Zertteushilerding mәlimetine qaraghanda, әlemdik geosayasy mýddeni kózdegen iri derjavalar belgili bir eldi óz otaryna ainaldyrudyng 483 tehnologiyalyq әdistemesin jasaghany ghylymy týrde anyqtalghan kórinedi. Al, onyng syrtynda әli ashylmaghan,  qúpiya kýiinde saqtalyp jatqandarynyng qansha ekeni bir Qúdaygha ghana ayan shyghar. Olay bolsa, shet eldik geosayasatqa tanylghan geo-strategiya, geo-otarlyq, «shekteusiz soghys» pen týpsiz yqpaldy tehnologiya ataulynyng bәri jabylyp kelip shiyki zaty men tabighy baylyghy mol bola túra damu dengeyi tómen elderdi shaynamay júta ma degen qauipting búlty qonglana týspek. Endeshe, últtyq qauipsizdik,  qúqyqtyq baza, kez-kelgen pәlening aldyn alu, bola qalghanda jedel qimyldau sekildi is sharalar qashan da kýntәrtibinen týspese kerek.

Zertteushilerding mәlimetine qaraghanda, әlemdik geosayasy mýddeni kózdegen iri derjavalar belgili bir eldi óz otaryna ainaldyrudyng 483 tehnologiyalyq әdistemesin jasaghany ghylymy týrde anyqtalghan kórinedi. Al, onyng syrtynda әli ashylmaghan,  qúpiya kýiinde saqtalyp jatqandarynyng qansha ekeni bir Qúdaygha ghana ayan shyghar. Olay bolsa, shet eldik geosayasatqa tanylghan geo-strategiya, geo-otarlyq, «shekteusiz soghys» pen týpsiz yqpaldy tehnologiya ataulynyng bәri jabylyp kelip shiyki zaty men tabighy baylyghy mol bola túra damu dengeyi tómen elderdi shaynamay júta ma degen qauipting búlty qonglana týspek. Endeshe, últtyq qauipsizdik,  qúqyqtyq baza, kez-kelgen pәlening aldyn alu, bola qalghanda jedel qimyldau sekildi is sharalar qashan da kýntәrtibinen týspese kerek.

Álem elderining jýieli damuyn, olardyng jasaghan  damu baghdarlamalarynyng әdistemesin, baghyt-baghdaryn zerttegen ghalymdardyng jazularyna qaraghanda, kóptegen elder strategiyalaryn 2050 jylgha deyin, keybiri tipti 2100 jylgha deyin belgilegenderin kezdestiruge bolady. Onyng qasynda bizding әlgi «2030»-dyng ózine kýmәndanatyndar bar. Jalpy joghary damyghan órkeniyetti elderding strategiyalyq damu sayasatyna zer salyp qarasanyz, eki mәselening basy ashyqtyghyna kóz jetkizuge bolady eken.  Birinshisi, damu strategiyalaryn 50-100 jylmen aiqyndasa, ekinshisi, úzaq jyldargha arnalghan túraqtylyqty, últtyq qauipsizdikti qamtamasyz etetin baghdarlama belgilep, irgesin nyghaytady eken.

Qysqasy, últtyq damudyng strategiyasy qauipsizdik degen úghymmen jiti sabaqtasyp, ajyramas bóligine ainalghanyn anyq angharugha bolady. Onyng ózinde ol jay deklarasiya túrpatta emes, óte naqty belgilenedi. Aytalyq, últtyq qauipsizdik pen strategiyalyq damu qauipsizdigi degen mәsele qalay anyqtalady, onyng ólshemi neshik, qanday tәuekeldikten nendey saldar tuyndauy yqtimal jәne ol qoghamgha qanshalyqty zalal tiygizui mýmkin, eger qatelik bolsa, ony týzetuge mýmkindik bar ma, qanday qatelikti týzetuge bolatyngha jәne bolmaytyngha jatqyzugha bolady degendey bәrin shynayy taldap, esepteytin kórinedi.

Jalpy qoghamdyq damudy eshbir qatelikke úrynbay minsiz atqaru degenning bolmaytynyn, onyng utopiya ekenin moyyndau әlem elderining bәrinde bar ýrdis. Adam balasy óz tarihynda qatelese jýrip, jetestikke jetip damyghan. Sol qatelikterdi ishinara týzeletin jәne týzelmeytin degen eki topqa bóle otyryp, týrli elder ózderining túraqty damuy men últtyq sayasatyn belgilemek. Sol sayasattyng qanshalyqty negizdiligi elding aldaghy taghdyryn sheshetindigi aksioma.

