ميرا شۇيىنشاليەۆا. قاۋىرسىن گۇل
(اڭگىمە)
– ءجۇز گرامم تاپ دەدىم عوي مەن ساعان!
قايدان تابام؟ الاتىن جەرىم قالعان جوق!
سايرا ىشكە كىرە بەرگەندە، ارعى بولمەدەن ايقايلاپ سويلەگەن جەڭگەسى اتىپ شىقتى. داۋسىندا ءزىل بار. شاشى دۋدىراپ، ءوڭى بوزارىپ كەتكەن.
قاپەلىمدە تۇككە تۇسىنبەگەن سايرا تابالدىرىق الدىندا تۇرىپ قالدى. اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن شالقاسىنان قايىرا سىلكىپ، جۇدىرىعىن تۇيە سىرتقا ۇمتىلعان كوكەسى مۇنى بايقامادى. اششى سۋعا سىلقيا تويىپ الىپتى. كوزى قانتالاپ كەتكەن. قۇدايداي كورەتىن، الىستا جۇرگەندە ارقا تاناتىن كوكەسىنىڭ مىنا ءتۇرىن بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن-ءدى ول. بۇرىندارى «كەلە جاتىرمىن» دەگەن حابار قۇلاعىنا تيگەن بويدا-اق، كوكەسى پەرروندا تۇرا-تۇعىن. ال وسى جولى بۇل جۇمىستاعى ادامنىڭ مازاسىن الىپ قايتەم، ونىڭ ۇستىنە جاڭا قىزمەتكە جوعارىلاعالى قولى قالت ەتپەي جۇرگەن شىعار دەگەن-ءدى. سويتكەن كوكەسىنىڭ مۇنىسى نەسى؟..
بولمەنىڭ ءىشى كوك ءتۇتىن. ءار جەردە شاشىلعان كيىم. تەرەزەدەگى اپپاق جابىنداردىڭ كىرى بەس ەلى. قالىڭ قاراعايدان جاسالعان بيىك شكافتىڭ بۇرىشىندا قورىققانىنان قول-اياعى قوسا دىرىلدەپ، كوكەسىنىڭ جالعىز بالاسى بەكەس وتىر. بايعۇس بالا ءبىر ۋىس بوپ، ءبۇرىسىپ قالىپتى. ءتۇتىننىڭ ءيىسى بۇرقىراعان بولمەدەن ۇرەيگە تولى جانارى عانا جىلتىرايدى. سايرا بەرەكەلى ءۇيدىڭ جىن-شايتان ويناعانداي مەرەكەسى قاشىپ، بازارى كەتكەنىن بىردەن سەزدى. ۇستىندەگى گۇلدى حالاتى ابدەن توزىپ، مايلىق شۇبەرەككە اينالعان جەڭگەسىمەن اماندىق سۇراسقانشا جالاڭ اياق سىرتقا جۇگىرىپ كەتكەن كوكەسى كوپ كەشىكپەي قايتىپ كەلدى دە، ىقىلىق اتىپ، بوساعادا ءبىراز وتىردى. ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، ءوز-وزىنەن كۇڭكىلدەدى. سوسىن ء“اي، قاتىنىنا” قايتا باستى.
– ءجۇز گرامم تاۋىپ بەرشى؟ ءول، ءول-ءى-ءىپ بارامىن.
جەڭگەسى ۇندەمەي قۇتىلايىن دەگەنى شىعار، لام-ميم دەمەدى. سونىسىن جاقتىرمادى ما، كۇيەۋى ەدەندى جۇدىرىقتاپ، تاعى كىجىندى.
– ءاي، سەن قاتىن! مەن ساعان نە ايتىپ تۇرمىن، ءا؟ ايتپاقشى، ماناعى كەلگەن كىم، سايروك پە؟ شىنىڭدى ايت، سايروك پە كەلگەن؟ ءوي، كوكەم سول!
– ءيا، ءيا، سايروك كەلگەن. جاتىپ دەم الساڭشى، بالالار دا دەمالسىن ءبىر. تۇرشى، توسەگىڭە اپارايىن، تۇر؟
جەڭگەسى قيىلا سويلەدى دە، بۇعان بۇرىلدى.
–سايراجان، كەلشى، كوكەڭدى ەكەۋلەپ كوتەرەيىك... ماعان ءال بەرەتىن ەمەس.
تۇلا بويىن قورقىنىش بيلەگەن سايرا ەپپەن كوكەسىنە قاراي جاقىنداي بەرىپ ەدى، بۋىنى كەتىپ، بىلق-سىلق ەتكەن كوكەسى مۇنىڭ قولىنان شاپ بەرىپ، ۇستاي الدى.
– سايروك! اق سايروك، مەن قور بولدىم عوي! مەن، مىنا مەن قور بولدىم، بىلەسىڭ بە؟ مىنا قاتىن قور قىلدى مەنى. ءجۇز گرامم سۇراسام، بەرمەيدى. تاپقان اقشامدى تىعادى. سوندا مەن كىممىن؟!.. قور بولماي. كىممىن؟..
كوكەسى ەتپەتىنەن ەدەنگە جاتىپ، وكسىپ كەپ جىبەردى. ەر ادامنىڭ وسىنشاما وكسىگەنىن ومىرىندە ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرعانى وسى ونىڭ.
– سايروكجان، سەنىڭ امان كەلگەنىڭ ءۇشىن ءجۇز گرامم ىشەيىنشى؟ سوسىن جاتامىن. تيىن-تەبەنىڭ بولسا، بەرشى ماعان؟
كوكەسىنىڭ ءۇنى بۇرىنعىدان دا بەتەر جالىنىشتى شىقتى. ءبىر اۋداننىڭ بىلدەي باسشىسى بوپ، دۇركىرەپ تۇرعان كوكەسىنىڭ بىرەۋ ايتسا، نانعىسىز مىنا كەيپى جۇرەگىن قان جوسىتىپ بارادى...
– بەرمە! بەرمە! ۇيگە كىم كەلسە دە، مۇنىڭ ايتاتىنى وسى. جاتپايت تا! قويمايت تا بۇل!.. جالعىز بالاڭ اناۋ. باعانادان بۇرىشقا تىعىلىپ، بوزارىپ وتىرعان! ءبىر كۇنى ايتپادى دەمە، سول بالانىڭ جۇرەگىن جاراسىڭ سەن! ۇيدەگى زاتتىڭ ءبارىن اراققا ساتىپ تاۋىستىڭ! قۇدايدان دا قورىقپايتىن ادام بولادى ەكەن-اۋ؟!
جاعى ىشىنە كىرىپ، سويلەگەن سايىن ەكى ۇرتىنىڭ اراسىنان سەلدىرەگەن تىستەرى كورىنگەن جەڭگەسى تامىرلارى سىرتىنا شىعىپ، كۇلبىرەپ كەتكەن الاقانىمەن بەتىن باسىپ، جىلاپ جىبەردى. ولەردەگى ءسوزىن ايتىپ، اقىرى قوياردا-قويماي مۇنىڭ، قارىنداسىنىڭ بار تيىن-تەبەنىن سىپىرىپ العان كوكەسى سول كەتكەننەن مول كەتكەن ەدى. سەسسياسىن ەرتەرەك تاپسىرىپ، كوكەسنىڭ تورىندە ءبىراز اۋنايمىن دەپ كەلگەن سايرانىڭ ساعى سىنىپ، ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ يرەلەڭدەگەن پويىزعا وتىرىپ، وقۋىنا جول تارتقان. كوكەسىنىڭ بەيباستاق قىلىعىنا ۇيالىپ، كىرەرگە جەر تابا الماي، كەيىن ودان ءبىرجولاتا ات قۇيرىعىن ءۇزىپ كەتكەن. تەك كۇندەردىڭ كۇنىندە كوكەسىنىڭ بىلدەي قىزمەتتەن، بارماقتاي باق پەن بەدەلدەن كوز جازىپ، ايدالادا قاڭعىپ قالعانىن، ال جەڭگەسى ساندۋعاشتىڭ ۇيگە قارا قۇلىپ سالىپ، جالعىز ۇلدى جانىنا الىپ، قالاعا كوشكەنىن بىلگەن-ءدى.
