Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Á.Nazarbaev Qazaqstan hal­qy As­sam­bleyas­ynyng XVII sessi­ya­syn­da sóilegen sózinde «Tәuel­siz­di­gi­miz­ding 20 jyldyghy  -jasampaz tariy­hym­yz, mereyli meje, sonymen qatar, bo­la­shaqqa baghdar bolatyn bayypty beles», - dep atap ótti.

Kez kelgen órkeniyetti memleket óz elining azamattaryn tarihy bilimmen qarulandyrugha úmtylady jәne de ony aldymen óz halqynyng tarihyn oqy­typ ýiretuden bastaydy. Tarihy bilimdi mengergen adam ózi ómir sýrgen qoghamdaghy ornyn, atqaratyn is-әre­ket­terin dәl anyqtay alady. Son­dyq­tan da Otan tarihyn mektep kursynda oqytudyng mәn-maghynasyna әrqashan kónil bólinip otyratyny belgili.

Jalpy orta bilim beretin mektepke arnalghan tәuelsiz Qazaqstannyng tarih oqulyqtarynyng qalay jazylghany jay­ly jyldar óte kele talay ai­ty­la­dy jәne jazylady. Ol - bolashaqtyng isi. Biz búl maqalamyzda tәuelsizdik jyl­darynyng alghashqy kezenindegi atqarylghan isterge sholu jasaugha úmtyldyq.

Kenestik zamanda Qazaqstan tariyh­shy­larynyng oqulyq jazuda tәji­riy­besi bolghan joq. Mәskeuding belgilegen standarty, baghdarlamasy boyynsha «qa­lyndyghy pyshaqtyng qyrynday ghana» «Qazaqstan tarihy» oqulyghyn E.Bek­mahanov, N.Bekmahanova, T.Túr­lyghúlov siyaqty avtorlar jazatyn. Al órkeniyetti elderde oqulyq jazumen jeke bir instituttar ainalysatyny belgili.

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Á.Nazarbaev Qazaqstan hal­qy As­sam­bleyas­ynyng XVII sessi­ya­syn­da sóilegen sózinde «Tәuel­siz­di­gi­miz­ding 20 jyldyghy  -jasampaz tariy­hym­yz, mereyli meje, sonymen qatar, bo­la­shaqqa baghdar bolatyn bayypty beles», - dep atap ótti.

Kez kelgen órkeniyetti memleket óz elining azamattaryn tarihy bilimmen qarulandyrugha úmtylady jәne de ony aldymen óz halqynyng tarihyn oqy­typ ýiretuden bastaydy. Tarihy bilimdi mengergen adam ózi ómir sýrgen qoghamdaghy ornyn, atqaratyn is-әre­ket­terin dәl anyqtay alady. Son­dyq­tan da Otan tarihyn mektep kursynda oqytudyng mәn-maghynasyna әrqashan kónil bólinip otyratyny belgili.

Jalpy orta bilim beretin mektepke arnalghan tәuelsiz Qazaqstannyng tarih oqulyqtarynyng qalay jazylghany jay­ly jyldar óte kele talay ai­ty­la­dy jәne jazylady. Ol - bolashaqtyng isi. Biz búl maqalamyzda tәuelsizdik jyl­darynyng alghashqy kezenindegi atqarylghan isterge sholu jasaugha úmtyldyq.

Kenestik zamanda Qazaqstan tariyh­shy­larynyng oqulyq jazuda tәji­riy­besi bolghan joq. Mәskeuding belgilegen standarty, baghdarlamasy boyynsha «qa­lyndyghy pyshaqtyng qyrynday ghana» «Qazaqstan tarihy» oqulyghyn E.Bek­mahanov, N.Bekmahanova, T.Túr­lyghúlov siyaqty avtorlar jazatyn. Al órkeniyetti elderde oqulyq jazumen jeke bir instituttar ainalysatyny belgili.

1992 jyly Qazaqtyng Y.Alty­n­sa­rin atyndaghy Bilim problemalary ins­tituty J.Qasymbaev, T.Túrly­ghú­lov siyaqty kórnekti tarihshy jәne әdisker ghalymdardyng jetekshiligimen elimizding jalpy bilim beretin mektepterinde «Qazaqstan tarihyn» oqy­tu­dyng tújyrymdamasyn jasady. Múnda tarihty mektepte oqytudy úiym­das­tyrudyng negizgi baghyttary, pәnning manyzy, maqsaty men mindetteri, maz­múny, qoyylatyn talaptar, t.b. ma­nyz­dy mәseleler aiqyndaldy.

