ءيىسى مۇسىلمان بالاسى اسىل ايدىڭ ءبىرى – رامازاندا اۋىز بەكىتىپ، بەس پارىزدىڭ ءبىرىن وتەۋدە. قادىرلى ايدا ازاماتتار قولىنان كەلگەنشە قايىرىمدىلىق ىستەرىن جاساۋعا تىرىسادى. بۇگىندە جەر-جەرلەردە قايىرىمدىلىق شارالارى كوپتەپ جۇرگىزىلۋدە. 

جاقىندا قر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ ءدىني سالت-جورالعىلاردىڭ ءمانىن تەرەڭىرەك تۇسىنگىسى كەلەتىندەردىڭ كوپ ەكەندىگىن، ەل اراسىندا ساۋاپ پەن قايىرىمدىلىق تۋرالى تۇسىنىكتىڭ ارالۋاندىعى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن.

وسى ورايدا، قادىرلى ءىستىڭ ءبىرى قايىرىمدىلىق تۋرالى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى ەرجان بولاتقانۇلى نۇكەجانوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.

– ەرجان بولاتقانۇلى، جالپى قايىرىمدىلىق ماسەلەسىنە كىرىسپەستەن بۇرىن ءدىن ىستەرى كوميتەتىنىڭ توراعاسى رەتىندە ەلدىڭ ءدىني احۋالىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– رامازان ايىندا ازاماتتارىمىز تەك ىزگىلىك پەن قايىرىمدى ىستەردى ەسەلەي جاسايتىنىن بىلەمىز. بارشا قازاقستاندىقتاردى قۇتتىقتاعان ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ قاسيەتتى ايدىڭ شەكسىز ىزگىلىككە، ادامگەرشىلىككە، رۋحاني تازارۋعا جانە كەمەلدەنۋگە باستايتىن مەزگىل ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن. سونىمەن قاتار مەملەكەت باسشىسى يسلامنىڭ جاسامپازدىق الەۋەتى قوعامىمىزداعى جانە الەمدەگى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار مەن گۋمانيزم نەگىزدەرىن نىعايتۋعا ىقپال ەتىپ وتىرعانىن، رامازان ايىندا ورازا ۇستاۋ مەيىرىمدىلىككە، كەشىرىمدى بولۋعا، تاتۋلىققا جانە قايىرىمدىلىققا ۇندەيتىنىن جەتكىزگەن ەدى. حالقىمىز «كەڭ بولساڭ – كەم بولمايسىڭ» دەگەن.

ال ەندى العاشقى سۇراعىڭىزعا كەلەر بولساق قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە كونفەسسياارالىق تاتۋلىق ساقتالعان، ءدىني احۋال تۇراقتى. بۇل – بۇگىنگە دەيىنگى مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساياساتىنىڭ قول جەتكىزگەن تابىسى.

ەگەمەندىك بىزگە تەك قانا ىلگەرىلەۋگە جانە وركەنيەتكە قاراي جول اشتى. بۇل رەتتە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەلىمىزدەگى ۇلتتىق ءدىني قايتا ورلەۋ كەزەڭى بولدى. ەلىمىزدە ءداستۇرلى دىندەر قوعامدىق ءومىردىڭ اجىراعىسىز ءبىر بولشەگىنە اينالدى. ەلدىڭ تىنىشتىعىن، بىرلىگىن ساقتاي الدىق.

كەيدە ەل ىشىندە بۇلىك شىعارعىسى كەلەتىن ازاماتتاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە قۇزىرلى ورگاندار تاراپىنان تىيىم سالىنىپ، ەلدە دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىنە كەتكەن ازاماتتارمەن دە وڭالتۋ جۇمىستارى قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. ناتيجەسىندە دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردى جاقتاۋشىلار سانىنىڭ تومەندەگەنى بايقالۋدا.

