قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حال­قى اس­سام­بلەياس­ىنىڭ XVII سەسسي­يا­سىن­دا سويلەگەن سوزىندە «تاۋەل­سىز­دى­گى­مىز­دىڭ 20 جىلدىعى  -جاسامپاز تاري­حىم­ىز، مەرەيلى مەجە، سونىمەن قاتار، بو­لا­شاققا باعدار بولاتىن بايىپتى بەلەس»، - دەپ اتاپ ءوتتى.

كەز كەلگەن وركەنيەتتى مەملەكەت ءوز ەلىنىڭ ازاماتتارىن تاريحي بىلىممەن قارۋلاندىرۋعا ۇمتىلادى جانە دە ونى الدىمەن ءوز حالقىنىڭ تاريحىن وقى­تىپ ۇيرەتۋدەن باستايدى. تاريحي ءبىلىمدى مەڭگەرگەن ادام ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامداعى ورنىن، اتقاراتىن ءىس-ارە­كەت­تەرىن ءدال انىقتاي الادى. سون­دىق­تان دا وتان تاريحىن مەكتەپ كۋرسىندا وقىتۋدىڭ ءمان-ماعىناسىنا ارقاشان كوڭىل ءبولىنىپ وتىراتىنى بەلگىلى.

جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپكە ارنالعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريح وقۋلىقتارىنىڭ قالاي جازىلعانى جاي­لى جىلدار وتە كەلە تالاي اي­تى­لا­دى جانە جازىلادى. ول - بولاشاقتىڭ ءىسى. ءبىز بۇل ماقالامىزدا تاۋەلسىزدىك جىل­دارىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى اتقارىلعان ىستەرگە شولۋ جاساۋعا ۇمتىلدىق.

كەڭەستىك زاماندا قازاقستان تاريح­شى­لارىنىڭ وقۋلىق جازۋدا ءتاجى­ري­بەسى بولعان جوق. ماسكەۋدىڭ بەلگىلەگەن ستاندارتى، باعدارلاماسى بويىنشا «قا­لىڭدىعى پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا» «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىن ە.بەك­ماحانوۆ، ن.بەكماحانوۆا، ت.تۇر­لىعۇلوۆ سياقتى اۆتورلار جازاتىن. ال وركەنيەتتى ەلدەردە وقۋلىق جازۋمەن جەكە ءبىر ينستيتۋتتار اينالىساتىنى بەلگىلى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان حال­قى اس­سام­بلەياس­ىنىڭ XVII سەسسي­يا­سىن­دا سويلەگەن سوزىندە «تاۋەل­سىز­دى­گى­مىز­دىڭ 20 جىلدىعى  -جاسامپاز تاري­حىم­ىز، مەرەيلى مەجە، سونىمەن قاتار، بو­لا­شاققا باعدار بولاتىن بايىپتى بەلەس»، - دەپ اتاپ ءوتتى.

كەز كەلگەن وركەنيەتتى مەملەكەت ءوز ەلىنىڭ ازاماتتارىن تاريحي بىلىممەن قارۋلاندىرۋعا ۇمتىلادى جانە دە ونى الدىمەن ءوز حالقىنىڭ تاريحىن وقى­تىپ ۇيرەتۋدەن باستايدى. تاريحي ءبىلىمدى مەڭگەرگەن ادام ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامداعى ورنىن، اتقاراتىن ءىس-ارە­كەت­تەرىن ءدال انىقتاي الادى. سون­دىق­تان دا وتان تاريحىن مەكتەپ كۋرسىندا وقىتۋدىڭ ءمان-ماعىناسىنا ارقاشان كوڭىل ءبولىنىپ وتىراتىنى بەلگىلى.

جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپكە ارنالعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريح وقۋلىقتارىنىڭ قالاي جازىلعانى جاي­لى جىلدار وتە كەلە تالاي اي­تى­لا­دى جانە جازىلادى. ول - بولاشاقتىڭ ءىسى. ءبىز بۇل ماقالامىزدا تاۋەلسىزدىك جىل­دارىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى اتقارىلعان ىستەرگە شولۋ جاساۋعا ۇمتىلدىق.