Tәuelsizdik alghangha deyin Qazaq­stan tarihy KSRO tarihynyng qúram­das bólimi retinde 7-10-synyptarda sha­maly saghatpen jýrgizilip kelgen bolatyn. 1990-1991 oqu jylynan bastap mektepting oqu josparyna tarih jeke pәn retinde engizildi. Ol on bir jyldyq mektepting jeti synybynda (5-11) oqytylatyn bolyp sheshildi. Pәndi oqytugha 289 saghat bólindi. Jana baghdarlama jasalyp, soghan sәikes oqulyqtar jazu qolgha alyndy. Búl bagh­darlama 1992 jyldyng kýzinde múghalimder qolyna tiydi. Qazaqstan ta­rihyn oqytu 5-synyptan bastalyp, 11-synyppen ayaqtalatyn boldy.

1993-1994 oqu jylynda Qazaqstan tarihynyng birneshe jana oqulyghy jaryq kórdi. Oqushylar sol kitaptan bilim ala bastady. Sol oqulyqtardyng qatarynda «Rauan» baspasynan 5-sy­nyp­qa arnalghan «Qazaq elining qys­qa­sha tarihy» (avtory T.Túrlyghúlov), 9-synypqa arnalghan «Qazaqstan ta­rihy» (avtory J.Qasymbaev), «Ata­mú­ra» baspasynan 10-synypqa ar­nal­ghan «Qazaqstan tarihy» (avtorlary M.Qozybaev, I.Qozybaev) bar edi. Pedagogika ghylymynda búlardy ótpeli kezenning oqulyqtary dep atady.

Al 11-synypqa arnalghan alghashqy Qa­zaqstan tarihy oqulyghy 1993 jyly K.Núrpeyisov, B.Ayaghan, N.Jaq­sy­lyqov siyaqty avtorlardyng qaty­suy­men jaryq kórdi. Jana ghana erkindikke qol jetkizgen jas memleketting jana tarihyn dóp basyp jazu qanday ghalymgha bolsa da onaygha týspegen edi. Búl oqulyqtar tarih ghylymynyng negizine sýienip jazylatyny belgili. Kenestik metodologiyadan bas tartqan, janasy әli jasalmaghan tarih ghylymy ol kezde әli daghdarysta bolatyn. Ýlken jauapkershilikti moyyndaryna alghan avtorlar újymy tәuelsiz Qazaq­stannyng eki jylday ghana tarihyn oy eleginen ótkizip, kenestik qasang qaghiy­dadan bas tarta otyryp, oqulyqty jalghan tújyrymdar men búrma­lau­shylyqtardan tazartugha kýsh saldy. Onda 1946 jyldan 1992 jylgha deyingi kezeng qamtyldy. Elu jylgha tayau uaqyt bes taqyrypqa bólinip berildi. Ol 34 saghatqa layyqtaldy. Songhy, besinshi taqyryp «Tәuelsizdik jolynda» dep aidarlandy. Búl tarauda KSRO-nyng ydyrauy TMD men tәuelsiz Qa­zaqstan Respublikasynyng qúryluy, 80-jyldardyng ayaghy men 90-shy jyl­dardyng basyndaghy últtyq-demo­kra­tiya­lyq qozghalystyng órleui, eldigimizdi alghannan keyingi jana, naryqty ekonomikagha kóshuding bastaluy, jekeshelendiru ýrdisining barysy, halyq­tyng әleumettik jaghdayy, «Tilder tu­raly» Zannyng qabyldanuy, elimizding syrtqy sayasatynyng mәseleleri qys­qasha bayandaldy. Alghashqy jyldary oqulyqqa qosymsha qúraldar bolghan joq. 2002 jylgha deyin 6 ret basylghan oqulyq 2005 jylgha deyin qoldanysta jýrdi. Jekelegen kemshilikterin kór­sete otyryp, jalpy alghanda búl oqulyqty elimizding ústazdar qauymy men oqushylary jaqsy qabyldady.

