قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر قارالى كەزەڭ – وتكەن عاسىردىڭ 20–30-شى جىلدارىنداعى اشارشىلىق ناۋبەتى. 1917–1918, 1921–1923, 1931–1933 جىلدارى ءۇش دۇركىن اينالىپ سوعىپ، حالىقتى ۇلكەن اپاتقا ۇرىندىرعان اشارشىلىقتاردىڭ قايعىلى سالدارى اۋىر بولعاندىعى سونداي، ۇلتىمىزدىڭ دامۋى مەن ءوسۋىن عاسىرلارعا كەرى شەگەرگەنى اقيقات. كەزىندە اۋىزعا الۋعا تىيىم سالىنىپ، تاريحتاعى «اقتاڭداققا» اينالعان بۇل كەساپاتتىڭ شىندىعى مەن استارى قايتا قۇرۋ جىلدارى اشىلا باستاعانى، كەيىننەن قىزىل يمپەريانىڭ قۇشاعىنان بوساپ، تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭدە تەرەڭ زەرتتەۋگە الىنعانى بەلگىلى.

1989 جىلى 8 ساۋىردە شاڭىراق كوتەرگەن، رەسپۋبليكاداعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ العاشقى قارلىعاشى بولعان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇپيالارىن اشىپ، رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ادال ەسىمدەرىن قوعامعا قايتارۋعا اتسالىسۋمەن قاتار الدىنا قويعان مىندەتتەرىنىڭ  ءبىرى – اشارشىلىق اقيقاتىن جارىققا شىعارۋ، توتاليتارلىق بيلىك جاساعان ادىلەتسىزدىكتەردى اشكەرەلەۋ، وعان تاريحي تۇرعىدا باعا بەرۋ  ەدى. قايتا قۇرۋ جىلدارى وتكەن قۇرىلتايشىلىق كونفەرەنتسياسىندا شاڭىراق كوتەرگەن، ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرەلەۋدى باستى ماقساتى ەتكەن وسى «ادىلەت» قوعامىنىڭ مۇشەسى رەتىندە جازۋشى-عالىم بەيبىت قويشىباەۆ بۇل تاقىرىپقا ۇزدىكسىز قالام تەربەپ، حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنداعى الاپات اپاتتىڭ شىندىعىن كورسەتۋگە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانادا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا وتكەن «اشارشىلىق پەن ۇلكەن تەرروردىڭ تاريحي ساباقتارى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا قالامگەردىڭ «ۇلتتىق اپاتتى تانۋ» اتتى جيناعىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى.

«ارىس» باسپاسىنان جارىق كورگەن  پۋبليتسيستيكالىق حرونيكاسىن  اۆتور «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ وتىز جىلدىق تاريحىنان ماعلۇمات بەرەتىن كىرىسپە ماقالامەن اشىپ، ودان ءارى ءار جىلدارعى جۇمىستارىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن توپتاستىرعان ەكەن. وقىرمان كىتاپقا ەنگەن ماقالالار، زەرتتەۋلەر، كونفەرەنتسيالارداعى سوزدەر مەن باياندامالار، سۇحباتتار، ۇندەۋلەرمەن تانىسا كەلە، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز دامۋ ۇدەرىسى كەزىندە اتالمىش  قوعامدىق ۇيىمنىڭ سانامىزدى جاڭارتۋ باعىتىندا تىنىمسىز اتقارىپ كەلە جاتقان ىستەرىنە قانىعادى، جازۋشىنىڭ تانىمدى جاريالانىمدارىمەن تانىسادى. باسىلىم ەلىمىز باستان كەشكەن قاسىرەتتى تەرەڭ ءتۇيسىنىپ، ۇلتتىق اپات قۇرباندارى الدىندا ايتىپ-جەتكىزگىسىز قارىزدارلىعىمىزدى، بۇل ورايداعى ماڭگىلىك بورىشىمىزدى ەشقاشان ۇمىتپاي،  ارۋاقتاردى ارقاشان ۇلىقتاي بەرۋگە مىندەتتى ەكەنىمىزدى ۇعۋعا سەپتەسەدى.

اۆتور «پۋبليتسيستيكالىق حرونيكانى تۇيىندەر بىرەر ءسوز» دەگەن تاقىرىپپەن بەرگەن قورىتىندى ماقالاسىندا: «ءبىز ارامىزداعى ورىس دياسپوراسىنا دا، كۇشتى كورشىمىز دەموكراتيالىق رەسەي فەدەراتسياسىنا دا قازاقتىڭ 1931–1933 جىلدارعى جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان ۇلتتىق اپاتى ءۇشىن كىنا ارتپايمىز، ءبىز تەك حالقىمىزدى سول ماسقاراعا دۋشار ەتكەن قىلمىستى ساياساتتى ايىپتايمىز»، – دەپ وي تۇيەدى.  ب. قويشىبەۆتىڭ   ويىنشا، قازاق سۇيەگى ۇستىندە «سوتسياليزم ورناتۋعا» كەلگەن، سودان بەرى ارامىزدا بىرگە تۇرىپ جاتقان بۇگىنگى جۇرت «سول قىلمىستى ساياساتقا جاناما تۇردە قاتىستىلىقتارىن ءتۇسىنىپ، قازاق قاسىرەتىنە تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قاراۋى كەرەك». وسى ارقىلى «ەكى ەل اراسىنداعى جانە ءوز مەملەكەتىمىز ىشىندەگى ەتنوسارالىق شىنايى دوستىق جاراسىمىن تاۋىپ، قازاقستاندىق بىرلىكتى ارتتىرا تۇسەتىن راۋىشتە جالعاسا بەرەتىن بولادى».

جيناقتىڭ قالىڭ كوپشىلىككە، زەرتتەۋشىلەرگە، ءبىلىم قۋعان جاستارعا پايدالى بولارىنا كۇمان جوق.

بالجان حابدينا

باسپا جانە پوليگرافيا ءىسىنىڭ قايراتكەرى

Abai.kz