مالىك وتارباەۆتىڭ «شامنان ۇشقان شاعالا» اڭگىمەسىن وقىعاننان كەيىن تۋعان وي

جاقىندا ءبىز «انا ءتىلى» گازەتىنەن بۇگىندە تۇركىستان وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقاراتىن اۋدارماشى، جازۋشى مالىك وتارباەۆتىڭ «شامنان ۇشقان شاعالا» اتتى اڭگىمەسىن وقىپ شىقتىق. شىپ-شىمىر جازىلعان اڭگىمە ەشقاشان وزەكتىلىگىن جوعالتپايتىن تاقىرىپتى قوزعايدى. ناقتىراق ايتساق، اداسقاندار تاعدىرىن. قازىرگى تاڭدا اداسىپ جاتقان ادامدار سانىندا ەسەپ جوق. ءار ادام ءار ءتۇرلى جەردە اداسادى. بىرەۋ قاراڭعىدا، بىرەۋ تال تۇستە. قاراڭعىداسى بەلگىلى، ال، تال تۇستە اداساتىندار – قارا نيەت، تەرىس ويلىنىڭ جەتەگىندە كەتكەندەر.

نەگە اڭگىمە اداسقاندار جايلى؟ ەسكە سالا كەتەيىك، جاقىندا ەلىمىزدە «جۋسان» وپەراتسياى ءساتتى اياقتالدى. بۇل وپەراتسيا بويىنشا سيريادان وق پەن وت اراسىندا ازاپ شەككەن 524 قازاقستان ازاماتى وتانىنا قايتارىلدى. ءار ادام – ءبىر-ءبىر تاعدىر يەسى ەمەس پە؟ «جۋسانمەن» ەلگە قايتا ورالعاندار كەزىندە ءسۇرىپ جاتقان ومىرلەرىنە ريزا بولماي، ونى مانسۇق ەتىپ، سيرياعا جۇماق ىزدەپ كەتكەن ەدى. وكىنىشتىسى سول، ولار وندا تامۇققا تاپ بولدى. مىنە، وسى جەردە بارىنەن بۇرىن ەڭ كوپ زارداپ شەگەتىن – انا ءسۇتى اۋزىنان كەپپەگەن ءبۇلدىرشىن بالالار. بالالاردا ءومىر تاۋقىمەتىن تارتاتىنداي نە كىنا بار؟ بالالىق شاعى قور بولاتىنداي نە جازىپ قويدى؟

مالىك وتارباەۆ «شامنان ۇشقان شاعالادا» وسى ماسەلەنى كوتەرەدى. ىستانبۇلعا وقۋعا كەلگەن تولەگەن ەسىمدى جىگىت ويدا-جوقتا تاعدىر تالكەگىنە ءتۇسىپ، ايدالادا بەيشارا كۇي كەشكەن قازاق قىزىمەن كەزدەسىپ قالادى. جۇرەگى نازىك كەيىپكەر كوشەدە اركىمگە ءبىر الاقان جايىپ قايىر سۇراپ جۇرگەن قازاق قىزى – ايسامالعا كومەكتەسپەك بولادى. سۇراستىرا كەلە، ونىڭ جەتىم ەكەنىن بىلەدى. اۆتور بۇل اقپاراتتى وقىرمانعا تولەگەن مەن سوندا ايسامالعا باس-كوز بولىپ جۇرگەن نيسا ەسىمدى كەلىنشەك ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ديالوگ ارقىلى جەتكىزەدى.

«ول اسىقپاي-اپتىقپاي سورپا ءىشىپ وتىرىپ:

– باۋىرىم، بۇل قىزدىڭ ەسىمى ايسامال، – دەپ اڭگىمە ايتۋعا كوشتى. – بيىل التى جاسقا تولدى. ءبىز تۋىسقان ەمەسپىز. شەشەسى اينۇرمەن شامدا كورشى بولدىق. ايسامال مەنىڭ وقۋشىم ەدى. مەن ول جاقتا باستاۋىش سىنىپتىڭ مۇعالىم بولىپ ىستەدىم عوي. مىنە، ەندى… ءوزىڭ كورىپ وتىرعانداي، سوعىستىڭ كەسىرىنەن وسىندا كەلىپ، بوسىپ ءجۇرمىز. ايسامالدىڭ اكەسىن كورگەن ەمەسپىن. سيرياعا سوعىسۋ ءۇشىن بالا-شاعاسىمەن بىرگە كەلىپتى دەپ ەستىگەنمىن. مول تابىسقا كەنەلەمىن دەپ ويلاعان بولسا كەرەك. ايەلى مەن قىزىن شامعا تاستاپ كەتىپتى. ارتىنان ونىڭ حالەپتەگى شايقاستا ولگەنى تۋرالى حابار كەلدى. ءمايىتىن دە جەتكىزگەن جوق…

– ال شەشەسى قايدا؟ وعان دا بىردەمە بولدى ما؟ – دەپ سۇرادى تولەگەن ۇرەيلەنىپ».