سونىمەن قاتار جىل باسىنان بەرى «جۋسان» وپەراتسياسى ارقىلى 500-دەن استام ازامات ەلگە ورالدى. مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ قاي جەردە بولسا دا، ولاردىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قاراماي، قول ۇشىن سوزىپ، امان-ەسەن الىپ كەلدى.

بۇگىندە سيريادان ورالعان ازاماتتاردى قوعامعا قايتا بەيىمدەۋ شارالارى جان-جاقتى جۇرگىزىلۋدە. اتقارىلىپ جاتقان اۋقىمدى جۇمىستار مەملەكەتتىمىزدىڭ ازاماتتارعا جاساپ جاتقان ۇلكەن قامقورلىعى دەپ ايتار ەدىم.

– ەندى قايىرىمدىلىق ماسەلەسىنە توقتالساق، اشىقتاپ ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز؟

– قايىرىمدىلىق ۇعىمىنىڭ ماعىناسى وتە كەڭ. حالقىمىز راقىمدى، مەيىرىمدى، جان جىلۋى مول ادامدى قايىرىمدى ادام دەيدى. ەرتەرەكتە ۇلكەندەرىمىز الدىنا جاعداي ايتىپ كەلگەن ادامنىڭ مەسەلىن قايتارماۋعا تىرىساتىن. جاعدايى قيىن بولىپ تۇرسا دا ونى قولتىعىنان دەمەپ، ەڭسەسىن تىكتەتۋگە اتسالىساتىن. بۇل – حالقىمىزدىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى بولاتىن.

حالقىمىز ءوز ۇرپاعىنا قايىرىمدىلىقتى جاستايىنان ۇيرەتىپ، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە باۋلىعان. بىرەۋگە جاقسىلىق، جان-جانۋارلارعا، ءتىپتى تابيعاتقا كامقورلىق جاساۋدىڭ ءوزىن قايىرىمدىلىق ىسكە جاتقىزعان. باسقانىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى قابىلداۋ جانە ونى ءبولىسۋ، ءتىپتى ءىس جۇزىندە ناقتى كومەك بەرۋ دە قايىرىمدىلىققا جاتادى. اۋىزسۋعا مۇقتاج اۋىل تۇرعىندارىنا قۇدىق قازىپ بەرۋ دە – ۇلكەن ساۋاپتى ءىس سانالعان.

بۇگىندە تەك ساۋاپ مەشىت پەن مەدرەسە سالۋ دەسەك، ماعىناسىن كەمسىتكەن بولار ەدىك. سەبەبى قايىرىمدىلىق قوعامنىڭ الەۋمەتتىك سالاسىنىڭ بارلىعىندا جۇزەگە اسىرىلۋدا.

ەلىمىزدە قايىرىمدىلىق قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىن كوپتەگەن قورلار جۇمىس جاسايدى.

ولاردىڭ اتقارىپ جاتقان ءىس-شارالارىن ءبىز كۇندەلىكتى باق-تان نەمەسە الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءبىلىپ وتىرمىز. بىرەۋلەرى ناۋقاس جاندارعا قول سوزىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەرى جومارتتىق تانىتىپ كوپبالالى وتباسىعا پاتەر كىلتىن تابىستاپ جاتىر. وسى رەتتە مۇقتاج جانداردى قاشاندا الەۋمەتتىك قولداۋ، ولاردى قورعاۋعا ات سالىسۋ كۇن سايىنعى جۇمىسىمىز بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. ءتىپتى مەملەكەت ول ءۇشىن «قايىرىمدىلىق تۋرالى» زاڭ قابىلدادى.

– «قايىرىمدىلىق تۋرالى» زاڭعا تولىعىراق توقتالساڭىز؟

– ەلباسى 2015 جىلى بەس ينستيتۋتتىق رەفورمانى ىسكە اسىرۋ بويىنشا «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا، قايىرىمدىلىققا جانە ونى ىنتالاندىرۋعا ارنالعان قۇقىقتىق نەگىزدە «قايىرىمدىلىق تۋرالى» قر زاڭىنا قول قويدى.

