ءماجىلىس سارايىندا تەمىربولاتوۆ دەيتىن دەپۋتات تەبىنىپ وتىر. «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەمەكشى، بار-جوعى بەلگىسىز، اتى-ءجونىن ادام ەستىمەگەن دەپۋتاتتاردىڭ بىزدەگى ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ سيپاتى وسى: بۇرا تارتىپ، بۇتارلاپ سويلەۋ، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ بايبالام سالۋ! سيمامباەۆ تاسباي نەمەسە بەردىوڭعاروۆ تانيربەرگەن سياقتى سەرىك تەمىربولاتوۆ تا  كوپشىلىكتى «سەلت»  ەتكىزىپ الۋدى ويلاسا كەرەك، ول بىلاي دەپ كوسىلدى:

- جايعا عانا ارابتانۋشى عالىمداردىڭ ەمەس، جاۋاپتى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ ابايسىز ايتقان سوزدەرى قازاقستاننىڭ قوعامدىق تۇراقتىلىعى مەن كونفەسسياارالىق تاتۋلىعىنا ىرىتكى سالۋى مۇمكىن.
نە سەبەپتى مەملەكەتتىك نەمەسە ۇكىمەتتىك تۇلعالار ءدىني ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناستا ءوزىنىڭ جەكە ىقىلاسىن حالىققا جايىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى ءبىر دىنگە باسىمدىق بەرۋ ارقىلى باسقالارىنىڭ قۇقىعىن شەكتەيدى؟ بۇل ءدىن ەلىمىزدە تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باسقا دا ءدىني نانىمدارعا قارسى قويىلىپ وتىرعان جوق پا؟ نە سەبەپتى كوپ كونفەسسيالى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگانى ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىنە قاراماستان تەك ءبىر عانا دىنگە باعىتتالعان تۇجىرىمداما ازىرلەيدى؟

ءماجىلىس سارايىندا تەمىربولاتوۆ دەيتىن دەپۋتات تەبىنىپ وتىر. «اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» دەمەكشى، بار-جوعى بەلگىسىز، اتى-ءجونىن ادام ەستىمەگەن دەپۋتاتتاردىڭ بىزدەگى ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ سيپاتى وسى: بۇرا تارتىپ، بۇتارلاپ سويلەۋ، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماي جاتىپ بايبالام سالۋ! سيمامباەۆ تاسباي نەمەسە بەردىوڭعاروۆ تانيربەرگەن سياقتى سەرىك تەمىربولاتوۆ تا  كوپشىلىكتى «سەلت»  ەتكىزىپ الۋدى ويلاسا كەرەك، ول بىلاي دەپ كوسىلدى:

- جايعا عانا ارابتانۋشى عالىمداردىڭ ەمەس، جاۋاپتى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ ابايسىز ايتقان سوزدەرى قازاقستاننىڭ قوعامدىق تۇراقتىلىعى مەن كونفەسسياارالىق تاتۋلىعىنا ىرىتكى سالۋى مۇمكىن.
نە سەبەپتى مەملەكەتتىك نەمەسە ۇكىمەتتىك تۇلعالار ءدىني ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناستا ءوزىنىڭ جەكە ىقىلاسىن حالىققا جايىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى ءبىر دىنگە باسىمدىق بەرۋ ارقىلى باسقالارىنىڭ قۇقىعىن شەكتەيدى؟ بۇل ءدىن ەلىمىزدە تاتۋلىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باسقا دا ءدىني نانىمدارعا قارسى قويىلىپ وتىرعان جوق پا؟ نە سەبەپتى كوپ كونفەسسيالى ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگانى ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىنە قاراماستان تەك ءبىر عانا دىنگە باعىتتالعان تۇجىرىمداما ازىرلەيدى؟

دەپۋتاتتىڭ «جاي عانا ارابتانۋشى ەمەس، جاۋاپتى مەملەكەتتىك شەنەۋنىك» دەپ وتىرعانى تاياۋدا  قىزمەتىنە كىرىسكەن ءدىن ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ  توراعاسى - قايرات  لاما شاريف.  تەمىربولاتوۆتىڭ تەپسىنۋىنە  قايرات لاما شاريف باسقاراتىن   اگەنتتىك «ءبىر ۇلت - ءبىر ءدىن» پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەن بىرىڭعاي يسلام تۇجىرىمداماسىن قۇراتىنى جونىندە اقپاراتتى بۇكىل ەلگە جايىپ سالىپتى. ماسقارا! بۇنداي تۇجىرىمداماعا ءبىزدىڭ كونفەسسياشىل، شىنىنا كەلسەك دىننەن حابارى شامالى، كاپىر-اتەيست دەپۋتاتىمىز قالاي شىداسىن؟!. جارىلىپ كەتۋگە شاق قالىپ وتىر.

- لاما ءشاريفتىڭ ايتقان سوزدەرى،- دەيدى ول، - قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىنا، مەملەكەتتى ءدىني ۇيىمداردىڭ ىسىنە ارالاستىرماۋ پرينتسيپتەرىنە قايشى كەلەدى جانە ەلىمىزدە ءدىني تۇراقسىزدىق تۋدىرۋى مۇمكىن.

دەپۋتات تەمىربولاتوۆ ءدىن ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ ۇستانىمى قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسىنا قايشى دەپ قاقىلداعانىمەن  الەم ەلدەرىندە جاعداي باسقاشا. الگى دەپۋتاتتىق ساۋالىنانان كەيىن الدە ءبىر جاققا ساپارالاپ كەتىپ قالماسا، وقيتىن شىعار دەپ «قالاۋلىمىزدىڭ» قاپەرىنە مىنا ءبىر جايتتاردى سالامىز.