***
بۇدان كوپ جىلدار بۇرىن وسى كوكەسىنىڭ ۇيلەنگەنى ءالى كوز الدىندا. وندا كىشكەنتاي-دى، ەسىندە ەمىس-ەمىس بىلەتىن.
- مىنا گۇلدى قازىر كوكەڭنىڭ ءتاتاي اپاسىنا بەرەسىڭ.
ۇيدەگى ۇلكەندەردىڭ مۇقياتتاپ ايتقان تاپسىرماسىن سايرا قالت جىبەرمەي ورىنداۋعا اسىقتى. اسىقپاي قايتسىن! «كوكەڭ ءتاتاي اپا اكەلەدى» دەگەلى بالا جۇرەگى قۋانىشتان جارىلۋمەن بولعان. كورشى قىزدارعا دا مايىن تامىزىپ، كوكەسىنىڭ توي قامىن جىر قىلادى. ءسويتىپ، كوپتەن كۇتكەن توي كۇنى دە كەلىپ جەتتى. اۋىل سىرتىنداعى جول ۇستىنەن ماشينانىڭ جارىعى كورىنگەن سايىن كوڭىلى ورەكپىپ، ءۇش تال گۇلدى قايدا قويارىن، سوسىن ءتاتاي اپاسى كەلىپ قالعاندا، وعان قالاي بەرەرىن بىلمەدى. بىرەسە ۇيگە كىرىپ-شىعىپ، بىرەسە ءتۇبىت قولباعىنىڭ ىشىنە جاسىرىپ، گۇلدەرىن ۇلپىلدەتتى دە ءجۇردى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى تۇگىلى، تاڭ اتا كەلسە دە ۇيىقتاپ قالماي، ءۇش تال گۇلدى ءتاتاي اپاسىنا قالايدا بەرۋى كەرەك.
اۋىلدى ازان-قازان قىلىپ كوكەسى دە كەلدى-اۋ ايتەۋىر. ءتۇن ىشىندە تويشىلاردى اق شاعالاداي بوپ وزىنە تاڭداتا قاراتقان ءتاتاي اپاسىنا گۇلىن الىپ، سايرا دا قۇراق ۇشتى. بالا كوڭىلى اق ماقتاداي بوپ، الاقانعا ۇلبىرەي قونعان قار ءتارىزدى.
ال بيعازى كوكەسىنىڭ قاسىندا كولبەڭدەگەن ءتاتاي اپاسى تىپتەن سۇلۋ! الما ءجۇزى جىمىڭداسقان جۇلدىزدارمەن شاعىلىسىپ، اق ءتۋفليى اقشا قاردى سىقىرلاتا باسىپ كەلەدى. ەكەۋى دە ءماز-ءمايرام.
- ساندۋعاش اپا، مىناۋ سىزگە!
سايرا جۇگىرىپ كەلىپ، قولىنداعى ءۇش تال گۇلدى ءتاتاي اپاسىنا ۇستاتا سالدى.
- مىناۋ قاۋىرسىن گۇل عوي... ءوزىڭ الا عوي. جامان ىرىم بولادى.
- الا سالساڭشى، بالا عوي، قايدان ءبىلسىن. ۇيات بولار. قاسىنداعى جولداس قىزى جايمەن عانا قۇلاعىنا سىبىرلادى. – اۋىلدا ءتىرى گۇل قايدان بولسىن.
