قۋاندىق شاماحايۇلى. تاۋەلسىزدىك كەپىلى – ينۆەستيتسيا ەمەس (باسى)
زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، الەمدىك گەوساياسي مۇددەنى كوزدەگەن ءىرى دەرجاۆالار بەلگىلى ءبىر ەلدى ءوز وتارىنا اينالدىرۋدىڭ 483 تەحنولوگيالىق ادىستەمەسىن جاساعانى عىلىمي تۇردە انىقتالعان كورىنەدى. ال، ونىڭ سىرتىندا ءالى اشىلماعان، قۇپيا كۇيىندە ساقتالىپ جاتقاندارىنىڭ قانشا ەكەنى ءبىر قۇدايعا عانا ايان شىعار. ولاي بولسا، شەت ەلدىك گەوساياساتقا تاڭىلعان گەو-ستراتەگيا، گەو-وتارلىق، «شەكتەۋسىز سوعىس» پەن ءتۇپسىز ىقپالدى تەحنولوگيا اتاۋلىنىڭ ءبارى جابىلىپ كەلىپ شيكى زاتى مەن تابيعي بايلىعى مول بولا تۇرا دامۋ دەڭگەيى تومەن ەلدەردى شايناماي جۇتا ما دەگەن قاۋىپتىڭ بۇلتى قويۋلانا تۇسپەك. ەندەشە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، قۇقىقتىق بازا، كەز-كەلگەن پالەنىڭ الدىن الۋ، بولا قالعاندا جەدەل قيمىلداۋ سەكىلدى ءىس شارالار قاشان دا كۇنتارتىبىنەن تۇسپەسە كەرەك.
زەرتتەۋشىلەردىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، الەمدىك گەوساياسي مۇددەنى كوزدەگەن ءىرى دەرجاۆالار بەلگىلى ءبىر ەلدى ءوز وتارىنا اينالدىرۋدىڭ 483 تەحنولوگيالىق ادىستەمەسىن جاساعانى عىلىمي تۇردە انىقتالعان كورىنەدى. ال، ونىڭ سىرتىندا ءالى اشىلماعان، قۇپيا كۇيىندە ساقتالىپ جاتقاندارىنىڭ قانشا ەكەنى ءبىر قۇدايعا عانا ايان شىعار. ولاي بولسا، شەت ەلدىك گەوساياساتقا تاڭىلعان گەو-ستراتەگيا، گەو-وتارلىق، «شەكتەۋسىز سوعىس» پەن ءتۇپسىز ىقپالدى تەحنولوگيا اتاۋلىنىڭ ءبارى جابىلىپ كەلىپ شيكى زاتى مەن تابيعي بايلىعى مول بولا تۇرا دامۋ دەڭگەيى تومەن ەلدەردى شايناماي جۇتا ما دەگەن قاۋىپتىڭ بۇلتى قويۋلانا تۇسپەك. ەندەشە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك، قۇقىقتىق بازا، كەز-كەلگەن پالەنىڭ الدىن الۋ، بولا قالعاندا جەدەل قيمىلداۋ سەكىلدى ءىس شارالار قاشان دا كۇنتارتىبىنەن تۇسپەسە كەرەك.
الەم ەلدەرىنىڭ جۇيەلى دامۋىن، ولاردىڭ جاساعان دامۋ باعدارلامالارىنىڭ ادىستەمەسىن، باعىت-باعدارىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ جازۋلارىنا قاراعاندا، كوپتەگەن ەلدەر ستراتەگيالارىن 2050 جىلعا دەيىن، كەيبىرى ءتىپتى 2100 جىلعا دەيىن بەلگىلەگەندەرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ونىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ الگى «2030»-دىڭ وزىنە كۇمانداناتىندار بار. جالپى جوعارى دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ستراتەگيالىق دامۋ ساياساتىنا زەر سالىپ قاراساڭىز، ەكى ماسەلەنىڭ باسى اشىقتىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى ەكەن. ءبىرىنشىسى، دامۋ ستراتەگيالارىن 50-100 جىلمەن ايقىنداسا، ەكىنشىسى، ۇزاق جىلدارعا ارنالعان تۇراقتىلىقتى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن باعدارلاما بەلگىلەپ، ىرگەسىن نىعايتادى ەكەن.