الەمدەگى زايىرلى مەملەكەتتەردىڭ دىنگە دەگەن ۇستانىمىن بىلايشا جىكتەۋگە بولادى:

ا) كلەريكالدى جۇيەگە جاقىن زايىرىلىلىق.

ءا) كونكورداتو جۇيەسىنە جاقىن زايىرلىلىق.

ب) دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرەتىن زايىرلىلىق.

كلەريكالدىعا جاقىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە تۇركيا، مالايزيا، بەلورۋسسيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. سەبەبى، بۇل مەملەكەتتەر زايىرلى مەملەكەت بولىپ تانىلعانمەن، ءوز تەررەتورياسى مەن حالقىنىڭ تاريحي تانىمىندا ەرەكشە رولگە يە ءبىر دىنگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ كورسەتەدى. بىراق، ءدىندى مەملەكەتتىڭ ساياساتىنا ارالاستىرمايدى. ەگەر، ءدىن كۇشەيىپ كەلە جاتسا، وعان شەكتەۋ قويىپ وتىرادى.

كونكورداتوعا جاقىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە مىسىر، اۋعانستان جانە ليۆان سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. ماسەلەن، مىسىر زايىرلى مەملەكەت بولىپ تابىلعانمەن، يسلام ءدىنىنىڭ وكىلدەرىمەن كەيبىر ماسەلەلەردە ساناسىپ وتىرادى. ءتىپتى، يسلام ءدىنىن وقىتاتىن وقۋ ورىندارىن مەملەكەتتىك قازىنادان قارجىلاندىرادى. ليۆان مەملەكەتى حەزبوللا سەكىلدى ءدىني ۇيىمنىڭ وكىلدەرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر.

دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرەتىن زايىرلى مەملەكەتتەرگە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ كوپشىلىگىن، سونداي-اق، اقش، فرانتسيا، گەرمانيا، بەلگيا سەكىلدى مەملەكەتتەردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسى ساناتقا كىرەدى. زايىرلى مەملەكەت قۇرۋدىڭ وسى جۇيەسى مەملەكەتتىڭ بولاشاعى ءۇشىن اسا قاۋىپتى. دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرۋ دەموكراتيالىق پرينتسيپ بولعانمەن، ءدىني سەنىمى مەن ۇستانىمى ءبىر-بىرىنە قارسى كەلەتىن اعىمداردىڭ ءبىر مەملەكەتتە ءبىر ۋاقىتتا قاتار ءومىر ءسۇرۋى، قوعامدىق بىرىزدىلىكتى جوعالتىپ، ناتيجەدە بۇنداي ىرىقسىز جۇيە مەملەكەتتىڭ ىرگەسى سوگىلۋىنە اكەپ سوقتىرادى. ءVى-ءىح عاسىرلاردا سولتۇستىك كاۆكازدا ءومىر سۇرگەن حازاريا مەملەكەتى دىندەرگە تەڭ قۇقىق بەرۋىنىڭ ناتيجەسىندە ىشكى بىرلىگىنەن ايىرىلىپ، تاريح كوشىنە ەرە الماي توز-توزى شىققان بولاتىن.

تەمىربولاتوۆ دەيتىن جىگىتىمىزدىڭ ساناسى دىمكاس بولماسا، مىنا اڭگىمەنى دە جادىنا ءتۇيىپ السىن:

...ەلىمىزدەگى كوپتەگەن ءدىني بىرلەستىكتەر مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتەردە وزدەرىنىڭ شىنايى بەينەسىن جاسىرىپ، جالعان باعدارلاما تۇزگەن. ەگەر، يەوگوۆو كۋاگەرلەرى مەن باھايە سەكىلدى اعىم وكىلدەرى قان اۋىستىرۋعا بولمايدى، مەملەكەتتىك شەكارا دەگەن جوق، وتان قورعاۋ حارام، مەملەكەتتىك نىشاندارعا قۇرمەت كورسەتۋ دۇرىس ەمەس دەگەن قاعيدالارىن ءوز باعدارلامالارىندا اشىق كورسەتسە، مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتە الماعان بولار ەدى. ال، قازىر ولاردىڭ وسىنداي جولدى ناسيحاتتايتىندارىنا  رەسمي فاكتىلەر جەتىپ ارتىلادى.

سوندىقتان، بۇنداي ءدىني بىرلەستىكتەردى دەپورتاتسيالاۋعا ءتيىستىمىز. سونىمەن بىرگە بۇل جەردە مەملەكەتپەن بىرگە حالىق مەنتاليتەتىن ءسوز ەتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، بۇگىنگى زاماندا ۇلتىمىزدىڭ تاريحي تانىمى مەن سالت-ءداستۇرىن قارالايتىن ءدىني اعىمدار پايدا بولدى. مىسالعا، ۋاھابيە سەكىلدى اعىمدار قازاقتىڭ دومبىراسى مەن قوبىزى جانە ءداستۇرلى اندەرىن، سونداي-اق، قانشا عاسىرلاردان بەرى قالىپتاسقان مادەنيەتىمىزدى ءجون-جوسىقسىز حارام دەپ قابىلدايدى. قازاقتىڭ مادەنيەتىن قارالاۋ دەگەن ءسوز، سايىپ كەلگەندە مەملەكەتتى جوققا شىعارۋعا اكەپ سايادى. سوندىقتان، حالىقتىڭ مەنتاليتەتى ءدىن تۋرالى زاڭىمىزدا نەگىزگى قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرىلۋى ءتيىس (مۇحان يساحان، «كوك تۋدى كوپ تۋ قۇلاتپاسىن»/www.abai.kz/content/mykhan-isakhan-kok-tudy-kop-tu-kylatpasyn).

«اباي-اقپارات»