كەڭەستىك زاماندا قازاقستان تاريح­شى­لارىنىڭ وقۋلىق جازۋدا ءتاجى­ري­بەسى بولعان جوق. ماسكەۋدىڭ بەلگىلەگەن ستاندارتى، باعدارلاماسى بويىنشا «قا­لىڭدىعى پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا» «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىن ە.بەك­ماحانوۆ، ن.بەكماحانوۆا، ت.تۇر­لىعۇلوۆ سياقتى اۆتورلار جازاتىن. ال وركەنيەتتى ەلدەردە وقۋلىق جازۋمەن جەكە ءبىر ينستيتۋتتار اينالىساتىنى بەلگىلى.

1992 جىلى قازاقتىڭ ى.التى­ن­سا­رين اتىنداعى ءبىلىم پروبلەمالارى ينس­تيتۋتى ج.قاسىمباەۆ، ت.تۇرلى­عۇ­لوۆ سياقتى كورنەكتى تاريحشى جانە ادىسكەر عالىمداردىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەلىمىزدىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرىندە «قازاقستان تاريحىن» وقى­تۋ­دىڭ تۇجىرىمداماسىن جاسادى. مۇندا تاريحتى مەكتەپتە وقىتۋدى ۇيىم­داس­تىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى، ءپاننىڭ ماڭىزى، ماقساتى مەن مىندەتتەرى، ماز­مۇنى، قويىلاتىن تالاپتار، ت.ب. ما­ڭىز­دى ماسەلەلەر ايقىندالدى.

تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن قازاق­ستان تاريحى كسرو تاريحىنىڭ قۇرام­داس ءبولىمى رەتىندە 7-10-سىنىپتاردا شا­مالى ساعاتپەن جۇرگىزىلىپ كەلگەن بولاتىن. 1990-1991 وقۋ جىلىنان باستاپ مەكتەپتىڭ وقۋ جوسپارىنا تاريح جەكە ءپان رەتىندە ەنگىزىلدى. ول ون ءبىر جىلدىق مەكتەپتىڭ جەتى سىنىبىندا (5-11) وقىتىلاتىن بولىپ شەشىلدى. ءپاندى وقىتۋعا 289 ساعات ءبولىندى. جاڭا باعدارلاما جاسالىپ، سوعان سايكەس وقۋلىقتار جازۋ قولعا الىندى. بۇل باع­دارلاما 1992 جىلدىڭ كۇزىندە مۇعالىمدەر قولىنا ءتيدى. قازاقستان تا­ريحىن وقىتۋ 5-سىنىپتان باستالىپ، 11-سىنىپپەن اياقتالاتىن بولدى.

1993-1994 وقۋ جىلىندا قازاقستان تاريحىنىڭ بىرنەشە جاڭا وقۋلىعى جارىق كوردى. وقۋشىلار سول كىتاپتان ءبىلىم الا باستادى. سول وقۋلىقتاردىڭ قاتارىندا «راۋان» باسپاسىنان 5-سى­نىپ­قا ارنالعان «قازاق ەلىنىڭ قىس­قا­شا تاريحى» (اۆتورى ت.تۇرلىعۇلوۆ), 9-سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تا­ريحى» (اۆتورى ج.قاسىمباەۆ), «اتا­مۇ­را» باسپاسىنان 10-سىنىپقا ار­نال­عان «قازاقستان تاريحى» (اۆتورلارى م.قوزىباەۆ، ءى.قوزىباەۆ) بار ەدى. پەداگوگيكا عىلىمىندا بۇلاردى وتپەلى كەزەڭنىڭ وقۋلىقتارى دەپ اتادى.