1993 jyly «Qazaq tarihy» atty ghylymiy-әdistemelik jurnaldyng shy­ghuy tarih múghalimderi ýshin janalyq әri ýlken kómek boldy. Alghashqy nó­mi­rinen bastap búl basylym múgha­lim­der ýshin ghylymiy-teoriyalyq jәne әdis­temelik sipattaghy materialdardy ýzbey jariyalay bastady. Jurnaldyng tarih múghalimderi ýshin qanday manyzy bol­ghanyn myna bir mysaldan kóruge bo­la­dy. Taldyqorghandyq múgha­lim­der Ú.Jaqypova men Z.Myr­za­kәrimova: «Biz kóp jyldar boyy Mәskeude shyghatyn «Prepodovanie iys­toriy v shkole» jurnalyn basshy­lyq­qa alyp keldik. Onda Qazaqstan ta­rihyn oqytu turaly eshtene ja­zylmaytyn. Sonda óz ana tilimizde osyn­day jurnal qashan shyghady eken dep armandadyq. Shýkir, sol tilegimiz oryndaldy. Osy jurnaldyng shy­ghuyna baylanysty biz, tarihshylar tәuelsizdik degen úghymnyng úly ekenin týsinip, aldynda bas iiimiz kerek», - dep aghynan jaryldy. Búl jurnal sodan beri, tarih múghalimderining sýiikti basylymyna ainalyp, ózining mektep ústazdary aldyndaghy boryshyn abyroymen atqaryp keledi.

Al jana ghasyr basynda zaman ta­la­byna say tarihtyng jana buyn oqu­lyqtary shygha bastady. 2005 jyly 9-sy­nypqa arnalghan M.Qozybaev, K.Núr­peyis, Q.Jýkeshov birlesip jaz­ghan «Qazaqstan tarihy» jәne B.Ayaghan men M.Shaymerdenovanyng avtor­ly­ghymen «Qazaqstannyng qazirgi zaman ta­rihy» siyaqty oqulyqtar jaryq kórdi.

Búl oqulyqtarda 1991 jyldyng 16 jeltoqsanynan bergi Tәuelsiz el ta­rihy tújyrymdalyp, Elbasynyng mem­leket qúrudaghy tarihy róli, Ata Zan­y­myzdyn, memlekettik rәmizderding qabyldanuy, kәsiby parlament pen kóppartiyaly jýiening qalyptasuy, bilim beru men densaulyq saqtau, sport salasyndaghy ong ózgerister, naryqty ekonomikany qalyptastyru prosesi, jana elordanyng boy kóterui, órken­deui, dýniyejýzilik qauymdastyqqa teng qúqyqty, teng dәrejeli әriptes retinde qosyluy, onyng halyqaralyq, aimaq­tyq úiymdarmen, ekonomikalyq, sayasi, qúqyqtyq, mәdeny bayla­nys­tardyng ornyghuy - bәri de oqushygha úghynyqty tilmen bayandaldy.

Qazir tәuelsiz Qazaqstannyng ta­rihy 5, 9 jәne 11-synyptarda oqy­ty­la­dy. Pәnning baghdarlamasyna say 9-synypta, yaghny mektepting negizgi sa­tysynda oqytylatyn Otan tarihy kur­synda tәuelsizdik tarihy 12 saghat oqytylady. Al 11-synypqa arnalghan «Qazaqstan tarihy» kursynda Otan tarihynyng asa manyzdy kezenderi men ghylymy mәseleleri tereng berilgen. Búl kurs qoghamdyq-gumanitarlyq jәne jaratylystanu-matematikalyq baghyttargha beyimdelgen. «Tәuelsiz Qa­zaqstan Respublikasy» atty arnayy taraudyng ózine 5 saghat bólinedi. So­ny­men qatar, tәuelsizdik tarihy basqa ta­raularda qamtylady. Atap aitqan­da, «Qazaqstandaghy kópúlttylyq», «Qa­zaqstan halqy Assambleyasy», «Qazaqtardyng Dýniyejýzilik qúryl­tayy», «Shetelderdegi qazaqtardyng atamekenderine oralu mәseleleri» siyaqty taqyryptar da bar.

