انا ءتىلىڭدى ايالا، الاش بالاسى!
مەملەكەتتىك تىلدەن ماقۇرىمدارعا - مىڭ دوللار ايىپپۇل
لاتۆيا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى بۇزعانداردى بىزدەگىدەي ماڭدايىنان سيپاپ، ەركەلەتىپ ەل بيلىگىن بەرىپ قويمايدى. انەۋگۇنى لاتۆيا پرەزيدەنتى ۆالديس زاتلەرس ءتىل زاڭىنا قىلي قاراعان ازاماتتارعا 400-دەن 1000 دوللارعا دەيىن ايىپپۇل سالاتىن اكىمشىلىك كودەكسكە وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندەگى زاڭ جوباسىنا قول قويدى. انە، تولىققاندى شىن مانىندەگى مەملەكەت ونىڭ مۇددەسى جانە پرەزيدەنتى مەن پارلامەنتى. كەز كەلگەن ەل ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلىن جانىن سالىپ، جان-جاقتى قورعاۋ ادەتتەگى زاڭدى دۇنيە. ءبىر ءبىز ەمەس، لاتۆيا دا سوۆەتتەر وداعىنىڭ وتارىندا بۇعاۋلى بولعان. ءبىز قايدا، ولار قايدا؟
مەملەكەتتىك تىلدەن ماقۇرىمدارعا - مىڭ دوللار ايىپپۇل
لاتۆيا مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى بۇزعانداردى بىزدەگىدەي ماڭدايىنان سيپاپ، ەركەلەتىپ ەل بيلىگىن بەرىپ قويمايدى. انەۋگۇنى لاتۆيا پرەزيدەنتى ۆالديس زاتلەرس ءتىل زاڭىنا قىلي قاراعان ازاماتتارعا 400-دەن 1000 دوللارعا دەيىن ايىپپۇل سالاتىن اكىمشىلىك كودەكسكە وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندەگى زاڭ جوباسىنا قول قويدى. انە، تولىققاندى شىن مانىندەگى مەملەكەت ونىڭ مۇددەسى جانە پرەزيدەنتى مەن پارلامەنتى. كەز كەلگەن ەل ءۇشىن مەملەكەتتىك ءتىلىن جانىن سالىپ، جان-جاقتى قورعاۋ ادەتتەگى زاڭدى دۇنيە. ءبىر ءبىز ەمەس، لاتۆيا دا سوۆەتتەر وداعىنىڭ وتارىندا بۇعاۋلى بولعان. ءبىز قايدا، ولار قايدا؟
تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىندا ابدەن كوز جەتكەن ءبىر نارسە - ول بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەيتىنى. كوز قىرىڭدى دا سالماعان دۇنيەنىڭ جايى قاشان دا بەلگىلى. مىسال كوپ. ۇكىمەت جيىلىستارىن مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزبەيدى. كەرىسىنشە، ەلدىڭ باستى زاڭى بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ تابىلاتىن (لاتۆياداعى لاتىش ءتىلى سەكىلدى) - قازاق ءتىلىن قازاقتىڭ نازارىن ءتۇرلى ساياسي وقيعالار مەن مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ىستەردەن اۋدارۋ ءۇشىن عانا قولدانادى. قوعامدا بيلىكتىڭ تاپسىرماسىن ورىندايتىن، ياعني ءتىل ماسەلەسىن قاجەت كەزىندە جالاۋلاتىپ جۇرت الدىنا الىپ شىعاتىن جەمگە بايلاعان ىسەكتەي توپتار مەن تۇلعالار بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەلدەگى بارلىق دارەجەدەگى رەسمي بيلىك اتا زاڭنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بابىن تابانى كۇرەكتەي جيىرما جىل بويىنا بەلىنەن باسىپ، بۇزىپ كەلەدى. بيلىككە سوت تا جوق، وت تا جوق. قازاق بيلىگىنىڭ بۇل ارەكەتى - قىلمىس بولىپ سانالادى. سەبەبى، بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ، جەر مەن ەلدىڭ باس يەسى ءارى جەر بەتىندەگى مادەنيەتى مەن تاريحى وتە باي، كونە حالىق - قازاقتى وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلت رەتىندە ۇيىستىرىپ كەلگەن ەڭ باستى تىرەگى ءتىلىنىڭ تىلەرسەگىن قاساقانا قيىپ وتىر. ەگەر ءبىز، ءتىلدى ءبۇتىن ۇلتتىڭ بويىنداعى قان دەپ ەسەپتەسەك، قازاقتىڭ قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ ازايۋى، ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتۋى، ءوزارا مەيىرىمسىز، بەزبۇيرەكتەنىپ، جەكە باسىنىڭ ءمانسابى مەن مارتەبەسىن كۇيتتەۋى جيىرما جىل بويى ۇلت-اعزادان دىردەكتەپ ءتىل-قاننىڭ اعىپ جاتقانىنان. ويتكەنى، تۇتاس ۇلتتىڭ بار بولمىسى تىلىندە عانا.
ءتىپتى، ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ 1989 جىلى قايتا قۇرۋدىڭ لەبىمەن كەڭەس وكىمەتى كەزىندە قابىلدانىپ كەتكەنى قانداي جاقسى بولعان. بيلىكتىڭ تىلگە دەگەن بۇگىنگى نيەتىمەن ول زاڭ اڭگىمە كۇيىندە قالار ەدى. ويتكەنى، بىلتىرى كۇز ايلارىندا قابىلدايمىز دەگەن مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ باعدارلاماسىن ارادا ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە قابىلداي الماي وتىرعان ۇكىمەت ءتىل تۋرالى زاڭدى ەكى دۇنيەدە قازاققا بۇيىرتپاس ەدى-اۋ.
ەگەر دە ەستى ۇكىمەت...
مىنە، ەندى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ماسەلەسى جاڭا مۇمكىندىك اشىپ وتىر. ۇكىمەت لاتۆيا تاجىربيەسىنە سۇيەنە وتىرىپ، ونسىز دا وزىنە كىرىپتار پارلامەنتكە ءتىل تۋرالى زاڭعا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن، مەڭگەرمەگەن ازاماتتارعا ايىپپۇل سالاتىن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزدىرتىپ، باسقا، باسقا مەملەكەتتىك ورىنداردا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تولىق قولدانىلۋىن باقىلايتىن ءتىل ينسپەكتسياسىن اشسا، قازىنانىڭ قازانى شۇپىلدەپ كەتەر ەدى. ال، ءتىل بىلمەگەندەرگە ايىپپۇلدى بۇتكىل قوعامنىڭ ءار سالاسىنا سالاتىن بولسا، وندا قازبا بايلىقتاردىڭ بار كەنىنە بولاشاق ۇرپاق ەنشىسىنە دەپ قارا قۇلىپ سالار ەدىك. ول از دەسەڭىز، ەلدەگى ءتىل ماسەلەسى تابىستى بيزنەستىڭ كوزىنە اينالىپ مۇناي مەن گاز سالاسىنداعى «ءىرى كاسىپكەرلەر» قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسىن ىسكە اسىرۋدان پايدا تابار ەدى.
ەكىنشى جاعىنان، ۇلتىن ۇمىتقان، ەسەسىنە، حالىقتار دوستىعىن ويلاپ قابىرعالارى قانشا قايىسسا دا حالىقارالىق تانىمال دارەجە كوتەرىلە الماي قور بولىپ جۇرگەن ۇكىمەت مۇشەلەرى، دەپۋتتار، قوعامدىق تۇلعالاردى انا تىلىنەن ماقۇرىم شەنەۋنىكتەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جانە اناسىنىڭ تىلىنە ايبالتا الا جۇگىرىپ جانتالاسقان اسا بەلگىلى ازاماتتار دەپ جارنامالاساق، ونداي ادامداردى ءبىر كورۋ ءۇشىن، ەستەلىككە سۋرەتكە تۇسۋگە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىنەن تۋريستەر اعىلار ەدى. ارينە، استاناعا كەلىپ تۇرىپ، بۋرابايعا سوقپاي كەتپەسى تاعى انىق. ءسويتىپ، ءبىز ەكى جەپ بيگە شىعىپ، ال، قازاق تىلىنە، قازاققا قارسى نيەتتەگى كىسىلەر ەل بيۋدجەتىن تولىقتىرۋعا سەپ بولىپ تىم قۇرىسا، مەملەكەت ءۇشىن ءبىر پايدالى ءىس جاسار ەدى. مۇمكىن مۇنى كارىم مىرزا قاپەرىنە الار دا مۇرتىنان جىميىپ كۇلەر. كۇلگەنى - ءىستىڭ بىتكەنى.
ءجۇز جىلدا تۇلەمەگەن ءتىل
تۋعان ءتىلدىڭ تاعدىرلى جايىنان بولعان اڭگىمەنىڭ ءتۇيىنىن حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلت ءباسپاسوزى شىراقتارىنىڭ ءبىرى بولعان «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كورگەن اياۋلى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭى» دەگەن تاقىرىپپەن مىڭباي جالاۋ مىرزاعا جازعان حاتىنىڭ ۇزىندىسىمەن تامامداساق: «مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم.
ەندى قاندايمىن؟
كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم.
مەن نە كورمەدىم؟» (http://old.abai.kz/content/mengilik-mirzhakyp )
اناسىز ءھام ارسىز ادامنىڭ عانا انا ءتىلى بولمايدى.
انا ءتىلىڭدى ايالا، الاش بالاسى!
«اباي-اقپارات»
مۇرات توقاشباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى ابيىربەك تىناليەۆتىڭ ءانى "انامنىڭ ءتىلى"
