ءبىز بۇگىندە شەتەل ينۆەستورلەرىنە جاعداي جاساۋدان الەمدە العا شىعىپ كەتكەنىمىزدى ماقتان ەتىپ، باق ارقىلى شۋلايمىز دا جاتامىز. ونىڭ قىرىنا ءۇڭىلىپ، اقىرعى ناتيجەسى نە بولارىنا دەن قويار ەمەسپىز.

ينۆەستيتسيا - يگىلىك پە، يتتىك پە؟

وكىنىشكە قاراي، ەل ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيا ەنگىزۋدىڭ كولەڭكەلى تۇستارى قىلىڭ بەرىپ جاتىر. مىسالى، لاتىن امەريكاسىنداعى  مىنا ءبىر جايتتى تاريحي اششى ساباق دەۋگە بولادى. ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا جاريالانعان تەندەر بويىنشا وعان شەتەل ينۆەستيتسياسىن تارتۋعا تيىم سالىنعان ارنايى ەرەجە ەنگىزىلگەن ەكەن.  الايدا، بىرلەسكەن كومپانيانىڭ ينۆەستيتسياسىنا رۇقسات بەرەتىن زاڭدىق قۇجات بار. ونى شەتەلدىك كومپانيا اسقان شەبەرلىكپەن پايدالانا بىلگەن. وففشورلىق تىركەۋدەگى بىرنەشە قوجايىننان قۇرالعان سەكىلدى ەتىپ بىرنەشە  ۇجىم بىرلەسكەن كومپانيا قۇرادى دا تەندەردە جەڭىپ شىعادى. ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ازىق-تۇلىك سالاسىندا باستى ويىنشىعا اينالادى.  رەسمي تۇردە بىرنەشە كومپانيا جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرعانداي كورىنگەنىمەن ءىس جۇزىندە ارتىندا ءبىر عانا قوجاسى بار ۇيىمنىڭ تۇرعانى كەيىن بەلگىلى بولادى. كومپانيانىڭ كوپ جىل بويى جۇرگىزگەن ساياساتى مەن اتقارعان ءىس قىزمەتى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا قىرۋار شىعىن اكەلىپ زالالىن تيگىزگەن.

ءبىز بۇگىندە شەتەل ينۆەستورلەرىنە جاعداي جاساۋدان الەمدە العا شىعىپ كەتكەنىمىزدى ماقتان ەتىپ، باق ارقىلى شۋلايمىز دا جاتامىز. ونىڭ قىرىنا ءۇڭىلىپ، اقىرعى ناتيجەسى نە بولارىنا دەن قويار ەمەسپىز.

ينۆەستيتسيا - يگىلىك پە، يتتىك پە؟

وكىنىشكە قاراي، ەل ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيا ەنگىزۋدىڭ كولەڭكەلى تۇستارى قىلىڭ بەرىپ جاتىر. مىسالى، لاتىن امەريكاسىنداعى  مىنا ءبىر جايتتى تاريحي اششى ساباق دەۋگە بولادى. ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا جاريالانعان تەندەر بويىنشا وعان شەتەل ينۆەستيتسياسىن تارتۋعا تيىم سالىنعان ارنايى ەرەجە ەنگىزىلگەن ەكەن.  الايدا، بىرلەسكەن كومپانيانىڭ ينۆەستيتسياسىنا رۇقسات بەرەتىن زاڭدىق قۇجات بار. ونى شەتەلدىك كومپانيا اسقان شەبەرلىكپەن پايدالانا بىلگەن. وففشورلىق تىركەۋدەگى بىرنەشە قوجايىننان قۇرالعان سەكىلدى ەتىپ بىرنەشە  ۇجىم بىرلەسكەن كومپانيا قۇرادى دا تەندەردە جەڭىپ شىعادى. ەلدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ازىق-تۇلىك سالاسىندا باستى ويىنشىعا اينالادى.  رەسمي تۇردە بىرنەشە كومپانيا جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرعانداي كورىنگەنىمەن ءىس جۇزىندە ارتىندا ءبىر عانا قوجاسى بار ۇيىمنىڭ تۇرعانى كەيىن بەلگىلى بولادى. كومپانيانىڭ كوپ جىل بويى جۇرگىزگەن ساياساتى مەن اتقارعان ءىس قىزمەتى ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا قىرۋار شىعىن اكەلىپ زالالىن تيگىزگەن.

الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرى تۇپكىلىكتى قوجاسى بەيمالىم، اقىرعى جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەۋگە كەلمەيتىن وففشورلىق  كومپانيالاردى مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق ماڭىزدى سالالارىنا جولاتپايدى. ال، ءبىز بۇگىندە شەتەل ينۆەستورلەرىنە جاعداي جاساۋدان الەمدە العا شىعىپ كەتكەنىمىزدى ماقتان ەتىپ، باق ارقىلى شۋلايمىز دا جاتامىز. ال، ونىڭ قىرىنا ءۇڭىلىپ، اقىرعى ناتيجەسى نە بولارىن پايىمداۋعا مۇرشامىز بولار ەمەس. قىسقاسى، ماقتانۋدان قولىمىز بوسايتىن ءتۇرى جوق.

ەكولوگيالىق جاۋلاۋدى ەسكەرىپ ءجۇرمىز بە؟

ەكولوگيالىق سوعىستىڭ وزىندە ەكى باعىت ايقىندالعان ەكەن. ءبىرىنشىسى، ەكولوگيانىڭ تۇراقتى بالانسىن تەحنولوگيالىق تاسىلمەن ءبۇلدىرۋ بولسا، ەكىنشىسى، ەكولوگيالىق قۇرىلىمدى ەكونوميكالىق فاكتورمەن قيراتۋ. العاشقىسى، قارسى جاقتىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسىنىڭ تەپە-تەڭدىگىنەن ايىرۋ بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كۇيرەتۋدىڭ تاڭداۋلى تاسىلدەردىڭ ءبىرى دەگەندى ساراپشىلار ەسكەرتىپ كەلەدى. ەكولوگيانىڭ تۇراقتى بالانسىن تەحنولوگيالىق تاسىلمەن بۇزۋ ماسەلەسى كوپ جاعدايدا كەزدەيسوق تۇرپاتتا ىسپەتتى كورىنىس تابادى ەكەن. ال، كەي جاعدايدا سيرەك بولسا دا ادەيى قاساقانا ءبۇلدىرۋ، لاستاۋ تەحنولوگيا دا قولدانىلادى.  كەزدەيسوق تۇرپاتتا سەكىلدى جاسالاتىن قاستاندىقتىڭ ءتاسىلى بەلگىلى ءبىر تەحنولوگيانى جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەتسىز ادامدارعا ءىستىڭ تەتىگىن ادەيى ۇستاتىپ قويادى. سوسىن، ادەيى بىرەۋدىڭ قولىمەن وت كوسەۋگە كىرىسەدى. عىلىمدا ەكولوگياعا ەش نۇقسان كەلتىرمەي جۇمىس جۇرگىزۋ تەحنولوگيا ازىرشە شىعارىلعان جوق. دەگەنمەن،  تابيعاتقا كەلتىرەتىن زالالى مەيلىنشە از وزىق تەحنولوگيالار جوق دەۋگە تاعى بولمايدى.

ايتالىق، تسيانيت ناتري دەگەن ۋلى زات بار. ەگەر ونىڭ تەحنيكالىق قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ساقتاپ، دۇرىس قولدانا بىلسەك ەكولوگياعا تيگىزەتىن زيانىن ازايتۋعا بولادى. ال، ونى بىلمەيتىن، قولدانۋ تارتىبىنەن بەيحابار ادامدارعا ادەيى بەرسە نەمەسە ساتسا ودان كەلەتىن قاۋىپتىڭ سالدارىن الدىن الا بولجاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.