ال 11-سىنىپقا ارنالعان العاشقى قا­زاقستان تاريحى وقۋلىعى 1993 جىلى ك.نۇرپەيىسوۆ، ب.اياعان، ن.جاق­سى­لىقوۆ سياقتى اۆتورلاردىڭ قاتى­سۋى­مەن جارىق كوردى. جاڭا عانا ەركىندىككە قول جەتكىزگەن جاس مەملەكەتتىڭ جاڭا تاريحىن ءدوپ باسىپ جازۋ قانداي عالىمعا بولسا دا وڭايعا تۇسپەگەن ەدى. بۇل وقۋلىقتار تاريح عىلىمىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنىپ جازىلاتىنى بەلگىلى. كەڭەستىك مەتودولوگيادان باس تارتقان، جاڭاسى ءالى جاسالماعان تاريح عىلىمى ول كەزدە ءالى داعدارىستا بولاتىن. ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى مويىندارىنا العان اۆتورلار ۇجىمى تاۋەلسىز قازاق­ستاننىڭ ەكى جىلداي عانا تاريحىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، كەڭەستىك قاساڭ قاعي­دادان باس تارتا وتىرىپ، وقۋلىقتى جالعان تۇجىرىمدار مەن بۇرما­لاۋ­شىلىقتاردان تازارتۋعا كۇش سالدى. وندا 1946 جىلدان 1992 جىلعا دەيىنگى كەزەڭ قامتىلدى. ەلۋ جىلعا تاياۋ ۋاقىت بەس تاقىرىپقا ءبولىنىپ بەرىلدى. ول 34 ساعاتقا لايىقتالدى. سوڭعى، بەسىنشى تاقىرىپ «تاۋەلسىزدىك جولىندا» دەپ ايدارلاندى. بۇل تاراۋدا كسرو-نىڭ ىدىراۋى تمد مەن تاۋەلسىز قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى، 80-جىلداردىڭ اياعى مەن 90-شى جىل­داردىڭ باسىنداعى ۇلتتىق-دەمو­كرا­تيا­لىق قوزعالىستىڭ ورلەۋى، ەلدىگىمىزدى العاننان كەيىنگى جاڭا، نارىقتى ەكونوميكاعا كوشۋدىڭ باستالۋى، جەكەشەلەندىرۋ ءۇردىسىنىڭ بارىسى، حالىق­تىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى، «تىلدەر تۋ­رالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋى، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ماسەلەلەرى قىس­قاشا باياندالدى. العاشقى جىلدارى وقۋلىققا قوسىمشا قۇرالدار بولعان جوق. 2002 جىلعا دەيىن 6 رەت باسىلعان وقۋلىق 2005 جىلعا دەيىن قولدانىستا ءجۇردى. جەكەلەگەن كەمشىلىكتەرىن كور­سەتە وتىرىپ، جالپى العاندا بۇل وقۋلىقتى ەلىمىزدىڭ ۇستازدار قاۋىمى مەن وقۋشىلارى جاقسى قابىلدادى.

1993 جىلى «قازاق تاريحى» اتتى عىلىمي-ادىستەمەلىك جۋرنالدىڭ شى­عۋى تاريح مۇعالىمدەرى ءۇشىن جاڭالىق ءارى ۇلكەن كومەك بولدى. العاشقى ءنو­مى­رىنەن باستاپ بۇل باسىلىم مۇعا­لىم­دەر ءۇشىن عىلىمي-تەوريالىق جانە ءادىس­تەمەلىك سيپاتتاعى ماتەريالداردى ۇزبەي جاريالاي باستادى. جۋرنالدىڭ تاريح مۇعالىمدەرى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بول­عانىن مىنا ءبىر مىسالدان كورۋگە بو­لا­دى. تالدىقورعاندىق مۇعا­لىم­دەر ۇ.جاقىپوۆا مەن ز.مىر­زا­كارىموۆا: «ءبىز كوپ جىلدار بويى ماسكەۋدە شىعاتىن «پرەپودوۆانيە يس­توري ۆ شكولە» جۋرنالىن باسشى­لىق­قا الىپ كەلدىك. وندا قازاقستان تا­ريحىن وقىتۋ تۋرالى ەشتەڭە جا­زىلمايتىن. سوندا ءوز انا تىلىمىزدە وسىن­داي جۋرنال قاشان شىعادى ەكەن دەپ ارماندادىق. شۇكىر، سول تىلەگىمىز ورىندالدى. وسى جۋرنالدىڭ شى­عۋىنا بايلانىستى ءبىز، تاريحشىلار تاۋەلسىزدىك دەگەن ۇعىمنىڭ ۇلى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، الدىندا باس ءيۋىمىز كەرەك»، - دەپ اعىنان جارىلدى. بۇل جۋرنال سودان بەرى، تاريح مۇعالىمدەرىنىڭ سۇيىكتى باسىلىمىنا اينالىپ، ءوزىنىڭ مەكتەپ ۇستازدارى الدىنداعى بورىشىن ابىرويمەن اتقارىپ كەلەدى.

ال جاڭا عاسىر باسىندا زامان تا­لا­بىنا ساي تاريحتىڭ جاڭا بۋىن وقۋ­لىقتارى شىعا باستادى. 2005 جىلى 9-سى­نىپقا ارنالعان م.قوزىباەۆ، ك.نۇر­پەيىس، ق.جۇكەشوۆ بىرلەسىپ جاز­عان «قازاقستان تاريحى» جانە ب.اياعان مەن م.شايمەردەنوۆانىڭ اۆتور­لى­عىمەن «قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تا­ريحى» سياقتى وقۋلىقتار جارىق كوردى.