Olay bolsa, qazirgi tanda últtyq qauipsizdikke qater tóndiretin faktorlardyng ózi tehnologiyalyq damu, әlemdik geosayasy qúrylymdar, geostrategiyalyq mýddeden tuyndaytyn jana qadamdar,  týrli tәsilder men taktikalyq  qadamdar ekeni aiqyn kórinip túr. Onyng naqty mysaly retinde jogharyda myltyqsyz maydangha ainalghan «shekteusiz soghys» degen atalymdy keltirdik. Onyng ózi shyn mәninde assiymetrikalyq soghystyng basty qúralyna ainalyp otyr.  Simmetrikalyq soghys degenimiz - teng dengeydegi әskery kýsh pen qaru jaraq әleueti úqsas elderding ózara janjaldasuy bolsa, assiymetrikalyq degeni birining әskery kýsh quaty tym basym, ekinshisining odan әldeqayda әlsiz bola túra ózara jaulasuyn aitady.

Unrestricted warfare - shekteusiz soghys qúraly dep atalatyn úghym әlemde 1999 jyly payda bolghan. Úghymnyng negizi Qytay halyqtyq azat etu armiyasynyng qos polkovniygi Hiau Lian, Uang Xiynsuy ekeuining jaryqqa shygharghan kitabynan tuyndaghan eken. Kitaptyng mazmúny Qytay men AQSh arasynda soghys bola qalsa, qanday taktikalyq tәsilder qoldanylady degendi әskery strategiyalyq jaghynan taldaghan kórinedi. Ony Amerikanyng barlau qyzmetining aghylshynshagha audaruy zertteushilerding jan-jaqty taldaularyna mýmkindik bergen.

Myltyqsyz maydannyng negizgi nysany retinde mynalar qarastyrylghan:

1.    Zandyq, qúqtyq soghys;

2.    Ekonomikalyq soghys;

3.    Jýielik;

4.    Terrorizm.

Múnday soghystyng is әreketteri tikeley atys-shabys shayqasynan góri shyghyny azdau bolghanymen zardaby men qateri tipti auyr tiyedi degendi aitqan eken, qytaydyng әlgi eki polkovniygi. Oghan qosa taghy ekologiyalyq, himiyalyq, mikrobiologiyalyq, genetikalyq, nanotehnologiyalyq, psihotrondyq, aqparattyq, tehnologiyalyq, demografiyalyq sekildi qaterli tәsilderding payda bolghanyn eskersek, assiymetrikalyq soghystyng qanshalyqty keng arnaly ekendigin bajaylay beruge bolady.  Olardyng ishinen aldymen bastapqy ekeuine toqtalayyq.

Zandyq, qúqtyq soghys qúralynyng sipaty

Óz últyna jәne onyng bolashaghyna qauip tóndirui yqtimal eldi meylinshe tehnologiyalyq, әskery kýsh-quaty jaghynan damuyna jol bermeu sayasatyn halyqaralyq arenada ústanyp, jýzege asyru - atalmysh faktordyng negizgi missiyasy. Osy sayasatynyng arqasynda olar әskery tehnologiyalyq damuy jaghynan ózge elderden ozyp shyghyp, artyqshylyqqa jetuge tyrysady. Onday ozbyr elder ýshin tabighy baylyghy mol damushy elder basty nysanagha ainalady. Oghan naqty mysal retinde Irak elin alugha bolady.  2003 jyly AQSh  shabuyl jasaudyng aldynda BÚÚ men birqatar elderding qoldauynyng nәtiyjesinde  Irakqa qarsy qarjy-ekonomikalyq embargo qoldandy.  Irak eli sol kezding ózinde jyl sayyn 300 myng sәbii shetineytin, ekonomikasy kýiregen, túrmystyq dengeyleri kýrt tómendegen, syrtqy jaugha tótep bere almaytyn әlsiz kýide bolatyn. Qarsy jaghyn әbden tityqtatyp baryp, jaulap aludyng súmdyq taktikasyn olar osylaysha jýzege asyrdy.

Atalghan soghystyng geostrategiyalyq maqsaty bolghanyn da erekshe atap aitugha tiyispiz. 1998 jyly Venesuela biyligi Ugo Chaveske kóshken song múnay sayasatynda iri ózgeristing oryn alghany da zertteushilerdi qyzyqtyryp otyr.  Venesuela múnay resursy jaghynan әlemde jetinshi orynda. Al,  logistikalyq túrghydan kelgende, AQSh-qa eng jaqyn ornalasqan kishkentay el. Irgeles kórshisi Kanada óz múnayymen әlemde ekinshi oryndaghy ekonomikasy berik, sayasy túraqtylyghy jaghynan senimdi el. AQSh-qa múnay jóneltetin basty ýsh elding biri boldy. Venesueladan keletin múnay tasqyny sayabyrsy bastaghanda AQSh ózge qaynar búlaqtardy izdestire bastady. «Izdegenge súraghan» demekshi, múnay resursy jaghynan әlemde tórtinshi orynda túrghan, biraq, kýsh-quaty әlsiz Irakty olar qolayly kórgen.  Irakta adamzatty qyryp, joyyp jiberetin qaru bar degendi negizge alyp soghysty ashyp jiberdi. Biraq, onysynyng esh qisynsyz jalghan syltau ekendigi keyin dәleldendi ghoy. Osynyng ózi-aq, tabighy baylyqtyng әlsiz elder ýshin opa bermeytindigin kórsetken joq pa.

Sonymen qatar elding boryshqa belsheden batuy da últtyq derbestikten aiyryludyng alghyshartyna ainalady eken. Ózin qorghaugha dәrmensiz elderding barlyghynda býgingi tanda aqparattyq nópirding kýshimen óz ónimderin ótkizetin strategiyalyq alangha ainaldyru isi qarqyndy jýrilip jatyr. Sebebi, kóptegen elder geosayasaty men geostrategiyasyn jýzege asyru ýshin halyqaralyq zandylyqtar men normalarda kórsetilgen núsqaulardy ózderine tiyimdi etip paydalanugha tyrysady.  Onymen de tynbaydy, ózderine qolayly jaghdaydy qalyptastyru ýshin sanqily sayasi-ekonomikalyq ahualdy jasaugha, ózgege qysym kórsetuge kýsh salady.

Oghan mysaldy alystan izdeuding qajeti joq. Kezinde bizding de birshama zandarymyz, әsirese, tabighy resurstar turaly zandyq normalar әlemdik bank pen sheteldik sarapshylardyng bergen kenesterining ayasynda jasalghany ras. Zandardy ontaylandyru, әlemdik standarttargha say etu degen jeleumen sheteldikter ózderine jayly etip «midy tazalaydy» da elimizding Parlamentining qos palatalary arqyly zandastyryp ala salady. Aqyr sonynda onyng ózi sheteldik investorlar ýshin elimizding strategiyalyq nysandaryna ie boluyna jaghday tudyrady. Kelesi bir qadamgha kelsek, belgili bir elding jerin ózine qaratyp alu nemese halyqaralyq naryqta qúndy qaghazdar týrinde shygharyp kepildendiru mәselesi degen bar. Endi bayyptap qarasanyz, tәuelsiz elding zanymen, halyqaralyq konvensiyamen bekitilgen normalargha say qazirgi zamannyng zandyq, qúqtyq soghystyng tehnologiyalyq tәsili boyynsha geostrategiyalyq sayasattyng myqtap jýzege asyrylghanyn angharasyz. Búl ýrdisti endi kenirek taldap taratayyq:

Birinshiden, әlemdegi halyqaralyq jalpygha ortaq konvensiyalargha engen kezde elimiz ózine qanday mindetting jýktelip otyrghandyghyn sanaly týrde týsingeni abzal bolar edi. Halyqaralyq zandylyqtardy qabyldaghanda elimiz odan tuyndaytyn barlyq qolaysyzdyqtardyng últtyq mýdde men elding qauipsizdigine núqsan kelmeuine zer salghan sayasat ústanugha tiyis. Alayda, bizde oghan nemqúraydy qarau beleng alghany ókinishti.

Ekinshiden, energetikalyq resurstar men tabighy baylyqqa qatysty zandardy Konstitusiyamen jәne últtyq qauipsizdik sayasatpen jiti baylanystyru jaghy kemshin týsip otyr. Shetel sarapshylary men kenesshilerding «úsynys, pikirleri» tereng zerttelmeydi, әiteuir, halyqaralyq standartqa say boluy kerek degendi ghana algha tartyp, ózgenikin bilmestikpen kóshiru jaghy basym týskeni angharylady.