- قاس قاعىم ساتتەگى سول ءبىر وكىنىش، ارادا كوپ جىل وتكەننەن كەيىن ونىڭ ويىنا تاعى ورالدى. «قايىرسىن گۇلدەي قاۋساپ قالىڭدار» دەگەندەي بولىپتى-اۋ! ۇيدەگىلەر دە قىزىق، ءتىرى ادامعا قاۋىرسىن گۇل سىيلاۋعا بولمايتىنىن بىلمەيدى مە؟ الدە اۋىلدىق جەردە گۇل بولسا، بولعانى ما ەدى؟ ءبارى دە سول قاۋىرسىن گۇلدىڭ كەسىرى شىعار. الدە، اۋزىن اشسا، كومەكەيى كورىنەتىن كوكەمنىڭ تىم كوپشىلدىگى، تىم باۋىرمالدىعى اقىر سوڭىندا اقىلىنا اراق بوپ جابىستى ما؟ ساندۋعاش جەڭگەم قانداي ەدى! وندا بىرەۋدىڭ ءسوزىن كەك تۇتۋ دەگەن بولمايتىن. مەنىڭ قاۋىرسىن گۇلىمدى دە ەشۋاقىت اڭگىمە قىلماپ ەدى. باسقا ادام بولسا، «قاۋىرسىن گۇل سىيلاپ» دەپ كەك تۇتار ەدى... ءسىرا، بارىنە كىنالى كوكەمنىڭ ءوزى. سوسىن ەكەۋىنىڭ بالداي ءتاتتى تىرشىلىگىن مەرت قىلعان مەنىڭ قاۋىرسىن گۇلىم شىعار.
* * *
جەر سىز. اۋادا دىمقىل بار. كۇزدىڭ كۇڭىرەنگەن كۇندەرى سايرانىڭ كوڭىلىنە سايا تاپتىرار ەمەس. بۇگىن دە جان-جاعىنا ۇرلانا قاراپ، قۇمىرسقاداي قۇجىناعان بازارعا كەلدى. قىلداي تاماعىنىڭ قامىمەن ەمەس، كوپتەن كوز الدىنان كەتپەي قويعان، كوپتەن تۇرسا دا، جۇرسە دە، ويىنان شىقپاي قويعان سول ءبىر بوگدە ادامدى اڭدۋعا كەلدى. شۋلاعان بازاردى باسىنا كوتەرىپ، “ىستىق «بەلياشي» الىڭدار” دەپ، زار قاقسايتىن سەمىز سارى ايەلدەن كەلگەن سايىن ەكى-ءۇش «بەلياشي» الىپ، تەمىر قاقپانىڭ كىرە بەرىس قيىلىسىن مەكەندەپ العان، بەت-اۋزى ءجۇن-ءجۇن بەيتانىس ادامعا ۇستاتىپ كەتەدى. وندايدا ول بايعۇس جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋانىپ، الگىلەردى قاۋىپ-قاۋىپ، ءبىر اسايدى.
بۇل بەيتانىستى ول جاز شىعىسىمەن بايقاعان. كەۋدەسى ىشىنە كىرىپ، ارقاسى بۇكىرەيگەن ول كوبىنە باسىن جەردەن الماي، كۇرجيەتىن دە وتىراتىن. وتكەن-كەتكەنگە بۇرالقى يتتەي ءتىلىن قايتا-قايتا جالاپ، جەر-جەرىن قۇرت-قۇمىرسقا ابدەن جەپ تاستاعان قارا بوركىن كۇننىڭ اپتاپ ىستىعىندا دا باسىنان ءبىر ەلى تاستاماي، ءمۇلايىمسىپ، تارام-تارام، كۇس-كۇس الاقانىن سوزاتىن. ءبىر كۇنى بار شارۋاسىن ىسىرىپ قويىپ، جاتاقحاناداعى جايسىز بولمەسىنىڭ بىتپەيتىن تىرلىگىن تاستاپ، سايرا بازارعا تاعى كەلگەن-ءدى. كەلىسىمەن بەيتانىسىن ىزدەگەن. نەگە ەكەنىن قايدام، سول