وسى جەردە تولەگەنمەن بىرگە وقىرماندار دا ەلەڭ ەتە قالادى. اۆتور وقىرماندى كوپ قينامايدى. تۇسپالداماي، سيىرقۇيىمشىقتاندىرماي حاباردى بىردەن جەتكىزەدى. بالالىق شاعى جوعالعان قىزعا جانى اشىپ، اناسىنىڭ ءتىرى بولعانىن قالايدى. جاقسى حابار كۇتەدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، اناسى دا اجال قۇشىپتى. شامدا پانالاپ وتىرعان ۇيلەرىنە تۇسكەن زەڭبىرەك وعىنان اۋىر جاراقاتتانعان انا قىزى ايسامالدى ەرتىپ، تۇركياعا تەڭىز ارقىلى قاشپاق بولادى. بىراق، تەڭىزدە داۋىل كوتەرىلىپ، اناسى قايتىس بولىپ كەتەدى. ايسامال اللانىڭ قۇدىرەتىمەن ءتىرى قالادى. جانىندا مۇعالىمى نيسا دا بولادى. نيسا تولەگەنگە مۇڭ شاققاندا، وسى ءبىر تاۋقىممەتكە نە سەبەپ ەكەنىن ايتادى:

– ويلاپ قاراشى ءوزىڭ، سيريادا سوعىسىپ جاتقانداردى ەمەس، ولاردى سوعىستىرىپ قويىپ، بايلىققا بەلشەسىنەن باتىپ وتىرعانداردى كىنالاۋ كەرەك ەمەس پە؟ مەنىڭ بىلۋىمشە، جۇزدەگەن قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن جانە باسقا دا ۇلتتىڭ اداسقان جىگىتتەرى مۇندا جيھاد ءۇشىن كەلدىك دەپ،  الدانىپ ءجۇر. ولاردى اداستىرىپ وتىرعان اعىمداردان: «سوندا قالاي، بىرەۋدىڭ ۇيىنە كەلىپ، شىرقىن بۇزۋ دا جيھاد بولىپ پا؟» دەپ سۇراعىم كەلەدى. اللا تاعالا ولاردى كەشىرەدى دەپ ويلامايمىن. ونداي قىرعىننان ەشكىم دە امان-ساۋ ورالعان ەمەس. سوندا بۇعان ەشكىم دە توقتا دەپ ايتا الماي ما؟! بىزدەر ءولۋ ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كەلدىك ەمەس پە بۇل دۇنيەگە! اركىم ءوز وتانىندا تىرشىلىك ەتكىسى كەلەدى! بالالارىنىڭ بوتەن ەلدە قايىرشى بولىپ جۇرگەنىن ەشكىم دە قالامايدى. ءبىزدىڭ دە ارمانىمىز بار. بەسىك تەربەتىپ وتىرىپ، ايتاتىن ەرتەگىمىز بار. سونىڭ بارلىعى ءبىر عانا ساتتە تاس-تالقان بولدى. جانى كوككە ۇشىپ كەتكەن بالالارىمىزدى لاقتىرعان تولقىندار ەمەس، ادامدار. مۇسىلمان اتىن جامىلعان ەكىجۇزدىلەردىڭ كەسىرى بىزگە ءتيىپ وتىر».

نيسانىڭ وسى ءسوزى «جيھاد» ۇعىمىن اشىپ كورسەتەدى. ناقتىراق ايتساق، جالعان جيھادتى. جيھاد – قان توگۋ ەمەس. بىراق، قانشاما مۇسىلماندار ءدىن اتىن جامىلعان، جيھاد دەپ ۇرانداتقان قاسكويلەرگە الدانىپ، وتانىن تاستاپ، سيرياعا، تاياۋ شىعىسقا كەتەدى. اۆتور اڭگىمەسىندە ءدىن دەگەن – قىرىپ-جويۋ ەمەس، ءبىر-بىرىنە مەيىرىمدىلىك تانىتۋ ەكەنىن تۇيىندەپ جەتكىزەدى. مەيىرىم بۇل الەمدى قۇتقاراتىن الىپ كۇش.

