قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم،

ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.

جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،

ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.

قازاقتىڭ ۇلى ويشىلى، باس اقىنى اباي وسى ولەڭ جولىندا «مۇرت» تۋرالى توقتالادى،  مۇسىلمان ادام سىرتىمەن دە ىشىمەن دە كورىكتى بولۋى كەرەك.

ءار سوزىنە قاتتى ءمان بەرەتىن ءسوز زەرگەرى اباي «مۇرتتى» بەكەرگە تىلگە العان جوق، مۇرت قويۋدىڭ ءوز ادەبى، ءتارتىبى بار. مۇرتتى اۋىزعا قاراي سالەڭدەتىپ ءوسىرۋ جامان ادەت. مۇرتتى اۋىزعا جەتكىزبەي، استىڭعى جاعىن جاقسىلاپ قىرىپ، بەت الپەتىنە، قاسىنىڭ ۇزىن-قىسقا، جۋان-جىڭىشكەلىگىنە سايكەستىرە ادەمى، جاراسىمدى ەتىپ قويىپ، وتە تازا ۇستادى، اۋىزعا تۇسسە ول ماكۋرھ، اۋىز اينالىسى اشىق تۇراتىن، كەرەك بولسا تۇماۋ تيگەندە اعىپ كەتسىن دەپ مۇرت ورتاسىن از اشىپ قوياتىن بولعان. دارەت العاندا مۇرت-ساقالدىڭ تۇبىنە سۋ تيمەسە دارەت تولىق بولمايتىنى جاقسى بىلگەن، سوندىقتان دا مۇرتتى قاتتى قالىڭ ءارى قاتتى ۇزىن وسىرمەيتىن. مۇسىلمانشىلىقتىڭ جارتىسى تازالىق.

«جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ،

ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ ەندى ەكى ۇرتىڭ.» وسى ەكى جول جالپى ولەڭنىڭ وزەگى سانالادى. وندا اقىن «سالدارىن الدىمەن، سەبەبىن ارتىنان» جازعان. نەگە اقىن قان مەن مايدى ەكى ۇرتقا سالدى، اۋىزعا سالاتىن باسقا نارسە جوق پا؟  تالقانعا-اق، قاقالدىرا سالار ەدى. جاقسى مەن جاماندى ايىرماۋدىڭ باستى سەبەبى ادال مەن ارامدى ايىرماۋدا ەكەنىن وسى «قان مەن ماي» ارقىلى وتە تاماشا جەتكىزگەن. قان ارام، ونى اۋىزعا سالۋعا بولمايدى. باۋىزداۋ قان دەنەگە تيسە دارەتتى بۇزادى. ال ماي تولىعىمەن ادال. ايتسە، الىستان شالىپ، كەڭ پىشەتىن دانا اقىن، سونى مەڭزەپ، ادال مەن ارامعا ءمان بىرمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس دەيدى. سول كەزدەن باستاپ سەندە جاقسى مەن جاماندى ايىرۋ قابىلەتى جوعالادى دەگەندى قاداپ ايتادى.

ادام نە جەسە سول، قانداي مالدىڭ ەتىن جەسە سوعان بارا-بارا ۇقسايدى. ادام ءبىر گرامم ارام اس جەسە قىرىق كۇن بويى ءىسى ونبەيدى، نامازى، دۇعاسى قابىل بولمايدى. بۇگىندە ادال مەن ارام قاتتى ارالاسىپ كەتكەن، سوندىقتان دا بارىنشا سەرگەكتىكپەن، تالعامپازدىقپەن ادال اس جەۋگە تىرىسساق ءوزىمىز ءۇشىن پايدالى. عالامتوردان «E-قوسپالارىن»داعى حالال جانە حارامنىڭ ءتىزىمىن شىعارىپ الىپ، اس بولمەسىنە جاپسىرىپ قويسا ۇرپاق تازا وسەدى. سوندىقتان اباي بار كۇنانىڭ باسى سول قان  مەن مايدا دەپ توپشىلايدى. ءتىپتى، قازاق ەركەك قويدى كوپ جەسەك، ەركەك بالا كوپ بولادى دەپ ۇرعاشى توقتىسىن مالدىڭ انالىق باسىن كوبەيتۋگە قالدىرىپ، ەركەگىن جەگەن.

بەت بەرگەندە شىرايىڭ سونداي جاقسى،

  قايدان عانا بۇزىلدى سارتشا سىرتىڭ؟

قازاق دۇنيە تانىمىندا سارت ءسوزى ساۋدامەن اينالىساتىن ادامدى ايتادى، سوندىقتان دا اباي ۋادەگە تۇرمايتىن ارسىزدىققا كەتىپ بارا جاتقان، بولمىس، ءبىتىمى بۇزىلعان قازاققا اشىنادى، كۇيىنەدى. تۇرىڭە قاراسا قازاقسىڭ، ال ءىسىڭ سارتتىكى دەگەندى وسى ەكى جولدا تولعايدى.

ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى،

اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرتىڭ.

بۇل ەكى جولدى ءدال قازىرگى عالامتورداعى توپ-توپقا ءبولىنىپ الىپ ايتىسىپ، تارتىسىپ جاتاتىن قازاقتارعا ايتقان سياقتى اباي اتامىز. ادال مەن ارامدى پارىقتاماعان ادام وسىنداي ءسوز ۇقپاس، توعىشار بولادى دەپ كۇيىنەدى. بۇرىندا قازاق سوزگە توقتاعان، تولە بي، ايتەكە، قازىبەك  كوكەلەرىمىز ءبىر اۋىز سوزبەن ۇيدەي داۋدى شەشكەن.

وزىمدىكى دەي الماي ءوز مالىڭدى،

 كۇندىز كۇلكىڭ بۇزىلدى، تۇندە - ۇيقىڭ.

بۇل جولداردا اقىن قازاقتاعى ۇرلىقتىڭ اسقىنىپ، تىنىشتىقتىڭ ەل اراسىنان كەتكەنىن ايتادى. ۇرلىق مالدىڭ ناعىز ارام ەكەنىن ەسكەرتەدى، ارام تابيعي( حارام لي انيھي) ارام جانە ادامي فاكتوردان بولاتىن قاقىسى وتەلمەگەن(حارام لي عايريھي) ارام بولىپ ەكىگە بولىنەدى. بارلىق ەل ارام جەپ ءبىتتى دەپ اشىنادى. كەزىندە اتالارىمىز ايداعان بيدايى قاتار تۇرعان ەگىستىككە جەل مەن توزاڭدانىپ ءبىر-بىرىنە وتەدى، سودان جەگەن نانىم ارام بولادى دەپ، ەلدەن بولەك جوتانىڭ نە توعايدىڭ ماڭىنا بارىپ بيداي ايداپ نان جەگەن. تازا دالادا جۇرگەن تاۋىقتى ءبىر جەتى اياعىنان بايلاپ قويىپ تازا بيداي بەرىپ، تازا سۋ ىشكىزىپ، ءزارى(ناجىسى) ىشىنە ءوتىپ كەتەدى دەپ ءجۇنىن ىستىق سۋعا جيدىتپەي، قولمەن جۇلىپ تازارتىپ، سىرتىنان قالدىقتارىن ءۇيىتىپ تاستايتىن. كەشەگى اقان سەرى بارعان ۇيىندە ءبىر تال قىل-قوقىس كورسە ءدام تاتپاعان ەكەن. مىنە بۇل قازاقى تاقۋالىق.

كورسەقىزار كەلەدى بايلاۋى جوق،

 بىر كۇن تىرتىڭ ەتەدى، ءبىر كۇن - بۇرتىڭ.

ارام اس جەگەن ادام «بايلاۋسىز، تۇراقسىز، كورسەقىزار» دەپ سوگەدى اقىن.

باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم،

مىنەكي بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟

ەكى الدام بىرىكسە ءبىرىڭ باسشى بولىڭدار، ءبىر-ءبىرىڭدى تىڭداڭدار، بولماسا، ەكى ايرىق جولعا كەلگەندە ۇرسىسىپ ەكىگە ءبولىنىپ كەتەسىڭدەر دەگەن ۇستانىمدى جاقسى بىلگەن قازاق سوزگە قورىعان. وسى جاقسى قاسيەتتىڭ ەلدەن كەتكەنىنە قاتتى ناليدى.

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ.

ەلدى ورىستىڭ بيلەپ وتىرعانىن مەڭزەيدى.

 اعايىن جوق نارسەدەن ەتەر بۇرتىڭ،

ونىڭ دا العان جوق پا قۇداي قۇلقىن؟

جاقىن تۋىستار تەز وكپەلەگىش كەلەدى، سەبەى ول ءبىر تۋعانىن مىندەتسىنىپ، تۋىسىندا جوق نارسەنى سۇرايدى، سونى بەر دەپ دامەتەدى، ونىڭ قولىنان كەلمەيتىن ءىستى ىستەپ بەر دەپ قولقا سالادى، سولاي ول بايقۇستىڭ قولىنان ول ءىس كەلمەسە، كوشكە بەرگەن تايىن سۇراپ، وكپەلەسىپ كەتەدى، بولماشى ءبىر تال سۇيەككە دە وكپەلەيدى، بۇل جامباس مەنىڭ جولىم ەدى ونى انانىڭ الدىنا قويدى دەپ بۇرتىڭدايتىنى تاعى بار. مىنە وسى جولداردا قازاقتىڭ اعايىن ارازدىعىن ءدال باسىپ ايتادى.

بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق،

ساپىرىلدى بايلىعىڭ، باققان جىلقىڭ.