اتالمىش زاڭ قايىرىمدىلىق سالاسىندا تۋىنداعان قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيدى. ماقسات – قوعامداعى قايىرىمدىلىقتىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋ، قولداۋ جانە نىعايتۋ جولىمەن قوعامنىڭ وزىندىك ۇيىمداستىرۋىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋ بولىپ تابىلادى.

زاڭى 2-بابىندا قايىرىمدىلىقتىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى ناقتى كورسەتىلگەن. وندا قوعامدا «قايىرىمدىلىقتىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرۋ، قولداۋ جانە نىعايتۋ ارقىلى قوعامنىڭ ءوزىن-ءوزى ۇيىمداستىرۋىن دامىتۋعا جاردەمدەسۋ قايىرىمدىلىقتىڭ ماقساتى بولىپ تابىلادى» دەلىنگەن.

قايىرىمدىلىق ماقساتىنا كوپتەگەن قىزمەتتەردى اتقارۋعا بولادى. ماسەلەن بەيبىتشىلىكتى، دوستىق پەن قوعامدىق كەلىسىمدى ودان ءارى نىعايتۋعا جاردەمدەسۋ، سونداي-اق انا مەن بالاعا قامقورلىق جاساۋ، مادەنيەت پەن ونەرگە، عىلىم مەن سپورت تۇرلەرىن دامىتۋعا قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ  جونىندەگى ءىس-شارالاردى جانە ت.ب. قايىرىمدىلىق تۇرلەرىن ىسكە اسىرۋ جان-جاقتى كورسەتىلگەن. زاڭ اياسىندا ەلىمىزدە قانشاما مەتسەناتتىق قىزمەتتە جۇزەگە اسىرىلۋدا.

بۇل زاڭدى قابىلداۋ ءىستىڭ باسى عانا. ال بۇگىندە قۇجات ەلىمىزدەگى قايىرىمدىلىقتى جانداندىرىپ، قازاقستاندىق قايىرىمدىلىق داستۇرلەرىن جاڭعىرتۋعا جانە سول ارقىلى ازاماتتىق قوعامنىڭ شوعىرلانۋىن قامتاماسىز ەتەدى دەپ ويلايمىن.

– قر «قايىرىمدىلىق تۋرالى» زاڭىندا «مەتسەنات» ماسەلەسى ايتىلعان ەكەن. كىمدى مەتسەنات دەپ ايتۋعا بولادى؟

– «ادامدى ادام ەتەتىن — مەيىرىم مەن قايىرىم» — دەگەن دانالىق ءسوز بار. ياعني، وسى ءسوزدى ۇنەمى جادىندا ۇستايتىن، اينالاسىنا قايىرىم-قامقورلىقپەن قارايتىن جانداردى مەتسەنات دەپ ايتار ەدىم.

زاڭ بويىنشا مەتسەنات – مەتسەناتتىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىراتىن تۇلعا، ال مەتسەناتتىق قىزمەت – «قايىرىمدىلىق تۋرالى» زاڭعا سايكەس عىلىمدى، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى، ونەردى، سپورتتىق شەبەرلىكتى دامىتۋعا، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ تاريحي جانە ەتنومادەني يگىلىگىن ساقتاۋعا ءوزىنىڭ ىزگىلىك ەركى نەگىزىندە قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتۋ جونىندەگى قىزمەتى بولىپ تابىلادى.

جالپى عىلىم تىلىندە مەتسەنات دەپ ءبىلىم مەن ونەردىڭ دامۋىنا ماتەريالدىق كومەك كورسەتكەن تۇلعانى ايتامىز.

قوعامدا مەتسەناتتاردىڭ كوپ بولۋى – ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى دامىپ وتىرعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى.

تاريحتان كوپتەگەن مەتسەناتتاردىڭ ەسىمىن بىلەمىز. شەجىرەلىك دەرەكتەرگە زەر سالساق، ولار وزدەرىنىڭ كومەگىن كوبىنىسە بىلىمگە جۇمساعان. وقۋ ورىندارىن اشىپ، مەكتەپ-مەدرەسەلەر تۇرعىزىپ، حالىقتىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن، ياعني ولار بىلىمگە قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى ۇلت بولشاعىنىڭ نەگىزىن سالدى.

مەتسەناتتىق پەن قايىرىمدىلىقتىڭ داستۇرلەرى قازاق جەرىندە ەجەلدەن بەرى تاراعان.

اڭگىمەنى ارىدەن تارقاتاتىن بولساق بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى جاڭگىر حان حالىقتى اعارتۋ ىسىنە ۇلكەن ۇلەس قوستى، مەكتەپ اشتى، ونىڭ جىلسايىنعى بارلىق ماتەريالدىق  قاجەتتىلىكتەرىن ءوزى قامتاماسىز ەتىپ وتىردى.

قۇنانباي قاجىنىڭ 1824 جىلى سالدىرعان مەشىتى مەن 1876 جىلى مەككە قالاسىنا سالعان قوناق ءۇيى حالىققا ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ەتكەن.

سىر وڭىرىندەگى قالجان احۋن ءوز قاراجاتىنا  مەشىت-مەدرەسە  سالىپ، جاستاردىڭ ءبىلىمدى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن.

اقسۋ جەرىندە ۇلت رۋحانياتىنا ۇلەس قوسقان ەسەنقۇل مامانوۆتىڭ قاراجاتىمەن اشىلعان مامانيا مەدرەسەسىن دە ەرەكشە ايتۋعا بولادى.  بۇل – قازاق تاريحىنداعى بىلىمگە سالىنعان ينۆەستيتسيانىڭ باستاۋى بولاتىن.

سونىمەن قاتار، 1914 جىلى ەسەنقۇل مامانوۆ «ايقاپ» جۋرنالىندا «رومانعا بايگە تىگەمىن» دەپ اشىق حات جاريالاۋىنان قازاقتىڭ ادەبيەتىنە دەگەن قامقورلىعىن اڭعارۋعا بولادى.

ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق بايلارىنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىپ جاتقان قازاق جاستارىنا شاكىرتاقى تاعايىنداۋى، دەمەۋشىلىك جاساۋى بۇل دا مەتسەناتتىق قىزمەت. ماسەلەن، الاش قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى جانشا (جاھانشا) دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ قارجىلاي كومەگىمەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.

تاعى ءبىر مىسال، قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ 1918 جىلدان باستاپ شىعارعان «اباي» اتتى جۋرنالدىڭ ماتەريالدىق شىعىندارىن اۋقاتتى قاراجان ۇكىباەۆ كوتەرگەن. ايتا بەرسەك جۇزدەگەن مىسالداردى كەلتىرۋگە بولادى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءبىر سوزبەن ايتقاندا مەتسەناتتار.

قازىرگى زامان مەتسەناتتارىنىڭ ىشىندە دە ماقتانىشپەن ايتا الاتىن ەسىمدەر بارشىلىق. ءوز اتتارىن اتاماي، قاراپايىمدىلىعىن ساقتاپ، قايىرىمدىلىعىن جاسىرىپ قالۋدى ءجون سانايتىن جەكەلەگەن ادامدار دا كوپ. ولاردىڭ بۇل ءىسىن ناعىز كەڭ جۇرەكتى ازاماتتىق ءىس دەر ەدىم.

دەمەك قازاق توپىراعىندا مەتسەناتتار از بولماعان. بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ءارتۇرلى سالالار بويىنشا ۇزدىكسىز قولىنان كەلگەنشە قايىرىمدىلىق جاساپ كەلە جاتقان ازاماتتارىمىزبەن ماقتانا الامىز.

ءتىپتى، وزىڭىزگە بەلگىلى ەلىمىزدە 2007 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز وتكىزىلەتىن «التىن جۇرەك» قوعامدىق سىيلىعى دا تالاي مەتسەناتتى قازاققا تانىتتى. ەلدىڭ اراسىندا ەلەنىپ، حالىقتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنىپ جۇرگەن جومارت جانداردىڭ جۇمىسى كوپشىلىككە تانىستىرىلىپ، «جىل مەتسەناتى» دەگەن اتاققا يە بولۋدا.

«از جاقسىلىق جاساعانعا دا كوپ راقمەت ايتۋ پارىز» – دەگەن ەكەن ج.بالاساعۇن. ءبىزدىڭ حالقىمىز جاقسىلىقتى جاساي دا بىلگەن، جاقسىلىق جاساعان ادامعا راحمەتىن ايتا دا بىلگەن.

ءتىپتى ۇلتتىڭ ۇلتقا جاساعان قامقورلىعىن دا قايىرىمدىلىققا جاتقىزۋعا بولادى. حالقىمىز «ادامداردى قانى عانا ەمەس، جاقسى ىستەرى دە تۋىستىرادى» – دەگەن ەكەن. قازاق جەرى مەن جۇرتى باستارىنا قارا تۇنەك كۇن تۋعاندا تالاي ۇلت وكىلدەرىنە پانا بولدى. زورلىقپەن، كۇمانمەن جەر اۋدارىلعان نەمىستەر، كارىستەر، شەشەندەر، ت.ب. ۇلت وكىلدەرىن حالقىمىز ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىنە كىرگىزدى، ءبىر ءۇزىم ناندى ءبولىپ جەدى. بۇل دا قايىرىمدى ىستەردەن.

– ءسوز سوڭىندا ءدىني بىرلەستىكتەرگە، ولاردىڭ قايىرىمدىلىق جۇمىسىنا قاتىستى ايتا كەتسەڭىز؟

– ەلىمىزدە ءتۇرلى كونفەسسيا وكىلدەرى ءاردايىم وزدەرىنىڭ ۋاعىزدارىمەن ادامدارعا جالپى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى، قوعامداعى ءدىني تانىم، تۇسىنىك نورمالارىمەن قاتار، ءبىز ايتىپ وتىرعان قايىرىمدىلىق ماسەلەسىن دە ناسيحاتتاپ كەلەدى. اسىرەسە ەلىمىزدە يسلام جانە پراۆوسلاۆيە ءدىنىنىڭ وكىلدەرى قايىرىمدىلىق شارالارىن جاريا تۇردە اتقارىپ كەلەدى.

قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىس باعىتتارىنىڭ ءبىرى قايىرىمدىلىق شارالارىن ءجيى وتكىزۋ، قامقورلىق اكتسيالارىن ۇيىمداستىرۋ ەكەندىگى بەلگىلى. جاردەمگە مۇقتاج قانشاما وتباسى مەشىتتەردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋدە. ءتىپتى كوپبالالى جانۇيالارعا، جالعىز باستى انالارعا الىپ بەرىپ جاتقان پاتەرلەرى تۋرالى دا كوپشىلىك حاباردار.

ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى دە ۇلكەن قايىرىمدىلىق شارالارمەن اينالىسادى. بالالار ءۇيى، قارتتار ءۇيى، گوسپيتالدار مەن اۋرۋحانالارعا كومەك كورسەتەدى. مىسالعا، الماتىدا روجدەستۆو، پاسحا مەيرامدارىنا قاتىستى قايىرىمدىلىق، كيريلل مەن مەفودي كۇندەرىنە قاتىستى اعارتۋ شارالارى وتكىزىلىپ كەلەدى.

سوندىقتان ەلىمىزدەگى بارلىق ءدىني بىرلەستىك وكىلدەرى ارقاشاندا قايىرىمدىلىق جاساپ، ىزەتتى ءىس اتقارۋعا اتسالىسۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

سۇحباتتاسقان: تۇرار تۇگەلۇلى

تۇپسۇسقا: kazislam.kz

Abai.kz