تۇلا بويى مەيىرىمنەن ورىلگەن اڭگىمەدە باستى كەيىپكەر تۇركيادا وتانىنا ورالا الماي قاڭعىپ جۇرگەن بەيباقتارعا كومەكتەسكىسى كەلەدى. بۇل جەردە ەڭ باستى كومەك – ولاردى ەلگە جىبەرۋ. تولەگەن ايسامالداردى زاڭدى تۇردە قازاقستانعا الىپ كەلۋ ءۇشىن ءتيىستى مەكەمەلەرگە جۇگىرەدى. بىراق، ءبارى كەش بولىپ قالادى. الدەكىمدەر ايسامالداردى لاگەرگە ياكي سيرياعا قايتا الىپ كەتىپ كەتەدى. بۇعان بۇ دۇنيەدەن مەيىرىم ىزدەگەن تولەگەن سەنگىسى كەلمەيدى.

«– قاي لاگەرگە، نەگە سيرياعا؟ ايسامال شە؟ ول وتانىنا ورالۋى كەرەك ەدى عوي. بالكىم، وسى قالادا بولار؟.. انىق بىلەسىز بە؟ ايتىڭىزشى.

ءمان-جايدى ول ءالى دە تولىق تۇسىنگەن جوق. مەحمەت بەيدىڭ ايتقانىنا سەنگىسى كەلمەدى. ءسويتتى دە اسحانادان شىعا جونەلدى.

سوڭىنان مەحمەت بەيدىڭ:

-ولارعا ەندى  ءبىر اللا عانا كومەكتەسەدى، – دەگەن داۋسى ەستىلدى».

اۆتور اڭگىمەسىن قارا اسپاندى ءتوندىرىپ ياكي كۇندى كوك تورىنە جارقىراتىپ شىعارىپ اياقتامايدى. ول وقىرمانعا نازىك ءۇمىت سىيلايدى. شىندىعىندا ايسامالدار قايدا كەتتى؟ ەندىگى تاعدىرلارى نە بولماق؟ بۇنى ءار وقىرمان ءوز ينتۋيتسياسىنا قاراي باعامدايدى. جالپى، كەز-كەلگەن اڭگىمەدە اۆتور بۇكىل كارتانى وقىرمان الدىنا جايىپ قويماۋى كەرەك. ءبارى تولىقتاي تۇسىندىرىلگەن دۇنيە – كوركەم ادەبيەتكە جاتپايدى. دەرەكتى دۇنيەگە كەتىپ قالادى. جازۋشى كوركەم دۇنيە جازعاندا وقىرماندارمەن تىعىز بايلانىستا بولۋى كەرەك. تىعىز بايلانىستا بولعانىن قالاي بىلۋگە بولادى؟ ەگەر جازۋشىنىڭ اڭگىمەسىن وقىپ وتىرعان وقىرمان – كەيىپكەر ءۇشىن الاڭداسا، سونىمەن بىرگە قۋانىپ، بىرگە مۇڭايسا، وقيعا جەلىسىندەگى بۇكىل وقيعانى سەزىنە بىلسە، ايقايلاپ كۇلسە، كوزىنە جاس السا – مىنە، بۇل جاعدايدا جازۋشى مەن وقىرمان اراسىندا بايلانىس ورنادى دەپ ايتۋعا بولادى. بىزدە «شامنان ۇشقان شاعالانى» وقي وتىرىپ، ايسامال ءۇشىن الاڭدادىق. جاپ-جاس قىز بالانىڭ اكە-شەشەسىنىڭ قاتەلىگى ءۇشىن ازاپ شەككەنىن ەشكىم قالاماسا كەرەك. اتا-انا قانشا جەردەن اقىماق بولسا دا، ول بالاسى ءۇشىن – تال تۇلعالار. وكىنىشكە قاراي، ايسامال اتا-اناسىنان دا ايرىلىپ قالادى. شەر جەتىم قالعان قىزدى تاعدىر ايامايدى. جات توپىراقتا شەرمەندە كۇي كەشكەن قىزدى ەڭ بولماسا قازاقستانعا امان-ەسەن جەتسە ەكەن دەپ تىلەدىك. بىراق، بولمادى. بىزدە، تولەگەن دە قول ۇشىن سوزۋعا تىرىسقانىمەن، جوسپار جۇزەگە اسپادى. تاعدىرعا قارسى شىعا المادىق. كوزىمىزگە جاس ءۇيىرىلدى. ايسامال... راسىندا قازىر قايدا ەكەن؟ كوزى جاۋتەڭدەپ ءجۇر مە؟ الدە... قۇداي ساقتاسىن.