قىسقاسى، ۇلتتىق دامۋدىڭ ستراتەگياسى قاۋىپسىزدىك دەگەن ۇعىممەن ءجىتى ساباقتاسىپ، اجىراماس بولىگىنە اينالعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى. ونىڭ وزىندە ول جاي دەكلاراتسيا تۇرپاتتا ەمەس، وتە ناقتى بەلگىلەنەدى. ايتالىق، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن ستراتەگيالىق دامۋ قاۋىپسىزدىگى دەگەن ماسەلە قالاي انىقتالادى، ونىڭ ولشەمى نەشىك، قانداي تاۋەكەلدىكتەن نەندەي سالدار تۋىنداۋى ىقتيمال جانە ول قوعامعا قانشالىقتى زالال تيگىزۋى مۇمكىن، ەگەر قاتەلىك بولسا، ونى تۇزەتۋگە مۇمكىندىك بار ما، قانداي قاتەلىكتى تۇزەتۋگە بولاتىنعا جانە بولمايتىنعا جاتقىزۋعا بولادى دەگەندەي ءبارىن شىنايى تالداپ، ەسەپتەيتىن كورىنەدى.
جالپى قوعامدىق دامۋدى ەشبىر قاتەلىككە ۇرىنباي ءمىنسىز اتقارۋ دەگەننىڭ بولمايتىنىن، ونىڭ ۋتوپيا ەكەنىن مويىنداۋ الەم ەلدەرىنىڭ بارىندە بار ءۇردىس. ادام بالاسى ءوز تاريحىندا قاتەلەسە ءجۇرىپ، جەتەستىككە جەتىپ دامىعان. سول قاتەلىكتەردى ءىشىنارا تۇزەلەتىن جانە تۇزەلمەيتىن دەگەن ەكى توپقا بولە وتىرىپ، ءتۇرلى ەلدەر وزدەرىنىڭ تۇراقتى دامۋى مەن ۇلتتىق ساياساتىن بەلگىلەمەك. سول ساياساتتىڭ قانشالىقتى نەگىزدىلىگى ەلدىڭ الداعى تاعدىرىن شەشەتىندىگى اكسيوما.
ولاي بولسا، قازىرگى تاڭدا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاتەر توندىرەتىن فاكتورلاردىڭ ءوزى تەحنولوگيالىق دامۋ، الەمدىك گەوساياسي قۇرىلىمدار، گەوستراتەگيالىق مۇددەدەن تۋىندايتىن جاڭا قادامدار، تۇرلى تاسىلدەر مەن تاكتيكالىق قادامدار ەكەنى ايقىن كورىنىپ تۇر. ونىڭ ناقتى مىسالى رەتىندە جوعارىدا مىلتىقسىز مايدانعا اينالعان «شەكتەۋسىز سوعىس» دەگەن اتالىمدى كەلتىردىك. ونىڭ ءوزى شىن مانىندە اسسيمەتريكالىق سوعىستىڭ باستى قۇرالىنا اينالىپ وتىر. سيممەتريكالىق سوعىس دەگەنىمىز - تەڭ دەڭگەيدەگى اسكەري كۇش پەن قارۋ جاراق الەۋەتى ۇقساس ەلدەردىڭ ءوزارا جانجالداسۋى بولسا، اسسيمەتريكالىق دەگەنى ءبىرىنىڭ اسكەري كۇش قۋاتى تىم باسىم، ەكىنشىسىنىڭ ودان الدەقايدا ءالسىز بولا تۇرا ءوزارا جاۋلاسۋىن ايتادى.
