جۇرەگى اۋزىنان شىعىپ كەتە جازداپ، وكپەسى سىرىلدايدى. ىسقىلادى. ءسۇرتتى. ءبارىبىر ايعىز-ايعىز، سالتاق-سالتاق.
بارىن سالىپ كىرسسە دە تۇك بىتىرە المادى. «اياداي تار بولمەگە نە ءۇشىن مۇنداي ۇلكەن تەرەزەنى قابات-قاباتىمەن سالدى ەكەن» - دەپ ىشتەي قاتتى كۇيىنىپ كۇيزەلدى. جۋىپ بىتكەن سوڭ ونىڭ جاقتاۋلارىن سىرلاۋ كەرەك ەكەنىن ويلاعاندا، ءتىپتى دىڭكەسى قۇرىپ كەتتى.
- گۋليا، بۇگىنشە سىرلاۋدى قويا تۇرايىقشى، - دەپ جالىنۋعا ءماجبۇر بولدى.
ايەلى قارسىلاسقان جوق، «ە، مەيلى» دەدى.
ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدەپ قالعانداي بولىپ، بار دارمەنىمەن اينەكتى ۇيكەلەي باستادى. قارا جۇمىس كورمەگەن ەكى قولى يلىگەر ەمەس. ءبارىن تاستاپ توسەككە قۇلاي كەتكىسى كەلدى دە:
- گۋليا، مىنا كۇننىڭ ءتۇرىن قاراشى!
- نە بولىپ قالدى؟
- اۋا رايى بۇزىلىپ، شاڭداتايىن دەپ تۇر عوي.
- ەندەشە، شاڭداتپاي تۇرىپ تەرەزەڭدى تازالاپ تاستا.
- ءاي، وندا قانداي پايدا بار؟
- نەگە؟
- جۋعان تەرەزەنى بىلعاپ تاستايدى عوي. بىلە تۇرىپ پايداسىز ساتتە جۇمىس ىستەۋ دەگەن اقىماقتاردىڭ عانا ادەتى. ءبارىبىر قايتادان جۋعا تۋرا كەلەدى. سوندىقتان كەيىنگە قالدىرا تۇرايىق. تاماق ازىرلەڭدەر!
بالالارى اقىرىن كۇلىپ، ءوزارا ىمداستى. ايەلى تاماق ازىرلەۋگە كىرىستى. ۇلى مەن قىزى جۇمىستى قىزۋ قولعا العان سىڭايلى. توقتايتىن تۇرلەرى جوق. جۇزدەرىنەن شارشاعان كەيىپ بايقالمايدى. ىستەرى ءونىمدى بولعان سايىن راحاتتانا تۇسەتىن سەكىلدى.
دۇرمەك توسەككە بارىپ قيسايا كەتتى. سول-اق ەكەن، ەجەلدەن يەكتەگەن جالقاۋلىق ەندى ونى تىرپ ەتكىزبەي باسىپ الدى دا قوزعالتپادى. ايەلى تاماققا شاقىرعاندا دا موينى جار بەرمەي الدىنا الدىرىپ الىپ، جاتىپ ءىشتى. ەڭ ءتاۋىرى - ەشكىمدى جۇمساماي-اق، ءوزى شايناپ، ءوزى جۇتتى.
تاماقتان كەيىن شالقالاي قۇلادى. وسى ساتتە ايەلى كەلىپ ونىڭ تەرەزەسىن سۇرتە باستادى. اينەكتىڭ شيقىلى تۋرا ءوزىنىڭ ميىن ءسۇرتىپ جاتقانداي اسەر ەتتى.
- ادامعا مازا بەرمەي، نە ءۇشىن اۋىرەگە ءتۇسىپ جۇرسىڭدەر، قويساڭدارشى! - دەگەندە داۋسى باياۋلاپ بارىپ، ءۇنى ءوشتى.
قاتتى ۇيقىدا جاتىپ ءتۇس كورۋدىڭ ءوزى ونى شارشاتىن سەكىلدى. ءبىرازدان سوڭ جۇرەگى مازا بەرمەي كەۋدەسىن دۇرسىلدەتىپ ۇرا بەرەتىنى جانىنا قاتتى باتتى. «نە دەگەن تىنىمسىز نارسە». سالدەن سوڭ بيىك قۇزدان قۇلاعانداي كۇي كەشىپ، قيمىلسىز قالدى. «بۇل جالعان دۇنيەدە ەشتەڭەگە ۇلگەرمەدىم. ەندى و دۇنيەگە بارعان سوڭ ءبارىن نولدەن باستايمىن!» - دەپ دۇرمەك قاس-قاعىم ساتتە اقىرعى ۋادەسىن بەردى دە، ماڭگىلىك «دەمالىسقا» اتتانىپ كەتتى.
ەرتەڭىندە گازەتتەر حالىققا جارىسا كوڭىل ايتىپ، قازاناماسىندا «مارقۇمنىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىك قاسيەتى جادىمىزدا ماڭگى ساقتالاتىن بولادى» - دەپ بادىرايتىپ جازىپ جاتتى. وعان تەلەۆيزيا مەن راديو دا قوسىلىپ ايعايعا سۇرەڭ قوسىپ، ءبارى مارقۇمنىڭ ەرەن ەڭبەگىن ايتىپ تاۋىسا الماي اۋىرە.
«اباي-اقپارات»