اۆتور اڭگىمەدە جەتىمدىك ازابىن تارتىپ جۇرگەن قىز پسيحولوگياسىن مىنا ديالوگ ارقىلى اشادى:

– اتا-اجەم جوق… – دەدى ول جەڭىل عانا كۇرسىنىپ. – اكە-شەشەمدى ساعىندىم. مامام قايدا؟  پاپام ءتىرى مە ەكەن؟ ءسىز بىلەسىز بە؟..

– نيسا اپاڭ ايتىپ ەدى عوي، ولار قۇسقا اينالىپ كەتتى دەپ.

– قانداي قۇسقا؟ مىنا قۇستار سياقتى ما؟ – دەدى ول تاپ وسى ساتتە نانعا تالاسىپ، داۋسى ساڭق ەتە تۇسكەن شاعالالاردى كورسەتىپ.

– ءيا، بۇلار شاعالالار عوي. تەڭىزدىڭ ۇستىندە ۇشىپ جۇرەدى. بالىق اۋلايدى.

ايسامال كۇلىمسىرەپ، شاعالا قۇستارعا مۇقيات قاراپ الۋعا تىرىستى. ول اكە-شەشەسىنىڭ قۇسقا اينالعانىنا سەندى مە، جوق پا، ول جاعى بەلگىسىز كۇيدە قالا بەردى».

مەيىرىمدى قالايتىن جىگىت قىزعا ءۇمىت سىيلايدى. ارينە، الدادى، بىراق، وسىعان ءماجبۇر ەدى. «اتا-اناڭ ءولدى» دەپ قالاي ايتادى؟ بۇلاي ايتۋ ارقىلى ول ەندى ءوسىپ كەلە جاتقان قىزدى تىرىدەي ولتىرەدى ەمەس پە؟ ول ءبۇلدىرشىندى الداي وتىرىپ، وعان «ەكىنشى تىنىس» سىيلادى. كەۋدەسىندەگى شەردى سىلىپ الماققا ارەكەتتەندى. وسى ساتتە وقىرماندار دا از-كەم تىنىستاپ، قىزد كەۋدەسىنە ۇيالاعان ءۇمىت ساۋلەسىنەن قۋات الادى. قۇددى قىزدى وزدەرى قۋانتقانداي.

«شامنان ۇشقان شاعالانىنىڭ» سوڭعى نۇكتەسىنە جەتكەندە، ءوزىمىزدىڭ باقىتتى جان ەكەنىمىزگە تاعى ءبىر كوز جەتكىزدىك. ادام باقىتى – جان تىنىشتىعى، كوڭىل ۇيلەسىمى بولسا، قوعام ءھام مەملەكەت باقىتى – تۇراقتىلىق، بەيبىتشىلىك. بەيبىت ەلدە تەك ءوسۋ ءۇردىسى جۇرەتىنى بەلگىلى. ال، بۇل دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن باقىتسىزدىق – ومىردەن ءوز ورنىن تاپپاۋ بولسا كەرەك. اۆتور اڭگىمەنى استارلى تۇردە اياقتايدى.

«كەنەت تەڭىز ۇستىندەگى شاعالالاردىڭ شۋلاعان داۋسى جەتكەندەي بولدى قۇلاعىنا. ولاردىڭ ءۇنى بۇگىن الدەقايدا اششى، زارلى ەدى…»

اششى، زارلى ۇندەر – وتانىن اڭساپ، جات ەلدە كۇڭىرەنىپ جاتقان بەيباقتار شىعار. قولدا باردا قادىرىن بىلمەي، ساف التىندى مانسۇقتاعاندار.

ءجا، اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتا ءۇيىرىن تاپقان سوڭ. ۇزىلگەلى جاتقان ۇمىتتەرگە قان جۇگىرتەتىن «جۋسان» ءالى جالعاسىن تابادى. دەپ سەنەيىك.

ابىلايحان ەسىمباي

Abai.kz