Unrestricted warfare - شەكتەۋسىز سوعىس قۇرالى دەپ اتالاتىن ۇعىم الەمدە 1999 جىلى پايدا بولعان. ۇعىمنىڭ نەگىزى قىتاي حالىقتىق ازات ەتۋ ارمياسىنىڭ قوس پولكوۆنيگى حياۋ لياڭ، ۋاڭ Xيڭسۋي ەكەۋىنىڭ جارىققا شىعارعان كىتابىنان تۋىنداعان ەكەن. كىتاپتىڭ مازمۇنى قىتاي مەن اقش اراسىندا سوعىس بولا قالسا، قانداي تاكتيكالىق تاسىلدەر قولدانىلادى دەگەندى اسكەري ستراتەگيالىق جاعىنان تالداعان كورىنەدى. ونى امەريكانىڭ بارلاۋ قىزمەتىنىڭ اعىلشىنشاعا اۋدارۋى زەرتتەۋشىلەردىڭ جان-جاقتى تالداۋلارىنا مۇمكىندىك بەرگەن.
مىلتىقسىز مايداننىڭ نەگىزگى نىسانى رەتىندە مىنالار قاراستىرىلعان:
1. زاڭدىق، قۇقتىق سوعىس;
2. ەكونوميكالىق سوعىس;
3. جۇيەلىك;
4. تەرروريزم.
مۇنداي سوعىستىڭ ءىس ارەكەتتەرى تىكەلەي اتىس-شابىس شايقاسىنان گورى شىعىنى ازداۋ بولعانىمەن زاردابى مەن قاتەرى ءتىپتى اۋىر تيەدى دەگەندى ايتقان ەكەن، قىتايدىڭ الگى ەكى پولكوۆنيگى. وعان قوسا تاعى ەكولوگيالىق، حيميالىق، ميكروبيولوگيالىق، گەنەتيكالىق، نانوتەحنولوگيالىق، پسيحوتروندىق، اقپاراتتىق، تەحنولوگيالىق، دەموگرافيالىق سەكىلدى قاتەرلى تاسىلدەردىڭ پايدا بولعانىن ەسكەرسەك، اسسيمەتريكالىق سوعىستىڭ قانشالىقتى كەڭ ارنالى ەكەندىگىن باجايلاي بەرۋگە بولادى. ولاردىڭ ىشىنەن الدىمەن باستاپقى ەكەۋىنە توقتالايىق.
زاڭدىق، قۇقتىق سوعىس قۇرالىنىڭ سيپاتى
ءوز ۇلتىنا جانە ونىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ ءتوندىرۋى ىقتيمال ەلدى مەيلىنشە تەحنولوگيالىق، اسكەري كۇش-قۋاتى جاعىنان دامۋىنا جول بەرمەۋ ساياساتىن حالىقارالىق ارەنادا ۇستانىپ، جۇزەگە اسىرۋ - اتالمىش فاكتوردىڭ نەگىزگى ميسسياسى. وسى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ولار اسكەري تەحنولوگيالىق دامۋى جاعىنان وزگە ەلدەردەن وزىپ شىعىپ، ارتىقشىلىققا جەتۋگە تىرىسادى. ونداي وزبىر ەلدەر ءۇشىن تابيعي بايلىعى مول دامۋشى ەلدەر باستى نىساناعا اينالادى. وعان ناقتى مىسال رەتىندە يراك ەلىن الۋعا بولادى. 2003 جىلى اقش شابۋىل جاساۋدىڭ الدىندا بۇۇ مەن بىرقاتار ەلدەردىڭ قولداۋىنىڭ ناتيجەسىندە يراكقا قارسى قارجى-ەكونوميكالىق ەمبارگو قولداندى. يراك ەلى سول كەزدىڭ وزىندە جىل سايىن 300 مىڭ ءسابيى شەتىنەيتىن، ەكونوميكاسى كۇيرەگەن، تۇرمىستىق دەڭگەيلەرى كۇرت تومەندەگەن، سىرتقى جاۋعا توتەپ بەرە المايتىن ءالسىز كۇيدە بولاتىن. قارسى جاعىن ابدەن تيتىقتاتىپ بارىپ، جاۋلاپ الۋدىڭ سۇمدىق تاكتيكاسىن ولار وسىلايشا جۇزەگە اسىردى.
اتالعان سوعىستىڭ گەوستراتەگيالىق ماقساتى بولعانىن دا ەرەكشە اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز. 1998 جىلى ۆەنەسۋەلا بيلىگى ۋگو چاۆەسكە كوشكەن سوڭ مۇناي ساياساتىندا ءىرى وزگەرىستىڭ ورىن العانى دا زەرتتەۋشىلەردى قىزىقتىرىپ وتىر. ۆەنەسۋەلا مۇناي رەسۋرسى جاعىنان الەمدە جەتىنشى ورىندا. ال، لوگيستيكالىق تۇرعىدان كەلگەندە، اقش-قا ەڭ جاقىن ورنالاسقان كىشكەنتاي ەل. ىرگەلەس كورشىسى كانادا ءوز مۇنايىمەن الەمدە ەكىنشى ورىنداعى ەكونوميكاسى بەرىك، ساياسي تۇراقتىلىعى جاعىنان سەنىمدى ەل. اقش-قا مۇناي جونەلتەتىن باستى ءۇش ەلدىڭ ءبىرى بولدى. ۆەنەسۋەلادان كەلەتىن مۇناي تاسقىنى سايابىرسي باستاعاندا اقش وزگە قاينار بۇلاقتاردى ىزدەستىرە باستادى. «ىزدەگەنگە سۇراعان» دەمەكشى، مۇناي رەسۋرسى جاعىنان الەمدە ءتورتىنشى ورىندا تۇرعان، بىراق، كۇش-قۋاتى ءالسىز يراكتى ولار قولايلى كورگەن. يراكتا ادامزاتتى قىرىپ، جويىپ جىبەرەتىن قارۋ بار دەگەندى نەگىزگە الىپ سوعىستى اشىپ جىبەردى. بىراق، ونىسىنىڭ ەش قيسىنسىز جالعان سىلتاۋ ەكەندىگى كەيىن دالەلدەندى عوي. وسىنىڭ ءوزى-اق، تابيعي بايلىقتىڭ ءالسىز ەلدەر ءۇشىن وپا بەرمەيتىندىگىن كورسەتكەن جوق پا.
سونىمەن قاتار ەلدىڭ بورىشقا بەلشەدەن باتۋى دا ۇلتتىق دەربەستىكتەن ايىرىلۋدىڭ العىشارتىنا اينالادى ەكەن. ءوزىن قورعاۋعا دارمەنسىز ەلدەردىڭ بارلىعىندا بۇگىنگى تاڭدا اقپاراتتىق ءنوپىردىڭ كۇشىمەن ءوز ونىمدەرىن وتكىزەتىن ستراتەگيالىق الاڭعا اينالدىرۋ ءىسى قارقىندى ءجۇرىلىپ جاتىر. سەبەبى، كوپتەگەن ەلدەر گەوساياساتى مەن گەوستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن حالىقارالىق زاڭدىلىقتار مەن نورمالاردا كورسەتىلگەن نۇسقاۋلاردى وزدەرىنە ءتيىمدى ەتىپ پايدالانۋعا تىرىسادى. ونىمەن دە تىنبايدى، وزدەرىنە قولايلى جاعدايدى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن سانقيلى ساياسي-ەكونوميكالىق احۋالدى جاساۋعا، وزگەگە قىسىم كورسەتۋگە كۇش سالادى.