كۇنى جۇرەگى القىمىنا تىعىلىپ، ءبىر نارسەگە كوزى جەتەردەي-اق بولعان-دى. توسىن ءبىر كۇش: «اناۋ تەمىر قاقپاعا قاققان قازىقتاي بوپ قاتىپ قالعان جاننىڭ كىم ەكەنىن قازىر بىلەسىڭ. ول – سەنىڭ كوكەڭ. ول سەنى تانىماق تۇگىلى، بىلمەيدى دە. سەن تۇگىلى بۇل ءفانيدىڭ جۇزىندە جالعىز ۇلىنىڭ دا بار-جوعىن ۇمىتقان ول. باسقاسى باسقا، وسى جەردەن كۇنىنە ءجۇز قايتارا وتەتىن جالعىز ۇلى بەكەستەن تۋعان نەمەرەسىن دە بىلمەيدى. اناۋ قاساپتا تۇرىپ ەت ساتاتىن كەلىنىن دە كورگەن ەمەس. ونى قايدان تانىسىن، بەكەستى تانىماعاندا؟! جۇرەك دەرتىنە شالدىعىپ، الدەقاشان جەر قوينىنا كەتكەن ايەلىنەن دە بەيحابار... ەندىگى جەردە كوكەڭە دەگەن كوڭىلىڭ ءۇشىن بۇل ماڭعا اندا-ساندا كەلىپ-كەتىپ، بار-جوعىن ءبىلىپ-كەتىپ جۇرمەسەڭ؟! قاسىنا بارىپ، مازالاۋدىڭ دا قاجەتى جوق. ول سەنىڭ يىلۋىڭە كونۋدەن، جەتەگىڭە ەرۋدەن باياعىدا كەتكەن» دەيتىن ءتارىزدى.
ايتقانداي-اق ونىڭ قاسىنان ءبىر ەلى ۇزامايتىن ارىقتاۋ كەلگەن ۇزىن سارى بۇلعاڭداتىپ ەسكى سىرنايىن تارتا جونەلدى. سىرنايدان شىققان مۇڭدى ءۇن كوڭىلدەرى بوستاۋ كەي پەندەلەردىڭ جۇيكەسىن بوساتىپ جىبەردى.سىرنايشىعا تيىن-تەبەندەر تۇسە باستادى. سول ءسات «مەنىڭ دە ۇلەسىمدى بەرسەڭدەرشى» دەگەندەي، بوگدە ادام باسىنداعى بوركىن تىزەسىنىڭ ۇستىنە تاستاي سالدى. سوسىن ءسال-ءپال يەگىن كوتەرىپ، اينالاسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندارعا جالىنىشپەن قارادى.
ەكى كوزى دوبالداي بوپ ىسكەن، قىراۋ-قىراۋ شاشىن باياعىداي سول جاعىنا قايتارعان ات جاقتى بوگدە ادامدى سايرا جازباي تانىدى. ماڭدايىن ءاجىم اياماي-اق وسىپتى. كوزىنىڭ جالىنى ابدەن وشكەن.
توسىن كۇش ونى وڭمەنىنەن يتەرىپ، تەمىر قاقپانىڭ سىرتىنان ءبىر-اق شىعاردى. ادامنىڭ ءوڭى وزگەرسە دە، كوز جانارى وزگەرمەيدى دەگەن راس ەكەن-اۋ! كوكەسىنىڭ كوزى تۇك تە وزگەرمەپتى...
بازاردىڭ شىعىس بەتتەگى تەمىر قاقپاسىن ءالسىن-ءالى كۇزەتۋمەن سايرا جىلىستاعان جازدى وتكىزىپ، تۇنجىراعان كۇزدى قارسى الدى. كوكەسىن كورگەن سايىن دۇنيەنىڭ قىزىعى قوڭىر كۇزبەن قيىرعا ۇشىپ كەتكەندەي، كوڭىلى شوگە بەردى. اكە ورنىنا اكە، شەشە ورنىنا شەشە بوپ قالعان، كىندىكتەن جالعىز كوكەسىنىڭ ءومىرى جانىن جەگىدەي جەي بەردى...
* * *
كۇندەگىدەي ەسىك الدىنا بەيتانىس ءبىر ادامنىڭ كەلگەنىنەن حابار بەرگەندەي، اۋلاداعى يت شاۋىلدەپ، ءبىراز ءۇردى. وعان قۇلاق اسقان بەيتانىس جوق، كۇن ۇزاعىنا بوركىنە تۇسكەن از-مۇز تيىن-تەبەنىن شۇقشيىپ ساناعان بولدى، ەسەبىنە جەتكەن-جەتپەگەنى بەلگىسىز. ۇنەمى وسى قيىلىستان كۇتىپ تۇراتىن ورىس قىزىنان ءبىر جارتىنى ساتىپ الدى دا، تاپقان ىرىزدىعىنىڭ ءدامىن كورەيىن دەگەندەي، قىسقا مويىن بوتەلكەنى تۇبىنە دەيىن ءبىر كوتەرىپ، قىلقىلداتا جۇتتى. تىپتەن شولدەپ قالىپتى. ءتورت قۇبىلاسى ەندى-ەندى تۇگەلدەنگەندەي، ساز بالشىق يەلەنگەن قارا جەرگە ءبىر قىرىنان قيسايا كەتتى. كوشەنىڭ بۇرالقى يتتەرى ونىڭ قاراسىنان اعى كوپ ۇيپالانعان ساقالىن يىسكەلەدى. بۇتاق باسىندا مياۋلاپ تۇرعان سارى مىسىق مامىق توسەگىن قايتا كورگەندەي، ۇيپا-تۇيپاسى شىققان قوڭىر توننىڭ ۇستىنە سەكىرىپ ءتۇستى.
سالدەن سوڭ بەكەستىڭ اۋلاسىنىڭ جارىعى جاندى. بىرەۋ «كى...كى...» دەپ دىبىس بەرىپ، اۋلاعا شىقتى. سىرتقى قاقپادان باسىن قىلقيتقان كىشكەنتاي نۇراش كەنەت ايقايلاپ جىبەردى:
– پاپا، پاپا، انا ماس ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ الدىندا تاعى جاتىر!
– جاتسىن، قۇدايدىڭ كەڭ جەرىن ايايسىڭ با؟
– سونى سەندەر جامان ۇيرەتكەن تيىن-تەبەن بەرىپ... قانە، سەن بالا، كىر ىشكە! قاتقان نانعا دەيىن سول قارتقا بەرەسىڭ دە تۇراسىڭ! سوسىن مىندا كەلمەي قايتسىن ول؟! بىلەدى، كىمنىڭ ەسىك الدى تىنىش ەكەنىن... كوشەدەگى القاشتىڭ ءبارىن دانىكتىرىپ! باياعى بازاردىڭ قاسى عوي دەپ ەم، ەندى كورىنگەن كوك ءيتتىنى توبەمە ويناتاتىن بولدىم، قاسقا باسىم! بەكەستىڭ ايەلىنىڭ داۋسى تۇنگى اۋامەن وكتەم-وكتەم ەستىلدى. – وسى جەردەن قايدان العىزعانىمدى بۇل ءۇيدى!
بىرتە-بىرتە جاڭعىرعان داۋىس تا تىندى. سىرتقى ەسىك تارس جابىلدى. اۋلاداعى جارىق تا ءوشتى. قاراڭعى ءتۇندى تىنىشتىق بيلەدى. ەكى اياعىن ءبىر-بىرىنە سوعىپ، ۇزاق تۇرعان سايرا جىلى ۇيىندە ۇيقىعا جاتقان بەكەسكە: «سورلى باۋىرىم-اۋ، بۇل جاتقان سەنىڭ ءوز اكەڭ عوي»، - دەپ تاعى دا ايتا المادى.
جامان بوركىن كوزىنە دەيىن ءتۇسىرىپ، سارى مىسىقپەن بىرگە قورىلعا باسقان كوكەسى مۇنىڭ بىرىنەن دە قاننەن-قاپەرسىز ەدى.
ميرا شۇيىنشاليەۆا
Abai.kz