Mektep oqulyqtaryna qosymsha oqu-әdistemelik qúraldar, yaghny hrestomatiyalar, oqushylargha arnalghan jú­mys dәpterleri, didaktikalyq materialdar, múghalimderge arnalghan әdis­temelikter kóptep shygharyluda. Búl kómekshi qúraldar tarihtyng osy kur­syn oqushylardyng tolyq, tereng men­geruine mýmkindik beredi. Búghan qo­symsha tarih pәni múghalimderine ar­nalghan, jogharyda aitqan «Qazaq ta­rihy», «Qazaqstan tarihy: әdisteme­lik jurnal» siyaqty basylymdarda múghalimderge qajet materialdar jariyalanuda. «Uchiyteli Kazahstana», «Qa­zaqstan múghalimi» gazetterinde, «Ádisker múghalim» jurnalynda jәne t.b. pedagogikalyq basylymdarda Qa­zaqstannyng tәuelsizdik kezenindegi tarihyn oqytugha paydasy zor, múgha­limderding ozat is-tәjiriybeleri, sabaq ótkizuding ýlgi-josparlary da jii berilip túrady.

Astana men Almaty qalalyq jәne oblystyq múghalimderding bilimderin jetildiru instituttaryndaghy qogham­dyq pәnderdi oqytugha arnalghan kafedralar men kabiynetter, oblystyq, qalalyq, audandyq bilim basqar­ma­larynyng әdistemelik ortalyqtary tarihty oqytugha arnalghan jinaqtar, núsqaulyqtar shygharyp, jekelegen pәn múghalimderining tarihty oqytudyng ózekti mәselelerine arnalghan enbek­teri de jariyalanuda.

Oyymyzdy týiindey kele aitary­myz, elimizding tarihshy ghalymdary men әdiskerleri 20 jyldyng ishindegi tәuelsizdik tarihyn zerttep, zerdeleude jana kózqarastar qalyptastyruda. Sonyng negizinde mektepke arnalghan ta­rih oqulyqtary jazylyp, shәkirt­ter­ge bilim beru isinde tiyimdi payda­lanyluda.

Osy orayda berilgen mýmkindikti paydalanyp, tәuelsizdik tarihyn oqytudy jetildiruge septigin tiygizetin keybir oilarymyzdy oqyrmandarmen bólissek deymin.

Birinshi - mektep oqushylaryna tәu­elsizdik tarihynan tolymdy bilim beru ýshin 11-synyptaghy «Qazaqstan tarihy» kursyn oqytugha bólingen 5 saghatty eki ese kóbeytip 10 saghatqa jetkizgen dúrys bolar edi.

Ekinshi - tәuelsizdik tarihyn oqy­tuda barlyq mәseleni oqulyqtardyng aya­syna syighyzu mýmkin emestigi tý­sinikti jәne oqulyq 4 jylda bir ret shy­gha­ry­la­dy. Ol aralyqta tәuelsiz elimizding da­mu­yn­da kóp ózgerister bo­latyny belgili. Ol oqulyqta jazylyp ta ýlger­meydi. Sondyqtan tarihshy jәne әdis­ker gha­lym­dar songhy jyl­dardaghy ja­nalyq­tar­dy saraptap, 9 jәne 11-sy­nyp­­tar­dyng «Qazaqstan ta­rihy» kur­sy­na qosymsha oqushylargha arnalghan kitapshalar shygharsa degen tilek bar.

Ýshinshi - 9-11-synyp oqu­shy­­la­ry­na arnalghan, tәuelsizdik ta­riy­hyn to­lyq tanytu maqsatynda elek­tiyv­ti-fa­kulitativ kurstaryn jýr­gi­zudi úiym­dastyru qajet. Mәselen, «Tәu­elsiz Qazaqstannyng syrtqy saya­sa­ty», «Egemen Qazaqstannyng әleu­mettik-ekono­miy­kalyq damuy», «Tәuel­siz Qazaq­stan­nyng mәdeniyeti» jәne «Astanatanu», t.s.s. arnayy kurstar bagh­darla­ma­laryn jasap, mekteptegi oqu prosesine engizu óz nәtiyjesin bereri anyq.

Tórtinshi - tarihshy jәne әdisker ghalymdar birlese otyryp, mektepte Tәuelsizdikting 20 jyldyq tarihyn oqytudyng әdistemesin jasasa, núr ýstine núr bolmaq.

Seyitqaly DÝISEN, Memleket tarihy institutynyng jetekshi ghylymi  qyzmetkeri, pedagogika ghylymdarynyng kandidaty.

Astana.