وعان مىسالدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. كەزىندە ءبىزدىڭ دە ءبىرشاما زاڭدارىمىز، اسىرەسە، تابيعي رەسۋرستار تۋرالى زاڭدىق نورمالار الەمدىك بانك پەن شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ بەرگەن كەڭەستەرىنىڭ اياسىندا جاسالعانى راس. زاڭداردى وڭتايلاندىرۋ، الەمدىك ستاندارتتارعا ساي ەتۋ دەگەن جەلەۋمەن شەتەلدىكتەر وزدەرىنە جايلى ەتىپ «ميدى تازالايدى» دا ەلىمىزدىڭ پارلامەنتىنىڭ قوس پالاتالارى ارقىلى زاڭداستىرىپ الا سالادى. اقىر سوڭىندا ونىڭ ءوزى شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق نىساندارىنا يە بولۋىنا جاعداي تۋدىرادى. كەلەسى ءبىر قادامعا كەلسەك، بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ جەرىن وزىنە قاراتىپ الۋ نەمەسە حالىقارالىق نارىقتا قۇندى قاعازدار تۇرىندە شىعارىپ كەپىلدەندىرۋ ماسەلەسى دەگەن بار. ەندى بايىپتاپ قاراساڭىز، تاۋەلسىز ەلدىڭ زاڭىمەن، حالىقارالىق كونۆەنتسيامەن بەكىتىلگەن نورمالارعا ساي قازىرگى زاماننىڭ زاڭدىق، قۇقتىق سوعىستىڭ تەحنولوگيالىق ءتاسىلى بويىنشا گەوستراتەگيالىق ساياساتتىڭ مىقتاپ جۇزەگە اسىرىلعانىن اڭعاراسىز. بۇل ءۇردىستى ەندى كەڭىرەك تالداپ تاراتايىق:
بىرىنشىدەن, الەمدەگى حالىقارالىق جالپىعا ورتاق كونۆەنتسيالارعا ەنگەن كەزدە ەلىمىز وزىنە قانداي مىندەتتىڭ جۇكتەلىپ وتىرعاندىعىن سانالى تۇردە تۇسىنگەنى ابزال بولار ەدى. حالىقارالىق زاڭدىلىقتاردى قابىلداعاندا ەلىمىز ودان تۋىندايتىن بارلىق قولايسىزدىقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددە مەن ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلمەۋىنە زەر سالعان ساياسات ۇستانۋعا ءتيىس. الايدا، بىزدە وعان نەمقۇرايدى قاراۋ بەلەڭ العانى وكىنىشتى.
ەكىنشىدەن، ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستار مەن تابيعي بايلىققا قاتىستى زاڭداردى كونستيتۋتسيامەن جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ساياساتپەن ءجىتى بايلانىستىرۋ جاعى كەمشىن ءتۇسىپ وتىر. شەتەل ساراپشىلارى مەن كەڭەسشىلەردىڭ «ۇسىنىس، پىكىرلەرى» تەرەڭ زەرتتەلمەيدى، ايتەۋىر، حالىقارالىق ستاندارتقا ساي بولۋى كەرەك دەگەندى عانا العا تارتىپ، وزگەنىكىن بىلمەستىكپەن كوشىرۋ جاعى باسىم تۇسكەنى اڭعارىلادى.
ۇشىنشىدەن، تابيعي بايلىق پەن ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى يگەرۋ، پايدالانۋ تۋرالى زاڭدى بەكىتەردە لوببيستەر مەن ازعانا توپتىڭ مۇددەسى باسىم بولدى ما، الدە، تازا پاتريوتتىققا نەگىزدەلدى مە دەگەنگە كەلگەندە تاعى دا كۇمىلجىپ قالامىز.
تورتىنشىدەن، پايدالى قازبالار تۋرالى زاڭدا رەسمي تۇلعالار مەن جەكە ادامدارعا بەرىلۋى مۇمكىن ليتسەنزيانىڭ سانى شەكتەلۋى ءتيىس. ءبىر ادام بىرنەشە ۋچاسكەدە قات-قابات بارلاۋ جاسايتىنداي نەمەسە قازبا جۇمىستارىن بەيبەرەكەت جۇرگىزەتىندەي جۇگەنسىزدىك بولماۋى كەرەك.
بەسىنشىدەن، شەتەل ينۆەستيتسياسىنا قولايلى جاعداي جاساۋ ماسەلەسى تەك قانا ىرگەسى بەكىگەن، زاڭدىق، قۇقتىق قورعاۋ بازاسى الدەقاشان قالىپتاسقان وركەنيەتتى جوعارى دامىعان ەلدەردە جۇزەگە اسىرىلاتىن تەحنولوگيا. ونى اكەلىپ، ءبىز سەكىلدى دامۋشى ەلگە تىقپالاۋ ۇلتتىق مۇددە مەن قاۋىپسىزدىكتى كەيىن قاراي ىسىرىپ تاستاۋمەن بىردەي.
التىنشىدان، شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قۇقتىق مارتەبەسى دۇرىس بەلگىلەنىپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ «شاڭىراققا قاراۋدى ۇمىتۋىنا» جاعداي جاسالىپ وتىرعانى ەش قۇپيا ەمەس. جەرگىلىكتى جۇمىسشىلارعا تولەيتىن ەڭبەكاقى مەن وزدەرىمەن بىرگە كەلگەن جالدامالارىنا بەرەتىن جالاقىسى اراسىنداعى الشاقتىق شەكتەن شىعىپ كەتكەن.
مۇنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ءىرى كولەمدە قارىزعا باتىرۋعا نەمەسە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە وراسان نۇقسان كەلتىرۋگە اكەلىپ سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن. سەبەبى، جوعارىداعى ۇستانىمداردىڭ ءبارى ءوز قولىمىزبەن ءوزىمىزدى بۋىندىرۋمەن بىردەي ارەكەت. ونىڭ نەگىزىن جات جۇرتتىقتار قالاپ بەرىپ قويعان. الايدا، ول ءۇشىن الدە ءبىر ەلدى ايىپتاۋعا نەگىز بولاتىن ەشبىر قۇقتىق اكت جوق. ال، شەتەلدىكتەر تابيعي بايلىعىمىزدى توناپ جاتىر دەگەندەي نەمەسە باسقاشا جولمەن سىپايى تۇردە بولسا دا ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەمىزدى كوزدەسەك حالىقارالىق ەرەجەلەردى بۇزعان سەكىلدى ۇعىم تۋدىرامىز. «ارى تارتساڭ اربا سىنادى، بەرى تارتساڭ وگىز ولەدى» دەپ مايموڭكەلەپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونەتىن قاۋىپتى ەسكەرمەۋ تاعى دا اعاتتىق بولار ەدى. مۇنىڭ ءوزى 1973 جىلعى ءچيليدىڭ، 2003 جىلعى يراكتىڭ تاعدىرىن قايتالاۋعا يتەرمەلەمەسە ەكەن دەپ ءبىر اللادان تىلەگەننەن باسقا جول جوق.
اتالمىش ساياساتتىڭ قۇربانىنا حح عاسىردا افريكا ەلدەرى اينالعان. ال، ءححى عاسىردا ءبىزدىڭ كەزەگىمىز كەلمەسە يگى دەيىك. جالپى قىرعي قاباق سوعىستىڭ اياقتالعان كەزىنەن باستاپ پوستسوتسياليستىك ەلدەردە بولىپ جاتقان جاعدايلارعا ءجىتى تالداۋ جاساساق، بىزدە جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان سىرتقى قاتىناس پەن حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ شىنايى بەينەسىن جاقىنىراق تانۋعا بولادى.
ەكونوميكالىق سوعىس قۇرالى دەگەن نە؟
ەكونوميكالىق سوعىس قۇرالى رەتىندە نەندەي دۇنيەلەر قولدانىلاتىندىعىنا دا از كەم توقتالا كەتەيىك. بۇل جەردە قايتارىمسىز كومەك دەگەن دۇنيە ەلەۋلى ورىن يەلەنەدى. الەم ەلدەرىنىڭ ءبىر-بىرىنە كومەكتەسۋى، جالپى ىنتىماقتاسۋى قۇپتارلىق جايت، ارينە. دەگەنمەن قايتارىمسىز كومەك ارقىلى ءبىر ەل ەكىنشى ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كۇيرەتەتىن تەحنولوگيانىڭ دا بارىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. مۇنداي تەحنولوگيا بەلگىلى ءبىر سالانى كوتەرۋدى كوزدەمەيدى. كەرىسىنشە، ارى قاراي دامۋىنا ەمەس، بولماشى عانا «جەممەن» ىلدەبايلاپ وتىرىپ، بىرتىندەپ ءوز مەنشىگىنە اينالدىرۋعا تىرىسادى. مىسالى، ەنەرگيالىق قۋات كوزدەرىن دامىتامىز دەگەن جەلەۋمەن ءبىرشاما ينۆەستيتسيا ەنگىزەدى دە قارجى، نەسيەلەرىن سالىپ، سالانى ءوز ەلىنە لايىقتالعان تەحنولوگياعا كوشىرۋ ساياساتىن ۇستانادى.
قارىزدى سالاعا قۇيعاندا ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ەسكەرۋدى تاپسىرۋى مۇمكىن. ال، ەشقاشان ەلىڭنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ويلا دەمەيدى. وسىلايشا، ەكونوميكالىق پايدالى ءارى ءتيىمدى احۋال قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ادەيى الەمدىك نارىق باعاسىنان بىرنەشە ەسە ارزان باعامەن تەحنولوگياسى مەن ونىمدەرىن ۇسىنۋ ارقىلى بەلگىلى ءوندىرىستى وزىنە تاۋەلدى ەتىپ قويادى. وسىدان كەيىن بىردەن ءوز ەلىنىڭ تەحنولوگياسىنا باعىنىشتى بولعان سالانىڭ قوسالقى بولشەكتەرى مەن تەحنولوگيالىق جاڭارتۋلارىن قالاعانىنشا وزدەرى جاساپ، ابدەن بيلەپ-توستەپ الادى. بارا-بارا ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ ءوزىن اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ وزدەرى تالاپ قويىپ، ونىسىن ءسوزسىز مويىنداتاتىن جاعدايعا جەتەدى.
وسىلايشا، تاۋەلدى ەتىپ العان سوڭ باعانى دا وزدەرى بەلگىلەيدى، حالىقتىڭ قانىن تەسپەي سورۋعا كوشەدى. باتىستىڭ جوعارى دامىعان ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنە زەر سالىپ قاراساق، ەشبىر مەملەكەت ەنەرگەتيكا مەن بايلانىس سالاسىن ەشقاشان جەكەشەلەندىرمەيدى جانە شەتەلدىك ۇيىمدارعا بەرمەيدى.