بۇل وقۋلىقتاردا 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنان بەرگى تاۋەلسىز ەل تا­ريحى تۇجىرىمدالىپ، ەلباسىنىڭ مەم­لەكەت قۇرۋداعى تاريحي ءرولى، اتا زاڭ­ى­مىزدىڭ، مەملەكەتتىك رامىزدەردىڭ قابىلدانۋى، كاسىبي پارلامەنت پەن كوپپارتيالى جۇيەنىڭ قالىپتاسۋى، ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ، سپورت سالاسىنداعى وڭ وزگەرىستەر، نارىقتى ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋ پروتسەسى، جاڭا ەلوردانىڭ بوي كوتەرۋى، وركەن­دەۋى، دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىققا تەڭ قۇقىقتى، تەڭ دارەجەلى ارىپتەس رەتىندە قوسىلۋى، ونىڭ حالىقارالىق، ايماق­تىق ۇيىمدارمەن، ەكونوميكالىق، ساياسي، قۇقىقتىق، مادەني بايلا­نىس­تاردىڭ ورنىعۋى - ءبارى دە وقۋشىعا ۇعىنىقتى تىلمەن باياندالدى.

قازىر تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تا­ريحى 5, 9 جانە 11-سىنىپتاردا وقى­تى­لا­دى. ءپاننىڭ باعدارلاماسىنا ساي 9-سىنىپتا، ياعني مەكتەپتىڭ نەگىزگى سا­تىسىندا وقىتىلاتىن وتان تاريحى كۋر­سىندا تاۋەلسىزدىك تاريحى 12 ساعات وقىتىلادى. ال 11-سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» كۋرسىندا وتان تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى كەزەڭدەرى مەن عىلىمي ماسەلەلەرى تەرەڭ بەرىلگەن. بۇل كۋرس قوعامدىق-گۋمانيتارلىق جانە جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكالىق باعىتتارعا بەيىمدەلگەن. «تاۋەلسىز قا­زاقستان رەسپۋبليكاسى» اتتى ارنايى تاراۋدىڭ وزىنە 5 ساعات بولىنەدى. سو­نى­مەن قاتار، تاۋەلسىزدىك تاريحى باسقا تا­راۋلاردا قامتىلادى. اتاپ ايتقان­دا، «قازاقستانداعى كوپۇلتتىلىق»، «قا­زاقستان حالقى اسسامبلەياسى»، «قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك قۇرىل­تايى»، «شەتەلدەردەگى قازاقتاردىڭ اتامەكەندەرىنە ورالۋ ماسەلەلەرى» سياقتى تاقىرىپتار دا بار.

مەكتەپ وقۋلىقتارىنا قوسىمشا وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرالدار، ياعني حرەستوماتيالار، وقۋشىلارعا ارنالعان جۇ­مىس داپتەرلەرى، ديداكتيكالىق ماتەريالدار، مۇعالىمدەرگە ارنالعان ءادىس­تەمەلىكتەر كوپتەپ شىعارىلۋدا. بۇل كومەكشى قۇرالدار تاريحتىڭ وسى كۋر­سىن وقۋشىلاردىڭ تولىق، تەرەڭ مەڭ­گەرۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. بۇعان قو­سىمشا تاريح ءپانى مۇعالىمدەرىنە ار­نالعان، جوعارىدا ايتقان «قازاق تا­ريحى»، «قازاقستان تاريحى: ادىستەمە­لىك جۋرنال» سياقتى باسىلىمداردا مۇعالىمدەرگە قاجەت ماتەريالدار جاريالانۋدا. «ۋچيتەل كازاحستانا»، «قا­زاقستان مۇعالىمى» گازەتتەرىندە، «ادىسكەر مۇعالىم» جۋرنالىندا جانە ت.ب. پەداگوگيكالىق باسىلىمداردا قا­زاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى تاريحىن وقىتۋعا پايداسى زور، مۇعا­لىمدەردىڭ وزات ءىس-تاجىريبەلەرى، ساباق وتكىزۋدىڭ ۇلگى-جوسپارلارى دا ءجيى بەرىلىپ تۇرادى.

استانا مەن الماتى قالالىق جانە وبلىستىق مۇعالىمدەردىڭ بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتتارىنداعى قوعام­دىق پاندەردى وقىتۋعا ارنالعان كافەدرالار مەن كابينەتتەر، وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق ءبىلىم باسقار­ما­لارىنىڭ ادىستەمەلىك ورتالىقتارى تاريحتى وقىتۋعا ارنالعان جيناقتار، نۇسقاۋلىقتار شىعارىپ، جەكەلەگەن ءپان مۇعالىمدەرىنىڭ تاريحتى وقىتۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارنالعان ەڭبەك­تەرى دە جاريالانۋدا.

ويىمىزدى تۇيىندەي كەلە ايتارى­مىز، ەلىمىزدىڭ تاريحشى عالىمدارى مەن ادىسكەرلەرى 20 جىلدىڭ ىشىندەگى تاۋەلسىزدىك تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەۋدە جاڭا كوزقاراستار قالىپتاستىرۋدا. سونىڭ نەگىزىندە مەكتەپكە ارنالعان تا­ريح وقۋلىقتارى جازىلىپ، شاكىرت­تەر­گە ءبىلىم بەرۋ ىسىندە ءتيىمدى پايدا­لانىلۋدا.

وسى ورايدا بەرىلگەن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، تاۋەلسىزدىك تاريحىن وقىتۋدى جەتىلدىرۋگە سەپتىگىن تيگىزەتىن كەيبىر ويلارىمىزدى وقىرماندارمەن بولىسسەك دەيمىن.

ءبىرىنشى - مەكتەپ وقۋشىلارىنا ءتاۋ­ەلسىزدىك تاريحىنان تولىمدى ءبىلىم بەرۋ ءۇشىن 11-سىنىپتاعى «قازاقستان تاريحى» كۋرسىن وقىتۋعا بولىنگەن 5 ساعاتتى ەكى ەسە كوبەيتىپ 10 ساعاتقا جەتكىزگەن دۇرىس بولار ەدى.

ەكىنشى - تاۋەلسىزدىك تاريحىن وقى­تۋدا بارلىق ماسەلەنى وقۋلىقتاردىڭ ايا­سىنا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەستىگى ءتۇ­سىنىكتى جانە وقۋلىق 4 جىلدا ءبىر رەت شى­عا­رى­لا­دى. ول ارالىقتا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ دا­مۋ­ىن­دا كوپ وزگەرىستەر بو­لاتىنى بەلگىلى. ول وقۋلىقتا جازىلىپ تا ۇلگەر­مەيدى. سوندىقتان تاريحشى جانە ءادىس­كەر عا­لىم­دار سوڭعى جىل­دارداعى جا­ڭالىق­تار­دى ساراپتاپ، 9 جانە 11-سى­نىپ­­تار­دىڭ «قازاقستان تا­ريحى» كۋر­سى­نا قوسىمشا وقۋشىلارعا ارنالعان كىتاپشالار شىعارسا دەگەن تىلەك بار.

ءۇشىنشى - 9-11-سىنىپ وقۋ­شى­­لا­رى­نا ارنالعان، تاۋەلسىزدىك تا­ري­حىن تو­لىق تانىتۋ ماقساتىندا ەلەك­تيۆ­تى-فا­كۋلتاتيۆ كۋرستارىن ءجۇر­گى­زۋدى ۇيىم­داستىرۋ قاجەت. ماسەلەن، «ءتاۋ­ەلسىز قازاقستاننىڭ سىرتقى سايا­سا­تى»، «ەگەمەن قازاقستاننىڭ الەۋ­مەتتىك-ەكونو­مي­كالىق دامۋى»، «تاۋەل­سىز قازاق­ستان­نىڭ مادەنيەتى» جانە «استاناتانۋ»، ت.س.س. ارنايى كۋرستار باع­دارلا­ما­لارىن جاساپ، مەكتەپتەگى وقۋ پروتسەسىنە ەنگىزۋ ءوز ناتيجەسىن بەرەرى انىق.

ءتورتىنشى - تاريحشى جانە ادىسكەر عالىمدار بىرلەسە وتىرىپ، مەكتەپتە تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىق تاريحىن وقىتۋدىڭ ادىستەمەسىن جاساسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولماق.

سەيىتقالي دۇيسەن، مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي  قىزمەتكەرى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

استانا.