Ýshinshiden, tabighy baylyq pen energetikalyq resurstardy iygeru, paydalanu turaly zandy bekiterde lobbister men azghana toptyng mýddesi basym boldy ma, әlde, taza patriottyqqa negizdeldi me degenge kelgende taghy da kýmiljip qalamyz.

Tórtinshiden, paydaly qazbalar turaly zanda resmy túlghalar men jeke adamdargha berilui mýmkin liysenziyanyng sany shektelui tiyis. Bir adam birneshe uchaskede qat-qabat barlau jasaytynday nemese qazba júmystaryn beybereket jýrgizetindey jýgensizdik bolmauy kerek.

Besinshiden, shetel investisiyasyna qolayly jaghday jasau mәselesi tek qana irgesi bekigen, zandyq, qúqtyq qorghau bazasy әldeqashan qalyptasqan órkeniyetti joghary damyghan elderde jýzege asyrylatyn tehnologiya. Ony әkelip, biz sekildi damushy elge tyqpalau últtyq mýdde men qauipsizdikti keyin qaray ysyryp tastaumen birdey.

Altynshydan, sheteldik kompaniyalardyng qúqtyq mәrtebesi dúrys belgilenip otyrghan joq. Olardyng «shanyraqqa qaraudy úmytuyna» jaghday jasalyp otyrghany esh qúpiya emes. Jergilikti júmysshylargha tóleytin enbekaqy men ózderimen birge kelgen jaldamalaryna beretin jalaqysy arasyndaghy alshaqtyq shekten shyghyp ketken.

Múnyng bәri ainalyp kelgende elding ekonomikasyn iri kólemde qaryzgha batyrugha nemese últtyq qauipsizdikke orasan núqsan keltiruge әkelip soqtyruy әbden mýmkin.  Sebebi, jogharydaghy ústanymdardyng bәri óz qolymyzben ózimizdi buyndyrumen birdey әreket.  Onyng negizin jat júrttyqtar qalap berip qoyghan. Alayda, ol ýshin әlde bir eldi aiyptaugha negiz bolatyn eshbir  qúqtyq akt joq. Al, sheteldikter tabighy baylyghymyzdy tonap jatyr degendey  nemese basqasha jolmen sypayy týrde bolsa da eldik, últtyq mýddemizdi kózdesek halyqaralyq erejelerdi búzghan sekildi úghym tudyramyz. «Ary tartsang arba synady, beri tartsang ógiz óledi» dep  mәimónkelep, últtyq qauipsizdikke tónetin qauipti eskermeu taghy da aghattyq bolar edi. Múnyng ózi 1973 jylghy Chiliydin, 2003 jylghy Iraktyng taghdyryn qaytalaugha iytermelemese eken dep bir Alladan tilegennen basqa jol joq.

Atalmysh sayasattyng qúrbanyna HH ghasyrda Afrika elderi ainalghan. Al, HHI ghasyrda bizding kezegimiz kelmese iygi deyik. Jalpy qyrghy qabaq soghystyng ayaqtalghan kezinen bastap postsosialistik elderde bolyp jatqan jaghdaylargha jiti taldau jasasaq, bizde jýzege asyrylyp otyrghan syrtqy qatynas pen halyqaralyq yntymaqtastyqtyng shynayy beynesin jaqynyraq tanugha bolady.

Ekonomikalyq soghys qúraly degen ne?

Ekonomikalyq soghys qúraly retinde nendey dýniyeler qoldanylatyndyghyna da az kem toqtala keteyik. Búl jerde qaytarymsyz kómek degen dýnie eleuli oryn iyelenedi. Álem elderining bir-birine kómektesui, jalpy yntymaqtasuy qúptarlyq jayt, әriyne. Degenmen qaytarymsyz kómek arqyly bir el ekinshi elding ekonomikasyn kýiretetin tehnologiyanyng da baryn úmytpauymyz kerek. Múnday tehnologiya belgili bir salany kóterudi kózdemeydi. Kerisinshe, ary qaray damuyna emes, bolmashy ghana «jemmen» ildebaylap otyryp, birtindep óz menshigine ainaldyrugha tyrysady. Mysaly, energiyalyq quat kózderin damytamyz degen jeleumen birshama investisiya engizedi de qarjy, nesiyelerin salyp, salany óz eline layyqtalghan tehnologiyagha kóshiru sayasatyn ústanady.