ەكونوميكا مەن نارىقتىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسىن يمپورتتىق ماقساتقا نەگىزدەلگەن ساياساتپەن بانكروتقا ۇشىراتاتىن تاعى ءبىر ءتاسىل بار كورىنەدى. يمپورتتىق ساياساتتىڭ نەگىزگى قۇرالى ستراتەگيالىق «پايدالى» جانە «پايداسىز» دەگەن توپتان تۇرادى. «پايداسىز» دەلىنگەن تەحنولوگيانىڭ ءوزى 1-3 جىل عانا شىعىنمەن جۇمىس ىستەيدى. ال، 5-10 جىلدان سوڭ شىعىنىن بىرنەشە ەسەلەپ ءوندىرىپ الادى نەمەسە باسەكەلەس جاقتىڭ ەكونوميكاسىن كۇيرەتۋ ماقساتىمەن قايتا باس كوتەرۋ مۇمكىندىگىن ءبىرجولاتا جابۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر ەلدى ءوزىنىڭ ىقپالىنا ەنگىزۋ ستراتەگياسىن قاراستىرادى. مىسال رەتىندە سولتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى اراسىندا 1970-جىلدارى بولعان شەكارالىق قاقتىعىستى ەسكە الۋعا بولادى. وعان سەبەپ بولعان دۇنيەنىڭ ءوزى تىم ۇساق ءارى وتە قىزىق جايت ەدى. كورشىلەس ءبىر ەل ەكىنشىسىنەن سيىردىڭ ءبىر قۇيىرشىعىن ءبىر ءىرى قارانىڭ باعاسىمەن ساتىپ الا باستايدى. سونىڭ سالدارىنان اشا تۇياقتىنىڭ ءبارى قىرىلىپ، جەر جىرتاتىن سيىرسىز قالعان ەلدى اشتىق جايلايدى. ەلدە تۇراقسىزدىق ورىن الىپ، قاۋىپسىزدىكتى ساقتايمىز دەگەن جەلەۋمەن اسكەري كۇش قولدانىلىپ اقىرى سوعىس باستالادى. مۇنداي جاعدايلار الەم تاريحىندا كوپتەپ كەزدەسەدى.
«پايدالى» دەلىنەتىن تەحنولوگيا - ءوز ەلىنە پايدالى ستراتەگيالىق شيكى زاتتى از قارجىمەن ياعني، كوپ قيىندىقسىز جولمەن تۇراقتى ءارى ۇزاق مەرزىممەن ەنگىزۋگە جاعداي تۋدىرۋ. ول ءۇشىن شەكتەۋسىز ىقپال ەتۋدىڭ تەحنولوگياسىن پايدالانۋ. اتالمىش تەحنولوگيا اياسىندا بەلگىلى ءبىر شيكى زاتتى ەكسپورتتاۋشى ەلگە شيكى زاتتى جارتىلاي نەمەسە تولىقتاي وڭدەۋ كاسىپورىندارىن سالۋعا مۇمكىندىك بەرمەۋدىڭ ستراتەگيالىق ساياساتىن جۇزەگە اسىرادى. سويتە كەلە ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاناما ىقپالعا نەگىزدەلگەن ساياساتتارىن شيكى زات ەكسپورتتاۋشى ەلگە قارسى قولدانادى.
يمپورتتىق جانە ەكسپورتتىق ساياسات پەن ونىڭ باعاسىن دا ۇيلەستىرىپ ۇلگەرمەگەن ءبىز ءۇشىن جوعارىداعى تەحنولوگيالاردىڭ تۇپكىلىكتى ءمانى مەن زالالىن ايقىنداپ زەرتتەۋ كوپتەگەن قۇرباندىقتاردىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسكەن بولار ەدى. جالپى ءوز باسەكەلەستەرىنىڭ نارىعىن قۇلاتۋدىڭ ۇكىمەتتەن ۇيلەستىرىلگەن تەحنولوگياسى سوڭعى كەزدەرى قۇرلىقتان قۇرلىققا جەتىپ، حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن الەم ساراپشىلارى ەسكەرتىپ كەلەدى. كەي جاعدايدا قارسىلاس جاقتىڭ ەكونوميكالىق بازاسىن ءبۇلدىرۋ جولمەن ءوز ىقپالىنا ەنگىزۋ ساياساتىنىڭ ءبىر قۇرالىنا اينالعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر.
قۋاندىق شاماحايۇلى،
جۋرناليست-ساياساتتانۋشى
«اباي-اقپارات»
(جالعاسى بار)