قورشاعان ورتانى قاسقانا ءبۇلدىرۋ تەحنولوگيالارعا ەنەرگەتيكالىق ستانتسيالار، يادرولىق قۋات كۇشىن پايدالاناتىن ۇيىمدار، وندىرىستەر، قۇرىلىس ترەستەرى جاتقىزىلادى. ەكونوميكالىق وندىرىستىك جۇيەلى ساياسات جاسالمايىنشا اتالمىش تەحنولوگيالار ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە جانە تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعى مەن  گەندىك قورىنا زالال توندىرەتىن فاكتور رەتىندە قالا بەرەدى. وسىنداي ءىس ارەكەتتەردەن شىعاتىن كەرى سالدارلاردى بىلە تۇرا وعان ادەيى قولداۋ كورسەتۋدى، قارجىلاندىرۋدى، ۇيىمداستىرۋدى دا ەكولوگيالىق سوعىستىڭ ءبىر تۇرىنە جاتقىزۋعا بولادى.

ەكولوگيالىق قۇرىلىمدى ەكونوميكالىق فاكتورلار ارقىلى ءبۇلدىرۋ ەل ەكونوميكاسىن تۇرالاتىپ قانا قويمايدى. سونىمەن قاتار قوعامدىق-ساياسي  قۇرىلىمدى دا وراسان تۇردە زاقىمدايتىندىقتان ەڭ قاۋىپتى تەحنولوگياعا جاتقىزىلادى. مال شارۋاشىلىعىن قۇلدىراتىپ كۇيرەتۋ ستراتەگيالىق ساياسات بىزدە كەڭەستىك داۋىردەن باستاپ قولعا الىنعان. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وعان ءوزىمىز دە قوماقتى ۇلەس قوسىپ كەلەمىز. ەكوجۇيەنى ءبۇلدىرۋدىڭ سالدارىنان سۋدىڭ تاپشىلىعىن تۋدىرۋ، جايىلىمدى تالقانداپ، مال جاياتىن ءورىستى تارىلتۋ كوشپەندىلەردىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلعىن قۇرتۋدىڭ ەڭ تاڭداۋلى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى.  قۋ تاقىرعا اينالعان دالادا شىعىن كوبەيمەسە مال باسى وسپەسى انىق.

سۋ رەسۋرستارىن قۇرتۋدىڭ تاعى ءبىر امالى ورمان، توعايلاردى وتاۋ ءۇشىن كورشى ەلدەردىڭ ءبىرى اعاشتى جوعارى باعامەن يمپورتتاۋ ستراتەگيالىق ساياسات جۇرگىزسە جەتكىلىكتى. جەراستى قازبا بايلىقتارىن پايدالانۋ سالاسىنا مول كولەمدە ينۆەستيتسيا ەنگىزۋدىڭ ءوزى سۋدىڭ تارتىلۋىنا، جەردىڭ ازىپ-توزۋىنا، جايىلىمداردى قۇنارسىز ەتۋگە اكەلەتىن ەڭ وڭتايلى ءتاسىل. ال، ونى ەسكەرىپ جاتقان ءبىز جوقپىز.

«اۋرۋ استان» نەمەسە گەنەتيكالىق سوعىس

الەم عالىمدارىنىڭ سالىستىرۋلارىنا قاراعاندا، 1910 جىلى ءبىر الما جەگەندە ادام بويىنا داريتىن تەمىردىڭ كولەمىنە 2010 جىلى 5 كگ الما جەگەندە عانا زورعا جەتەتىندىگى انىقتالعان. قازىرگى تاڭدا گەنەتيكالىق كەرى اسەر كورسەتۋى ىقتيمال تەحنولوگيانى قاۋىپتى ۇردىسكە جاتقىزىپ وتىر. عالىمدار گەنەتيكا اسەرىن، مۋتاتسيالىق قاۋپى جوعارى تەحنولوگيانى بيولوگيالىق، حيميالىق قارۋ قولدانۋدان دا زور زالال توندىرەدى دەپ سانايدى.  گەنەتيكالىق جانە مۋتاتسيالىق زالال اكەلەتىن تەحنولوگيانى ءىشىنارا قىسقا جانە ۇزاق مەرزىمدە اسەر ەتەتىن، كەرى ىقپالى جىلدام نەمەسە باياۋ انىقتالاتىن، سالدارىنان ارىلۋعا بولاتىن جانە بولمايتىن دەپ بىرنەشە باعىتقا بولەدى. ەلىمىزگە تونەتىن گەنەتيكالىق تەحنولوگيا قاۋىپى ەڭ الدىمەن ازىق-تۇلىك، مال جەمى ارقىلى تارالۋ ىقتيمالدىعى باسىم.

ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءاربىر ۇلتتىڭ ەڭ باستى قورعانى بولعاندىقتان اتالمىش سالادا ەڭ جوعارعى تالاپ پەن ستاندارت، زاڭ ەرەجەلەر قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. وسى سالاداعى ساياسات اقساسا، گەنەتيكالىق قاۋىپتىڭ بۇلتى باسىمىزعا ۇيىرىلمەك. ولاي بولسا، بۇل ماسەلە قاۋىپسىزدىكتىڭ بىرنەشە سالاسىن قامتىماق. اتاپ ايتقاندا، جەر قىرتىسىنىڭ، مال جايىلىمدارى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ لاستانۋىنان ساقتاۋ سەكىلدى قۇقتىق جانە قاداعالاۋشىلىق كەشەندەردىڭ اياسىندا قاراستىرىلادى. جالپى اتالمىش سالاعا بەلگىلى ءبىر جاڭا تەحنولوگيانى ەنگىزۋ ءۇشىن دە ءجىتى زەرتتەپ، جىلدار بويى تاجىريبەدەن وتكىزىپ بارىپ وندىرىسكە ەنگىزەدى. ءبىز فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتى دامىتامىز دەپ شۋلاپ ءجۇرمىز عوي. وعان بايلانىستى دا تۋىنداۋى ىقتيمال سۋبەكتيۆتىك قۇرباندىقتار بولاتىن كورىنەدى.

فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتىڭ ارتىقشىلىعى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ جوعارىلىعى مەن ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىنىڭ باسىمدىعى ەكەندىگىن ءبارىمىز بىلەمىز. الايدا، ءسۇت پەن ەتكە سىڭەتىن تابيعي نارلىلىك پەن پايدالى ءۆيتاميننىڭ قۇرامى مەن ساپاسى 5-85 پايىزعا دەيىن كەمىپ كەتەتىندىگىن بىلە بەرمەيمىز. ونى ازايتۋ ءۇشىن مال جەمىنە ءتۇرلى كومبيكورم، بيوكورمداردى پايدالانىپ جاتادى.

اۋا رايىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ەكولوگيالىق تاريحي ەۆوليۋتسياعا ساي ۇلتىمىزدىڭ گەندىك قورى دا وزگەرىسكە ءتۇستى. جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىنىڭ اۋىسپالى ماۋسىمىنا ساي قازاق بالاسىنىڭ  گەندىك قورى دا سوعان لايىقتالعان. ساپالى ءارى ۆيتامينعا باي ەكولوگيالىق تازا ءونىم تۇرلەرىن تۇتىنىپ كەلگەن قازاق ۇلتىنىڭ دەنە ورگانيزمى اۋمالى توكپەلى اۋارايىنىڭ قۇبىلمالى وزگەرىستەرىنە توتەپ بەرە العان. مالدان الىناتىن بارلىق ونىمدەردى ۇقساتىپ پايدالانۋدىڭ ارقاسىندا حالقىمىزدىڭ ءوسىپ ونگەنى تاريحي شىندىق.  ال، ەندى فەرمەرلىك شارۋاشىلىققا تۇبەگەيلى بەت بۇرعان جاعدايدا وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ستاندارتىن ۇستانۋىمىز كەرەك بولادى. ال، ونداي ەكونوميكالىق قالىپتاسقان بازا بىزدە جوق.  اتالمىش تەحنولوگيانى ستاندارت بويىنشا جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ونداعان جىلدار مەن قىرۋار قارجى كەرەك. امەريكانىڭ ميسسۋري شتاتىنان بىرنەشە سيىردى ۇشاقپەن تاسىپ اكەلۋمەن ماسەلە شەشىلىپ كەتپەيدى. ستاندارتقا ساي كەلەتىن فەرمەرلىك شارۋاشىلىق قۇرىلماعاننان كەيىن، تابيعي جەمدى ساپالى كومبيكورممەن الماستىرماعان سوڭ ازىق-تۇلىك ساپاسىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلىپ سوعادى. ونىڭ سالدارى حالىقتىڭ گەندىك قورىنا نۇقسان كەلتىرەدى.

فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتىڭ مۇلدە قاجەتى جوق دەۋدەن اۋلاقپىز. تەك ونى ەلدەگى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىمەن دۇرىس ۇيلەستىرىپ، دامىتا الساق تۋىنداۋى ىقتيمال كەرەعارلىقتىڭ الدىن الۋعا بولادى دەگەندى ايتقىمىز كەلەدى.

گەوستراتەگيالىق سىرتقى ساياسات قىرعي قاباق سوعىس زامانى اياقتالعاننان كەيىن كوپتەگەن جوعارى دامىعان ەلدەردىڭ باستى ۇستانىمدارىنا اينالدى. 1973 جىلى چيليدە بولعان وقيعانى  كوممۋنيستىك لاگەردىڭ قاۋپى رەتىندە يدەولوگيالىق قالقان ەتىپ،  استىرتىن جاۋلاعاندارى سەكىلدى وزگە ەلدەرگە ءوز ىقپالىن ۇلعايتۋدى كوزدەۋشىلىك بەلەڭ الىپ وتىر. اقش-تىڭ كومەگىمەن  اۆگۋستو پينوچەت بيلىكتى العاننان كەيىن چيلي ەلىنىڭ مىس نارىعىنداعى ساياسات  امەريكانىڭ گەوساياسي ءجۇرىسىنىڭ اياسىندا شەشىلىپ كەلدى. كەزىندە اقش اۆگۋستو پينوچەتتى قولداۋ ساياساتى مەن رەسمي تۇسىنىكتەمەسى اراسىندا ەلەۋلى الشاقتىق بولدى.  ءبىر جاعىنان سالۆادور الەندە بيلىگىنىڭ ءىرى مىس قورىتۋ ورىندارىن مەملەكەت مەنشىگىنە وتكىزۋىن اقش ءوز ازاماتتارىنىڭ جەكە مۇلكىنە قول سالۋ دەپ قابىلدادى.  ول تۇستا ءچيليدىڭ ءىرى كاسىپورىندارى امەريكاندىق جەكەمەنشىك كومپانيالارىنىڭ يەلىگىندە بولعان. وسىناۋ «مايشەلپەكتەردەن» قاپيادا ايىرىلىپ قالۋ اقش ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا سوققى بولىپ تيگەندىكتەن ولار قۇپيا قىزمەتتەرىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن اۆگۋستو پينوچەتكە بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاتقانى بۇگىندە زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن باسى اشىق اڭگىمە.

مۇنىڭ ءبارى بىزگە تاريحي ساباق الۋ، ءىرى دەرجاۆالاردىڭ مۇددەلەرىنىڭ، قۇرلىق اسىرا جەتكىزەتىن ساياساتىنىڭ ىقپالىنا تۇسپەۋ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ءۇشىن قاجەت. بۇل ارينە، ءبىر-ەكى ادام، ازىن-اۋلاق مەكەمە، ۇيىمداردىڭ عانا اينالىساتىن شارۋاسى ەمەس.  دال قازىرگىدەي، «الدىمەن ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» - دەپ، ارقانى كەڭگە سالۋعا بولمايتىنىن الەمدە ءوتىپ جاتقان وقيعالار وزىنەن ءوزى ەسكەرتىپ تۇرعانداي. اينالىپ كەلگەندە، قوعام ومىرىندەگى بارلىق ءىس ارەكەت ساياساتتان تىس تۇرا المايتىندىقتان ونى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن بولماسى دا بەلگىلى.

«اباي-اقپارات»

(سوڭى)