ورىس ورفوگرافياسىمەن جازىلعان سوڭ كومپيۋتەر ورىستىڭ ءسوزى. اعىلشىنشاسى computer. ترانسكريپتسياسى [kəmˈpjuːtə]. فرانتسۋزدار ونى ordinateur دەيدى. ال بۇل ءسوزدىڭ تۇرىكشەسى bilgisayar. ءبىز ونى جاڭا ەملەدە كومپۇتەر دەپ قازاقشالاعانسىدىق. بۇل – قاتە. قازاقشالايمىز دەگەن نيەتىمىز دۇرىس. بىراق قازاقشالاۋ ءتاسىلىمىز دۇرىس ەمەس. ءبىز دە وزگە ەلدەر سياقتى سىرتتان كەلەتىن بار ءسوزدى اۋدارىپ ءوز سوزىمىزبەن اتاۋىمىز كەرەك، نە ءوزىمىزدىڭ دىبىس زاڭدارىمىزعا باعىندىرىپ الۋىمىز كەرەك. بىراق ك جانە و دىبىستارىنىڭ تىركەسىمى قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا جات. سوندىقتان بۇل ءسوز كونفەتتى كامپيت دەگەن سياقتى كامپۇيتىر بولىپ يگەرىلەدى. كىرمە ءسوز تۇتاسىمەن قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەسىم زاڭىنا باعىنىپ تۇرۋى ءتيىس. كەي عالىمدار ءتىپتى كامپۇيتۇر دەپ سوڭىنا دەيىن ەرىن ۇندەسىمىن ساقتاپ جازۋدى ۇسىنادى.

ءيا، قازاق تىلىندە ۇندەسىمنىڭ (سينگارمونيزمنىڭ) ەكى ءتۇرى بار: ءتىل (لينگۆالدى) (جۋان – جىڭىشكە) جانە ەرىن (لابيالدى) (ەرىندىك – ەزۋلىك). قازاق تىلىندە ەرىن ۇندەسىمى جازۋدا ساقتالمايدى. ا.بايتۇرسىنۇلى ەڭبەكتەرىنەن باستاپ قوسىمشالاردىڭ ەرىندىك تۇرلەرى جۇيەگە ەنگىزىلمەگەن. ءتىلدى جۇيەلەگەن ءتىلتانۋشى عالىمدار ءوزارا كەلىسىپ، سولاي دەپ شەشكەن. ەگەر ءبىز ەرىن ۇندەسىمىن دە جازۋدا بەلگىلەيتىن بولساق، وندا كوپتىك جالعاۋدىڭ جانە باسقا دا قوسىمشالاردىڭ ءتۇرى التاۋ ەمەس، ون ەكى بولار ەدى (-لور/-ءلور، -دور/-ءدور، -تور/-ءتور).

ۇستازىمىز س.مىرزابەكوۆ: «سەندەر قازاقتىڭ اۋەزىن بۇزىپ سويلەيسىڭدەر، تۇلكى ەمەس، تۇلكۇ، تۇلكۇلور دەپ سويلەۋ كەرەك دەيتىن ەدى. قازاق ءتىلىنىڭ ورفوەپياسى مەن ورفوگرافياسىنىڭ ايىرىلاتىن تۇسى دا وسى عانا. سوندىقتان ەرىن ۇندەستىگىمەن سويلەۋدى ورفوەپيانىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپ، قوسىمشا جالعاۋ جەڭىل بولۋ ءۇشىن «...ءتۇر» ەمەس «...ءتىر» كۇيىندە جازعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. ونداي تيپتىك ۇلگى كىرمە سوزدەردى يگەرۋدە بار: ديرەكتور – دەرەكتىر، رەداكتور – رەداكتىر، رەكتور – رەكتىر، كوررەكتور – كارەكتىر.

جاڭا ەملە كىرمە سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدارىنا باعىندىرۋعا نەگىزدەلمەگەن. ونداعى 23 باپتىڭ (69-91 ب.ب) بارلىعى «يو ءارپى ó ارپىمەن تاڭبالانادى»; «شش ءارپى sh  ارپىمەن جازىلادى» دەپ قازىرگى جاڭا الىپبيدە جوق تاڭبالاردى تۇسىندىرۋدەن باستالادى. بۇل – قاتە. ورىس نەمەسە ەرتەڭ ءبىز تىكەلەي ءسوز الماساتىن اعىلشىن جانە باسقا تىلدەردەگى قازاق تىلىنە جات دىبىستار مەن دىبىس تىركەسىمدەرىن قۋالاي بەرسەك، ءبىزدىڭ كىرمە سوزدەرگە ارنالعان ەرەجەلەرىمىز بۇنىمەن توقتاماي، كوبەيە بەرەدى. ءبىز 1956 جىلى قابىلدانعان ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافيا جانە پۋنكتۋاتسيا ەرەجەلەرىن («پراۆيلا رۋسسكوي ورفوگرافي ي پۋنكتۋاتسي») قاراپ شىقتىق. وندا كىرمە سوزدەرگە ارنالعان بىردە ءبىر ەرەجە جوق. الايدا شەتتەن ەڭ كوپ ءسوز الاتىن وسى ورىس ءتىلى. ولار بارلىق ءسوزدى وزدەرىنىڭ دىبىستىق زاڭدارىنا باعىندىرىپ قويعان. ەرەجەلەرىندە بىزدەگى سياقتى شەتەلشە جازىلعان ءار سوزگە ونى ءبىز بىلاي جازايىق دەگەن يمەنشەك ەرەجە جوق.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz