Biz býginde shetel investorlerine jaghday jasaudan әlemde algha shyghyp ketkenimizdi maqtan etip, BAQ arqyly shulaymyz da jatamyz. Onyng qyryna ýnilip, aqyrghy nәtiyjesi ne bolaryna den qoyar emespiz.

Investisiya - iygilik pe, ittik pe?

Ókinishke qaray, el ekonomikasyna investisiya engizuding kólenkeli tústary qylyng berip jatyr. Mysaly, Latyn Amerikasyndaghy  myna bir jaytty tarihy ashy sabaq deuge bolady. Elding auyl sharuashylyghy salasyna jariyalanghan tender boyynsha oghan shetel investisiyasyn tartugha tiym salynghan arnayy ereje engizilgen eken.  Alayda, birlesken kompaniyanyng investisiyasyna rúqsat beretin zandyq qújat bar. Ony sheteldik kompaniya asqan sheberlikpen paydalana bilgen. Offshorlyq tirkeudegi birneshe qojayynnan qúralghan sekildi etip birneshe  újym birlesken kompaniya qúrady da tenderde jenip shyghady. Elding auyl sharuashylyghy men azyq-týlik salasynda basty oiynshygha ainalady.  Resmy týrde birneshe kompaniya júmys jýrgizip otyrghanday kóringenimen is jýzinde artynda bir ghana qojasy bar úiymnyng túrghany keyin belgili bolady. Kompaniyanyng kóp jyl boyy jýrgizgen sayasaty men atqarghan is qyzmeti elding ekonomikasyna qyruar shyghyn әkelip zalalyn tiygizgen.

Biz býginde shetel investorlerine jaghday jasaudan әlemde algha shyghyp ketkenimizdi maqtan etip, BAQ arqyly shulaymyz da jatamyz. Onyng qyryna ýnilip, aqyrghy nәtiyjesi ne bolaryna den qoyar emespiz.

Investisiya - iygilik pe, ittik pe?

Ókinishke qaray, el ekonomikasyna investisiya engizuding kólenkeli tústary qylyng berip jatyr. Mysaly, Latyn Amerikasyndaghy  myna bir jaytty tarihy ashy sabaq deuge bolady. Elding auyl sharuashylyghy salasyna jariyalanghan tender boyynsha oghan shetel investisiyasyn tartugha tiym salynghan arnayy ereje engizilgen eken.  Alayda, birlesken kompaniyanyng investisiyasyna rúqsat beretin zandyq qújat bar. Ony sheteldik kompaniya asqan sheberlikpen paydalana bilgen. Offshorlyq tirkeudegi birneshe qojayynnan qúralghan sekildi etip birneshe  újym birlesken kompaniya qúrady da tenderde jenip shyghady. Elding auyl sharuashylyghy men azyq-týlik salasynda basty oiynshygha ainalady.  Resmy týrde birneshe kompaniya júmys jýrgizip otyrghanday kóringenimen is jýzinde artynda bir ghana qojasy bar úiymnyng túrghany keyin belgili bolady. Kompaniyanyng kóp jyl boyy jýrgizgen sayasaty men atqarghan is qyzmeti elding ekonomikasyna qyruar shyghyn әkelip zalalyn tiygizgen.

Álemning aldynghy qatarly elderi týpkilikti qojasy beymәlim, aqyrghy jauapkershilikti jýkteuge kelmeytin offshorlyq  kompaniyalardy memleketting strategiyalyq manyzdy salalaryna jolatpaydy. Al, biz býginde shetel investorlerine jaghday jasaudan әlemde algha shyghyp ketkenimizdi maqtan etip, BAQ arqyly shulaymyz da jatamyz. Al, onyng qyryna ýnilip, aqyrghy nәtiyjesi ne bolaryn payymdaugha múrshamyz bolar emes. Qysqasy, maqtanudan qolymyz bosaytyn týri joq.

Ekologiyalyq jaulaudy eskerip jýrmiz be?

Ekologiyalyq soghystyng ózinde eki baghyt aiqyndalghan eken. Birinshisi, ekologiyanyng túraqty balansyn tehnologiyalyq tәsilmen býldiru bolsa, ekinshisi, ekologiyalyq qúrylymdy ekonomikalyq faktormen qiratu. Alghashqysy, qarsy jaqtyng ekologiyalyq jýiesining tepe-tendiginen aiyru belgili bir elding ekonomikasyn kýiretuding tandauly tәsilderding biri degendi sarapshylar eskertip keledi. Ekologiyanyng túraqty balansyn tehnologiyalyq tәsilmen búzu mәselesi kóp jaghdayda kezdeysoq túrpatta ispetti kórinis tabady eken. Al, key jaghdayda siyrek bolsa da әdeyi qasaqana býldiru, lastau tehnologiya da qoldanylady.  Kezdeysoq túrpatta sekildi jasalatyn qastandyqtyng tәsili belgili bir tehnologiyany jýzege asyrugha qabiletsiz adamdargha isting tetigin әdeyi ústatyp qoyady. Sosyn, әdeyi bireuding qolymen ot kóseuge kirisedi. Ghylymda ekologiyagha esh núqsan keltirmey júmys jýrgizu tehnologiya әzirshe shygharylghan joq. Degenmen,  tabighatqa keltiretin zalaly meylinshe az ozyq tehnologiyalar joq deuge taghy bolmaydy.

Aytalyq, sianit natry degen uly zat bar. Eger onyng tehnikalyq qauipsizdik erejelerin saqtap, dúrys qoldana bilsek ekologiyagha tiygizetin ziyanyn azaytugha bolady. Al, ony bilmeytin, qoldanu tәrtibinen beyhabar adamdargha әdeyi berse nemese satsa odan keletin qauipting saldaryn aldyn ala boljaudyng ózi qorqynyshty.

Qorshaghan ortany qasqana býldiru tehnologiyalargha energetikalyq stansiyalar, yadrolyq quat kýshin paydalanatyn úiymdar, óndirister, qúrylys tresteri jatqyzylady. Ekonomikalyq óndiristik jýieli sayasat jasalmayynsha atalmysh tehnologiyalar últtyq qauipsizdikke jәne túrghyndardyng densaulyghy men  gendik qoryna zalal tóndiretin faktor retinde qala beredi. Osynday is әreketterden shyghatyn keri saldarlardy bile túra oghan әdeyi qoldau kórsetudi, qarjylandyrudy, úiymdastyrudy da ekologiyalyq soghystyng bir týrine jatqyzugha bolady.

Ekologiyalyq qúrylymdy ekonomikalyq faktorlar arqyly býldiru el ekonomikasyn túralatyp qana qoymaydy. Sonymen qatar qoghamdyq-sayasi  qúrylymdy da orasan týrde zaqymdaytyndyqtan eng qauipti tehnologiyagha jatqyzylady. Mal sharuashylyghyn qúldyratyp kýiretu strategiyalyq sayasat bizde kenestik dәuirden bastap qolgha alynghan. Tәuelsizdik jyldarynda oghan ózimiz de qomaqty ýles qosyp kelemiz. Ekojýieni býldiruding saldarynan sudyng tapshylyghyn tudyru, jayylymdy talqandap, mal jayatyn óristi taryltu kóshpendilerding dәstýrli sharuashylghyn qúrtudyng eng tandauly tәsilderining biri.  Qu taqyrgha ainalghan dalada shyghyn kóbeymese mal basy óspesi anyq.

Su resurstaryn qúrtudyng taghy bir amaly orman, toghaylardy otau ýshin kórshi elderding biri aghashty joghary baghamen importtau strategiyalyq sayasat jýrgizse jetkilikti. Jerasty qazba baylyqtaryn paydalanu salasyna mol kólemde investisiya engizuding ózi sudyng tartyluyna, jerding azyp-tozuyna, jayylymdardy qúnarsyz etuge әkeletin eng ontayly tәsil. Al, ony eskerip jatqan biz joqpyz.

«Auru astan» nemese genetikalyq soghys

Álem ghalymdarynyng salystyrularyna qaraghanda, 1910 jyly bir alma jegende adam boyyna darityn temirding kólemine 2010 jyly 5 kg alma jegende ghana zorgha jetetindigi anyqtalghan. Qazirgi tanda genetikalyq keri әser kórsetui yqtimal tehnologiyany qauipti ýrdiske jatqyzyp otyr. Ghalymdar genetika әserin, mutasiyalyq qaupi joghary tehnologiyany biologiyalyq, himiyalyq qaru qoldanudan da zor zalal tóndiredi dep sanaydy.  Genetikalyq jәne mutasiyalyq zalal әkeletin tehnologiyany ishinara qysqa jәne úzaq merzimde әser etetin, keri yqpaly jyldam nemese bayau anyqtalatyn, saldarynan arylugha bolatyn jәne bolmaytyn dep birneshe baghytqa bóledi. Elimizge tónetin genetikalyq tehnologiya qauipi eng aldymen azyq-týlik, mal jemi arqyly taralu yqtimaldyghy basym.

Azyq-týlik qauipsizdigi әrbir últtyng eng basty qorghany bolghandyqtan atalmysh salada eng jogharghy talap pen standart, zang erejeler qyzmet etuge tiyis. Osy saladaghy sayasat aqsasa, genetikalyq qauipting búlty basymyzgha ýiirilmek. Olay bolsa, búl mәsele qauipsizdikting birneshe salasyn qamtymaq. Atap aitqanda, jer qyrtysynyn, mal jayylymdary men su kózderining lastanuynan saqtau sekildi qúqtyq jәne qadaghalaushylyq keshenderding ayasynda qarastyrylady. Jalpy atalmysh salagha belgili bir jana tehnologiyany engizu ýshin de jiti zerttep, jyldar boyy tәjiriybeden ótkizip baryp óndiriske engizedi. Biz fermerlik sharuashylyqty damytamyz dep shulap jýrmiz ghoy. Oghan baylanysty da tuyndauy yqtimal subektivtik qúrbandyqtar bolatyn kórinedi.

Fermerlik sharuashylyqtyng artyqshylyghy enbek ónimdiligining jogharylyghy men ekonomikalyq tiyimdiligining basymdyghy ekendigin bәrimiz bilemiz. Alayda, sýt pen etke sinetin tabighy nәrlilik pen paydaly vitaminning qúramy men sapasy 5-85 payyzgha deyin kemip ketetindigin bile bermeymiz. Ony azaytu ýshin mal jemine týrli kombikorm, biokormdardy paydalanyp jatady.

Aua rayynyng erekshelikteri, ekologiyalyq tarihy evolusiyagha say últymyzdyng gendik qory da ózgeriske týsti. Jyldyng tórt mezgilining auyspaly mausymyna say qazaq balasynyng  gendik qory da soghan layyqtalghan. Sapaly әri vitamiyngha bay ekologiyalyq taza ónim týrlerin tútynyp kelgen qazaq últynyng dene organizmi aumaly tókpeli auarayynyng qúbylmaly ózgeristerine tótep bere alghan. Maldan alynatyn barlyq ónimderdi úqsatyp paydalanudyng arqasynda halqymyzdyng ósip óngeni tarihy shyndyq.  Al, endi fermerlik sharuashylyqqa týbegeyli bet búrghan jaghdayda órkeniyetti elderding standartyn ústanuymyz kerek bolady. Al, onday ekonomikalyq qalyptasqan baza bizde joq.  Atalmysh tehnologiyany standart boyynsha jýzege asyru ýshin ondaghan jyldar men qyruar qarjy kerek. Amerikanyng Missury shtatynan birneshe siyrdy úshaqpen tasyp әkelumen mәsele sheshilip ketpeydi. Standartqa say keletin fermerlik sharuashylyq qúrylmaghannan keyin, tabighy jemdi sapaly kombikormmen almastyrmaghan song azyq-týlik sapasynyng tómendeuine әkelip soghady. Onyng saldary halyqtyng gendik qoryna núqsan keltiredi.

Fermerlik sharuashylyqtyng mýlde qajeti joq deuden aulaqpyz. Tek ony eldegi dәstýrli mal sharuashylyghymen dúrys ýilestirip, damyta alsaq tuyndauy yqtimal keregharlyqtyng aldyn alugha bolady degendi aitqymyz keledi.

Geostrategiyalyq syrtqy sayasat qyrghy qabaq soghys zamany ayaqtalghannan keyin kóptegen joghary damyghan elderding basty ústanymdaryna ainaldy. 1973 jyly Chiliyde bolghan oqighany  kommunistik lagerding qaupi retinde iydeologiyalyq qalqan etip,  astyrtyn jaulaghandary sekildi ózge elderge óz yqpalyn úlghaytudy kózdeushilik beleng alyp otyr. AQSh-tyng kómegimen  Avgusto Pinochet biylikti alghannan keyin Chily elining mys naryghyndaghy sayasat  amerikanyng geosayasy jýrisining ayasynda sheshilip keldi. Kezinde AQSh Avgusto Pinochetti qoldau sayasaty men resmy týsiniktemesi arasynda eleuli alshaqtyq boldy.  Bir jaghynan Salvador Aliende biyligining iri mys qorytu oryndaryn memleket menshigine ótkizuin AQSh óz azamattarynyng jeke mýlkine qol salu dep qabyldady.  Ol tústa Chiliyding iri kәsiporyndary amerikandyq jekemenshik kompaniyalarynyng iyeliginde bolghan. Osynau «mayshelpekterden» qapiyada aiyrylyp qalu AQSh ekonomikasynyng damuyna soqqy bolyp tiygendikten olar qúpiya qyzmetterining tikeley aralasuymen Avgusto Pinochetke biylikting tizginin ústatqany býginde zertteushiler ýshin basy ashyq әngime.

Múnyng bәri bizge tarihy sabaq alu, iri derjavalardyng mýddelerinin, qúrlyq asyra jetkizetin sayasatynyng yqpalyna týspeu, últtyq qauipsizdikti saqtau ýshin qajet. Búl әriyne, bir-eki adam, azyn-aulaq mekeme, úiymdardyng ghana ainalysatyn sharuasy emes.  Dәl qazirgidey, «aldymen ekonomika, sosyn sayasat» - dep, arqany kenge salugha bolmaytynyn әlemde ótip jatqan oqighalar ózinen ózi eskertip túrghanday. Aynalyp kelgende, qogham ómirindegi barlyq is әreket sayasattan tys túra almaytyndyqtan ony ainalyp ótu mýmkin bolmasy da belgili.

«Abay-aqparat»

(Sony)