Qaryzdy salagha qúighanda ekonomikalyq tiyimdiligin eskerudi tapsyruy mýmkin. Al, eshqashan elinning qauipsizdigin oila demeydi. Osylaysha, ekonomikalyq paydaly әri tiyimdi ahual qalyptastyru ýshin әdeyi әlemdik naryq baghasynan birneshe ese arzan baghamen tehnologiyasy men ónimderin úsynu arqyly belgili óndiristi ózine tәueldi etip qoyady.  Osydan keyin birden óz elining tehnologiyasyna baghynyshty bolghan salanyng qosalqy bólshekteri men tehnologiyalyq janartularyn qalaghanynsha ózderi jasap, әbden biylep-tóstep alady. Bara-bara elding energetikalyq qauipsizdigining ózin ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda ústap ózderi talap qoyyp, onysyn sózsiz moyyndatatyn jaghdaygha jetedi.

Osylaysha, tәueldi etip alghan song baghany da ózderi belgileydi, halyqtyng qanyn tespey sorugha kóshedi. Batystyng joghary damyghan elderining tәjiriybesine zer salyp qarasaq, eshbir memleket energetika men baylanys salasyn eshqashan jekeshelendirmeydi jәne sheteldik úiymdargha bermeydi.

Ekonomika men naryqtyng belgili bir salasyn importtyq maqsatqa negizdelgen sayasatpen bankrotqa úshyratatyn taghy bir tәsil bar kórinedi. Importtyq sayasattyng negizgi qúraly  strategiyalyq «paydaly» jәne «paydasyz» degen toptan túrady. «Paydasyz» delingen tehnologiyanyng ózi 1-3 jyl ghana shyghynmen júmys isteydi. Al, 5-10 jyldan song shyghynyn birneshe eselep óndirip alady nemese bәsekeles jaqtyng ekonomikasyn kýiretu maqsatymen qayta bas kóteru mýmkindigin birjolata jabu arqyly belgili bir eldi ózining yqpalyna engizu strategiyasyn qarastyrady. Mysal retinde Soltýstik Shyghys Aziya elderi arasynda 1970-jyldary bolghan shekaralyq qaqtyghysty eske alugha bolady. Oghan sebep bolghan dýniyening ózi tym úsaq әri óte qyzyq jayt edi. Kórshiles bir el ekinshisinen siyrdyng bir qúiyrshyghyn bir iri qaranyng baghasymen satyp ala bastaydy. Sonyng saldarynan asha túyaqtynyng bәri qyrylyp, jer jyrtatyn siyrsyz qalghan eldi ashtyq jaylaydy. Elde túraqsyzdyq oryn alyp, qauipsizdikti saqtaymyz degen jeleumen әskery kýsh qoldanylyp aqyry soghys bastalady. Múnday jaghdaylar әlem tarihynda kóptep kezdesedi.

«Paydaly» delinetin tehnologiya - óz eline paydaly  strategiyalyq shiyki zatty az qarjymen yaghni, kóp qiyndyqsyz jolmen túraqty әri úzaq merzimmen engizuge jaghday tudyru. Ol ýshin shekteusiz yqpal etuding tehnologiyasyn paydalanu. Atalmysh tehnologiya ayasynda belgili bir shiyki zatty  eksporttaushy elge shiyki zatty jartylay nemese tolyqtay óndeu kәsiporyndaryn salugha mýmkindik bermeuding strategiyalyq sayasatyn jýzege asyrady. Sóite kele ekonomikalyq jәne sayasy janama yqpalgha negizdelgen sayasattaryn shiyki zat eksporttaushy elge qarsy qoldanady.

Importtyq jәne eksporttyq sayasat pen onyng baghasyn da ýilestirip ýlgermegen biz ýshin  jogharydaghy tehnologiyalardyng týpkilikti mәni men zalalyn aiqyndap zertteu kóptegen qúrbandyqtardyng aldyn alugha kómektesken bolar edi. Jalpy óz bәsekelesterining naryghyn qúlatudyng ýkimetten ýilestirilgen tehnologiyasy songhy kezderi qúrlyqtan qúrlyqqa jetip, halyqaralyq dengeyge kóterilgenin әlem sarapshylary eskertip keledi.  Key jaghdayda qarsylas jaqtyng ekonomikalyq bazasyn býldiru jolmen óz yqpalyna engizu sayasatynyng bir qúralyna ainalghandyghy belgili bolyp otyr.

Quandyq ShAMAHAYÚLY,

jurnalist-sayasattanushy

«Abay-aqparat»

(Jalghasy bar)