قۇرعاق ماقتاندى، جالعان اتاقتى سىنايدى، ادامداردىڭ نيەتى تارىلىپ كەتكەنىن دە وسى شۋماقتا تىلگە الادى.

باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان،

كۇش سىناسقان كۇندەستىك بۇزدى-اۋ شىرقىن.

وڭالماي بويدا جۇرسە وسى قىرتىڭ،

 ار جەردە-اق جازىلماي ما، جانىم، تىرقىڭ؟

ىشىندە ءبىلىمى، قولىندا ونەرى جوق، تەك بار بولعانى ءتورت اياقتى مالعا (بايلىققا) سەنگەن قۇر كەۋدەلىك، ەگەس، مالعا تالاس، باقاستىق، كۇندەستىك، بوسپەلىكتىڭ ەلدى قۇرتاتىن دەرت ەكەنىن جەتكىزەدى.

قاي جەرىڭنەن كوڭىلگە قۋات قىلدىق،

قىر ارتىلماس بولعان سوڭ، مىنسە قىرقىڭ؟

تياناقسىز، بايلاۋسىز بايعۇس قىلپىڭ،

نە تۇسەر قۇر كۇلكىدەن جىرتىڭ-جىرتىڭ.

«باسىندا مي جوق، وزىندە وي جوق، كۇلكىشىل كەردەڭ ناداننىڭ» دەپ ءوزى جىرلاعانداي ماعاناسىز بوس كۇلكى، تۇراقسىزدىقتى ءسوز ەتكەن اباي ادال مەن ارامدى بىلمەگەن، جاقسى مەن جاماندى، جاۋ مەن دوستى ايىرماعان ەلدە كوڭىلگە قۋانىش سىيلار نە بار دەپ اشىنادى.

 ۇعىندىرار كىسىگە كەز كەلگەندە،

پىش-پىش دەمەي قالا ما ول دا استىرتىن؟

اقىل ايتساڭ، ءسوز تىڭداماي، كۇبىر- كۇبىر سىپسىڭداپ وزىنشە اقىلدى كىسى بولا قالادى دەپ اقىن ولەڭىن اياقتايدى. دەمەك، كۇنا مەن ناداندىقتىڭ باسى ادال مەن ارامدى ايىرماۋدا ەكەنىن ايتادى، وعان ءمان بەرمگەن ادام جاقسى مەن جاماندى بىلمەيدى. وسى ولەڭدە ورنەكتەگەن جاماندىقتىڭ بارلىعى سودان شىعادى دەپ يشارا بەرەدى. سەبەبى يماني تەرەڭ ءبىلىمدى اباي مىنانى بىلەدى.  اللا تاعالا ادام ءتانىن جاراتىپ، ادامنىڭ سادرىنا(كەۋدەسىنە) رۋح(جان) سالادى، سودان سوڭ ەكى قاستىڭ ورتاسىنا ءناپسىنى ورنالاستىردى. ادامعا تاڭداۋ ەركىن بەردى. مىنە اڭگىمە وسى جەردەن باستالادى. سولاي ادام سىنالادى.

اللa تيىم سaلعaن ءىس­تەر­دىڭ ءبا­رىن ءناپ­سى قaلaمaيدى، اللaعa قaرسى كە­لە­تىن ءىس­تەر ءتۇ­گەل­دەي ءناپ­سى­نىڭ قaلaۋى. اقىلدaن بۇ­رىن ءناپ­سى­­مەن ( ەرىك­ىڭ­مەن) كۇ­رە­سۋ پارىز ەتىلگەن.

ءناپ­سى تورتكە ءبو­لى­نە­دى. 1. ءامرا ءناپسى، ول ۇنەمى جاماندىققا شاقىرادى. 2. ءلاۋامما ءناپسى، ول ءبىر كۇ­نا جaسaسa, دە­رەۋ وكى­نە­دى. 3. مۇلقاما ءناپسى، ول تاقۋالىقپەن جۇرسەدە كۇنادان ارىلا الماعان ءناپسى. 4. مۇتمايىن ءناپسى، ول كۇنادان مۇلدە الىس، تاقۋالىقتىڭ شىڭىنداعى ءناپسى. نaعىز ءمۇ­مىن ءنا­پى­سىن ۇمىتمايىن ەتىپ ءتار­بيە­لەپ aلaدى. ادال جەگەن ادامنىڭ رۋحى شاتتانادى، ارام جەگەن ادامنىڭ ءناپسىسى كۇشەيەدى، سولاي جاماندىققا تارتادى دا تۇرادى، ال ادال جەگەن تاقۋا جاقسى ىسكە مويىن بۇرادى. ادامدى ادام ەتەتىن ادال اس، سوندىقتان قۇران كارىم دە بۇل تاقىرىپققا ارناۋدى توقتالادى.

ءوز ۇلتىن وزىنەن ارتىق جاقسى كورگەن اقىن ەلى ءۇشىن كۇيىپ جانادى. ابايدىڭ ەرلىگى دە وسىندا.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz