Qayyrymdy qartaysa qazy bolady,
qarau qartaysa qazymyr bolady.
(halyq danalyghy)

Memlekettik syilyqtyng iyegeri, halyq jazushysy Qabdesh Júmәdilov men auylda jýrip, túnghysh shygharmam «Dýrbelen» romanymdy jazyp kelgenimde jaryqqa shygharugha bar kýshin saldy. Sol adamgershilik enbegi ýshin ol kisining shygharmashylyghy jayly jazghan birneshe maqalalarymnyng syrtynda 2008 jyly shyqqan «Uaqyt yrghaghy» atalatyn kitabymnyng alghashqy betterine aghymnan jarylyp, «meni әdebiyet әleminde eshkim tanymaytyn, aty-jónimdi bilmeytin kezimde «Dýrbelen» romanymnyng qoljazbasyn oqyp shyghyp, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng proza kenesinde talqylatqan qazaqtyng zanghar jazushysy Qabdesh Júmәdilov bolatyn. Búghan deyin esimim esh jerde tasqa basylmaghan; baspa betine, gazet, jornal ataulygha bir maqalam da shyqpaghan edi. Manayyna mening romanymnyng mәnisin aityp, proza kenesining mýshelerine oqytyp, qysqasy basa-kóktep talqygha salghyzdy. Óitkeni «búl qaydan shyqqan tik qúlaq» dep qomsynghan kýdikshilder joq emes edi. Jolym ashyldy» dep jazghan edim. Ol kitap qazir ózimde de, júrttyng qolynda da bar. Sol kitapty óz qolymmen úsynyp bergenmin.

Bir qyzyghy, aghamyz odan búryn 2004 jyly bergen «Esengeldi bi» romanym «Alash» әdeby syilyghyn alghannan keyin óz-ózinen býlinip, 2009 jyly sol bayaghy kitapqa qarsy pikir jazyp, sodan dau bastaldy. «Esengeldi bi» romanymnyng ishindegi Qabanbay men Esengeldi batyrdyng qúdalyghy turaly taraugha «menen paydalanghan» dep, «Jas alash» betine maqala jazdy (14 shilde, 2009 j.). Al men ol taraudyng deregin Qúljadaghy Qyzay ana turaly jazylghan kitaptan alghan bolatynmyn. Ol kitaptyng avtory belgili qalamger Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi Jaqyp Jýnis bauyrymyz, qazir kózi tiri. «Jas alashqa» jazghan jauabymda sony ai-jylymen dәlel retinde keltirgenmin. Biraq «Jas alash» aitqanymnyng eng týiindi jerlerin, yaghny Qabdekene batatyn sóilemderdi jútatyp, әr jerinen bir qyrqyp basty. «Qayyrymdy qartaysa qazy bolady, qarau qartaysa qazymyr bolady» degen taqyrybymdy da ózgertip «Syigha–syy emes pe edi» dep, meni jalynghanday ghyp búryp kórsetkeni qabyrghama batty. Qabdekeng aghamyz mening jauabyma toqtaghysy kelmedi. Tughan agha men iniden artyq qarym-qatynasymyzgha syzat týsti. «Jas alash» qyzmetkeri Ámirhan Mendekening qolymen mening әlgi tolyq maqalamnyng qoljazbasynyng eki núsqasynyng shetine jazghan sózderin kýni býgin saqtap jýrmin. «Redaksiyalap» basqan týpnúsqasy men osy qolymdaghy núsqanyng ýlken aiyrmashylyghy bar.

Qabdeke, siz ekinshi jolghy maqalanyzda «Qabanbaydyng qúdalary» («Jas alash» 15.10.2009) atalghan dauynyzdyng basynda qara әrippen: «Aldyn ala eskertip qoyayyn, men búl maqalany Janat Ahmadiyding «Syigha–syy emes pe edi» deytin jazbasyna jauap retinde jazdy eken dep oilap qalmanyzdar» dep, meni qomsynghansymaq bop, kólgirsip kórinesiz de, sol qysqa maqalanyzdyng dәl 10 jerinde atymdy qaytalap otyrghanynyz әlgi «myqty» uәdenizge qayshy shyqqan. Bylayghy júrt kózine menimen «aytysqynyz» kelmey otyrghan «myghymnyn» ózi bolyp kóringeninizben, «qyshyghan jerden qol ketpes» degenning kerin keltirgensiz. Yaghny ashy shyndyq aityp, janynyzgha tiygen, menen attap ketuiniz mýmkin bolmaghan. Búl Sizding ejelgi daukesti syrqatynyz. Shygharmagha kerekti material-derekterdi әrkim paydalanady. Sizdi kýidirip bara jatqan nәrse, mening tarauymnyng kórkemdigi sizden әldeqayda joghary ekendigi. Sózdi óz mýddenizge búrugha kelgende agha, siz aldynyzgha jan salmaytyn jankeshtisiz. Aynalanyzben qansha ret aitysqa týskeninizdi óziniz de sanay almaytyn shygharsyz. Tilsizge til bitiresiz. Sizding tiyisetin adamynyz jalpaq qazaqta men ghana emes, olardyng tizimin janylmay shygharudyng ózine kishigirim bir esepshi kerek shyghar. Maqalanyzda «menimen aitysyp, myqty kóringing kelgen» depsiz. «Jaman jerding shiyryn baspa» degen bar. Siz shiyrlamaghan jer qaldy ma?! «Myqtylyghymdy» kórsetem dep, kópke topyraq shashyp, sýikimnen aiyrylyp boldynyz. Áu basynda Siz mening qabiletime kómektestiniz emes pe?.. Myna ómirde siz de bireulerding kómegin kórgen bolarsyz? Ol barsha adamzatqa ortaq zandylyq. Sizge degen sheksiz qúrmetim – jýregimde edi. Tek qana aldynyzda qúrday jorghalap túrmaghanym ýshin alghashqy maqalanyzdy jazghansyz. Mýlde yghystyryp alayyn dediniz. Isheginizding qyryndysy qalmay, aqtaryla maqtaghanynyzdy selge ketirip, endi meni tabyndyryp alghynyz kelgen. Bir qyzyghy, tipti eng ghajaby – alghashynda sonynyzdan ergen inilerinizding (Janat Ahmadi, Nesipbek Aytov, Asqar Altay t.b.) talantyna tәnti bop, biyik parasatpen azamattyq kórsetesiz de, olardyng jaqsy aty shygha bastaghanyn kórgende bayaghynyzdan ainyp, Qojanәsirding kýiin keshesiz. Óitkeni maghan «Qazybek bek Tauasarúlyn romanyna kirgizdin» dep, Nesipbek Aytovqa «Men aitqan Aqtaylaq biydi sen nege auzyna alasyn» dep qanynyz sodan qaraya ketti.

Men jaqsy ininiz bop qasynyzda jýrgen kezde siz bireuge tiyiser aldynda ózinizding janynyzgha jaqyn «susynynyzdan» úrttay otyryp, «qaharlanyp» alatynynyzdy ózge júrt bilmese de, syralghy ininiz retinde, men jaqsy bilemin ghoy. Sonyng shalyghymen «ә bәlem, seni me!» dep tis qayrap, dereu qaghaz-qalamgha jarmasasyz. Ózinizge qabaghy jaraspay qalghan kisige tiyispey, sol kezde de tiyispey tynysh jata almaytyn ediniz. Búl sizding mandayynyzgha tumysynyzdan tanylghan, yaghny sýieginizge bitken auru. Tiygen jerine qara daq týsiretin kýieli aghash tәrizdisiz. Sodan lәzzat tabasyz. Qazaq «qorqaq degen dúrys, daugha jaqyn kýiedi» deydi. Amal ne, men «ústazym» ózinizding saqalynyzgha jarmasyp otyrmyn. Biraq siz san qayta kýiseniz de, «qaraudyng kónilinde qayghy túrmaydy» nemese «betimning qalyndyghy – janymnyng raqaty» degendi maldanyp, mizbaqpay jýre beresiz.

Keshegi úly Áuezovterding kózindey, solardyng izin basqan Ábdijәmil Núrpeyisov aqsaqalgha neshe jyl soqtyghyp, aqyry sottasyp tyndynyz. Jogharghy sottyng talqysyna týskeniniz, jenilip, aiyp tólegeniniz abyroy boldy ma? Kýni býginge deyin kórnekti jazushy, memlekettik syilyqtyng iyegeri Beksúltan Núrjekeevten bastap baspa betterinde qansha soqqy kórseniz de, el-júrttan úyala bilu; talay jasqa keldim ghoy dep Qúdaydan qorqu, sizge qalay búiyrmaghan, agha!  Ómirden ótken Balghabek Qydyrbekúlynyng aruaghymen alysyp, (sizge sәlemdespeytindigi ýshin) «Týp túqiyannan ózime sheyindi» eteginizben japqynyz keldi. Shaghatay tilining bilgir mamany, óz jerlesimiz Maqsút Shafighy jәne osy mamandyqtyng maytalmany Sәrsenbi Dәuitúly siyaqty ghalymdar siz aitty eken dep, tarihy aqiqatty dәleldemey qarap otyrmaq pa? Ol ghana emes, Óteyboydaq ilimi jóninde taghy óreskel shalyqtadynyz. Ony da B.Núrjekeev basqarghan «Jalyn» baspasy shygharghany sizge mirding oghy bop tiygen. Onymen de toqtamay, «Shapyrashty Nauryzbay degen batyr bolmaghan» dep jazyp, sol ýshin zang ghylymynyng doktory, professor Aryqbay Aghybaevtan baspa betinde tayaq jep, sóz estidiniz. Ol kisining «zang aldynda jauap beresiz» degeninen keyin jauap jaza almay auzynyzdy japtynyz. Oy tauba, búqany qútyrtatyn basqa nәrse, sizdegi nening qútyryghy?!

Maghan qarsy jazghan alghashqy maqalanyzda Sәken Jýnisovting «Amanay men Zamanayy» kәdimgi sizding shygharmashylyghynyzdan «paydalanyp jazghanyn» aita kelip, «men múny marqúmnyng kózi tirisinde moyyndatqanmyn» degeninizdin, shylqyghan shyndyq ekenine kimning kózi jetedi? «Sәken seri» atanghan ol adam da bireuge op-onay tize býge qoyatyn kisi emes ekenin júrttyng bәri biledi. S.Jýnisov ózining abyroy alghan shygharmasyn sizge jyghyp bere saldy ma eken?.. Siz óziniz turaly aitqanda, qay-qashan boz biyening sýtine shomylyp shyqqanday, sýtten aq, sudan túnyq, kýnәdan pәk «perishte» bolatynynyz belgili.

... Bәle qughan ekensiz, ayanar jer qalghan joq. «Bet jyrtyspay, dau daulanbaydy» deydi. Sizdi búltartpaytyn, sizge kýrzi shoqparday auyr tiyetin bir ashy shyndyq bar. «Darabozdy» kimning enbegi arqyly jazghanynyzdy ishiniz bilip túrsa da, ony jyly jauyp qoyyp, júrtqa tiyisetininiz ghajap-aq. Belgili zertteushi, jazushy Zeynolla Sәnik Qytaydaghy kezinde, sol jaqtaghy «Shalghyn» degen jornalgha 1980 jyly «Qabanbay batyr» atty ýlken maqalasyn jariyalap, ony 1986 jyly sol atpen arab әrpinde kitap etip bastyrghan. 1987 jyly Z.Sәnik sol kitaptan Mәuken degen azamattan 3 dana jiberip, bireuin Jaghda aghamyzgha, ekinshisin ózining inisi Tóken Shotanbekovke, al ýshinshisin Maqsút Shafighigha tiygizedi. Al Jaghda aqsaqal kóp keshikpey Tókenge «mendegi kitapty Qabdesh súrap aldy, oqyp ýlgergen joq edim, sen qolyndaghyndy maghan ber» dep súrap alady. Arada biraz uaqyt ótkende aghasy Z.Sәnikting kitabyn oqyghysy kelgen Tóken Shotanbekov Jaghda Babalaqtaghy kitabyn súrasa, ony da «Qabdesh alghan» depti... Zertteu kitaptyng bir danasyn alghan Maqsút Shafighidyng telefonyn S.Dәuitovten alyp «Z.Sәnikting sizdegi kitabyn Júmәdilov alghan joq pa» dep súraghan edim. «Kim alghany esimde joq» dedi. Qabdekeng atalghan kitaptardy ne istemek? Múndaghy maqsat ne deseniz, «atqannyng anyn jatqan baylanghan» bolyp, ol kezde Qytaydaghy Zeynolla Sәnikting búl kitabyn Qabdekenning ózinen basqa eshkim bilmeui kerek bolghan. 

Zeynolla Sәnikting as-nәzirine arnalyp shyqqan «Aqyldy alymdy, qalamy qarymdy» atty kitaptyng 12-betinen bastalatyn Kamal Ábdirahmanovtyng jәne Tóken Shotanbekovtyng maqalalarynda Q.Júmәdilovting daukestigi jóninde biraz nәrse aitylghan. Búl aitqanymyzdy rastaytyn dәlel sol kitaptyng 106-betinen bastalatyn Tóken Shotanbekovtyng «Arman agha...» atalatyn maqalasynda dәleldengen. Ortamyzda kózi joq Jaghda aghamyzgha Tóken jala japqaly otyrghan joq. Az jyl búryn Z.Sәnikting ýiinde bas qosqanymyzda T.Shotanbekov tómendegi kuәlardyng kózinshe aitylyp otyrghan dәlelderding rastyghyna mening Q.Júmәdilovke qarsy jazghan maqalama qol qoyyp bergen. Sony kózderi kórip birge bolghandar Z.Sәnikting júbayy Shәmshabanu Hamzaqyzy Jazushylar odaghynyng mýshesi Ábdildәbek Salyqbaev әielimen, men әielimen jәne Z.Sәnikting balasy, kelini bәrimiz otyrghanbyz. Jazghan maqalama Shotanbekov qol qoyghanda Z.Sәnikting júbayy Shәmshabanu apay da qúlshyna rastap sóilegenin otyrghandardyng bәri kórdi. Búl әreketti Ábdildәbek Salyqbaev Qabdeshke jetkizgen son, bayaghy daukes Qabdekeng Shotanbekov pen apaydy qorqytyp, telefondaghan eken. Maghan Shәmshabanu apay telefon shalyp «Zeynollanyng jyly ótkeli jatyr, qúlaghyn shulatpay-aq qoyayyq» degen son, tilin alghan edim. Biraq mening sonymdy estip alghan son, Qabdekeng syrtymnan neshe týrli jasama jalghan ósegin jauyp jýrgenin estidim. Oqtauly túrghan maqalamdy «Qazaq әdebiyetine» bastyrmaq bolghan edim. Núrlan Orazalin maghan «80 jyldyghy ótkeli jatyr ghoy» dep taghy qoyghyzyp qoyghan (N.Orazalin ózin atargha oghy joq bop jýrgen adamdy da qorghap qalghan).

Taghy osy Z.Sәnikting aruaghyna arnalghan atalmysh kitaptyng 12-betinen bastalatyn «Tektiden qalghan túyaq edi» maqalasynda Kamal Ábdirahmanov: «Zeynolla aghamyz shygharmalaryndaghy derekterin «ózgeler» paydalanyp jatqanyna kenshilikpen qaraytyn. Tek búra tartyp, úrlap jatqanyna azdap keyiytin. Mәselen Zekeng Qarakerey Qabanbay batyrdyng Er Jәnibekti synauyn әdemi jazyp edi. Keyinnen «Daraboz» romanynda osy oqigha búrmalanyp, romandy jazghan adamnyng bir batyr atasyn synaghan bolyp ketipti. Osy kónilime syimasa kerek, Zeken: «eng bolmasa oqigha ornyn ózgertip, sóilemderin, tilin ózgertpedi me eken?! Jol-jolymen kóshirip, attaryn ghana ózgerte salypty. Aqyr úrlaghan ekensin, týrlendirmeushi me edi?» degen-di». K.Ábdirahmanov jogharyda atalghan kitapty Z.Sәnikting sózin keltirip: «saghan bireu tiyise beredi ghoy. Onyki óz ótirigin jasyrudyng amaly ghana. Songhy maqalasynda meni de ile ketipti. Áu basta maghan: «agha, sizding kitabynyz men roman jazghanda óte ýlken kómek jasady» dep, kópshilikting ishinde aitqan. Balalarym sózin taspagha týsirip alypty. Saqtauly túr. Biraq oghan syrtqa jalghan sóilep jýrgenin aitqanmyn. Soghan kektengen shyghar. Al, sen ony eleng qylma. Aman bol. Densaulyghym syr berip, Beyjinde emdelip keldim. Áli habarlasamyn» dep edi. Zekenning dauysyn songhy ret estip túrghanymdy qaydan bileyin!» degenin aityp jazghan. Múnday dәlelder osy kitaptaghy Shәmshabanu Hamzaqyzynyng maqalasynda da anyq aitylyp túr.

...Qabdeke, ózinizding sózinizben aitqanda «basqa elding ónimin eshqanday patensiz, liysenziyasyz paydalana beretin» degeninizdey, Qabanbay turaly Qytayda jatqan Zeke aghannyng bir auyz kelisim-rúqsatynsyz sol dap-dayyn kitaptan úrlay otyryp, eki kitaptan túratyn «Darabozdy» jazyp jiberdiniz emes pe!.. Z.Sәnikke óshtesip alghanynyz ol kisi Qytaydan ótip kelgen son, sony sizding betinizge basqandyghynan. «... Árkim mening әrbir shygharmamnan jyrmyshtap alyp jatyr» dep, ózgelerding jazghanynan oiy úqsastau birdeme kórseniz, jýreginizding basyna sarysu tolatyn óziniz býkil som dýniyeni shaynamay jútatyn jylansha bólmey-jarmay, roman-dilogiyanyzgha azyq etkeninizdi uaqyt shirkin úmyttyra bastapty. Biraq sonsha qabiletinizben «qargha kómgen – qar ketkende ashylatynyn», «byltyr kýigenning iyisi – biyl shyghatyny» esinizde bolmaghan. Óziniz aitqan plagiyat-úrlyqtyng ýlken oshaghy siz ekeninizdi aitqyzbay qoymadynyz (Eshkim bilmes dep jýrgensiz).

Qúrmetti oqyrman! Búl oqighany maghan qalamger Z.Sәnik inisi Tóken ekeui birlese otyryp, sol ýide Shәmshabanu apaydyng kózinshe aityp bergen. Jәne sol ýshin osy maqalagha Tóken Shotanbekov jogharyda atalghan kózi tiri kuәlardyng kózinshe ózining qolyn da qoyyp bergen (Týpnúsqasyqolymda túr). Kezinde mening ong janbasyma kelip túrsa da, ózining densaulyghy syr berip jýrgen Zekeng әielimning kózinshe: «Janat inim, qazirshe qoya túrsanshy... Búghan Qabdesh qaytse de qarsy maqala jazatynyn bilesin. Aytysty ýdetip, onymen salghylasyp jatugha densaulyq ta kótermeydi. Osyny tek ózing bilip jýrseng boldy ghoy, týbinde bir keregine jaratarsyn...» dep, sonyna tereng syr tastaghan edi marqúm. Sonymen óz aqym, óz kegim ketip bara jatsa da, ol kisige Qabdeshti qarsy qoyghym kelmegen edi. Tirshiliginde Zekene moynynda mini bar Qabdesh agham sәlem bere almaytyn. Syrtynan kózimen atyp, aqshiya qarap qoyatyn. Belshesinen batqan laysang batpaqqa qaramay, kópke topyraq shashyp soqtyghatynyna tanym bar. Qasqyr da óz inindegi bóltirigin saqtap, tynysh ómir sýru ýshin manayyna shappaushy edi ghoy. Ásirese, ózgeden búryn ózine maza taptyrmaytyn әpendeligi ayanyshty-aq!.. 

Qabdeke, siz Z.Sәnikke bata almaytyn keginiz ýshin Syr boyyndaghy Tólek-Ataydyng basyna barghanda, Zekene sóz bergizbey, «búlardy bayqamasa bolmaydy, Qytaydyng tynshysy emestigine kimning kózi jetedi» dep júrtty ýrkitkeninizdi Z.Sәnik elden estip, aityp kelgen. Dәl sonday ótirik jalamen әlgi Kýngey Múqajangha «tualette ólip qaldy» dep, mýlde ótirik jala jauyp, oghan baspasózde jauap qaytara almaghanynyz siyaqty jalghan jala jabugha kelgende betinizdi tilse qan shyqpas. Qodar beynelisiz. Qabdekeng alghash ret Asqar Altaygha menimen qosa orynsyz jala japqany azday, oghan ekinshi ret tiyiskende de, búrynghy jazghandaryn taghy ezip: «qoylarymnyng qanshasy kimning qorasynda jýrgenin bir qúdaydyng ózi bilsin. Mәselen, mening erterekte jazylghan «Sәigýlikter» atty povesimde qozykýreng deytin aighyr bar» dep, sonyng egjey-tegjeyin myna maqalasynda әli de shúbyrta kelip: «al, mening povesim jariyalanghan son, on bes jyl ótkende bir jas jazushy (A.Altaydy aitqany) «Qarashtyng qarasy» degen әngime jazypty. Ayyrmashylyghy qozykýreng minilmegen kýii jýgen-noqtasyz bos qashsa, «Qarashtyng qarasy» ýstindegi adamyn jyghyp, er-toqymymen, noqta-jýgenmen keledi» dep, oqyrmangha altyn qúsyp bergendey ejiktep ezedi. Qazaqta qozykýrennen basqa jylqy qashpauy kerek bolghany ghoy?! Sol maqalalaryn bú joly da 6-shy nauryz 2020 jylghy «Jas Alash» betinde taghy da ezip, qaytalap shygharypty 

Dәl sol siyaqty kózi joq Sәken Jýnisovting «Amanay men Zamanayyna» jazghan maqalasynda taghy solay «mening keyipkerim erkek edi, onyki әiel. Ayyrmashylyghy sol» dep, janaghynyng kerin keltiredi. Ózi jәne «bir adamdy eki qayta synaudyng qajeti joq» dep «Konfusiy aitqan» dep, qazaqtyng tól sózin qaydaghy bireuge tanyp kósemsiydi. Ózi «eki qayta... emes. Bir adamgha birneshe qayta soqtyghatynyn bilmeydi. Jasy seksennen asqan; «shashy quday, dәreti suday» deytin shaghynda osynyng bәrin kóz qúnynday joqtau, jalamen janyp-kýy, qanday azap desenizshi!.. Taghy bir maqalasynda oghan jauap jazbay ýnsiz jýrgen maghan ýshinshi ret tiyisip «úyatsyzdau bireui...» dep, ishinde it úlyp jәne bir tiyiskeni – mening shygharmashylyghym turaly jazushy, әdebiyet-zertteushi, ghalym Sheriyazdan Eleukenov «Egemen Qazaqstangha» maqtap maqala jazghanyn kóre salyp, sonyng artynsha ile-shala qalamyna jarmasqan (Ishimnen bilip otyrdym, kózdep túrady).

Kezinde «Qúzghyn» degen әngime jazghan edi. Qayda bolsa sonda úrynyp jýretin, ózinen aumaytyn ol qúzghyny aqyrynda mashinagha soghylyp, «úrynyp» ólgen. Sol jekemenshik qúzghynnyng qúnyn osy jolghy 6 nauryz 2020 jyldaghy maqalasynda daulapty. S.Dosanovtyng aqbas býrkitinen jaqsy edi deydi. Qatty ókinishi bar. Onyng biraz bóligin búrynghy maqalalarynda da shiyrlaghan. Sony taghy qaytalap, ezedi-ay kep. Jәne ol turaly elge degen ókpesi qara qazanday eken... Bylay dep kýrsinedi: «Amal ne, mening kóptegen shygharmalarym siyaqty búl әngimem de kezinde saraptan ótip, taldanbady. Synshylar ózderining jerles, auyldastarynan aspaydy. Jazushylar qyzghanyshtan ózgening jaqsylyghyn aitpaydy. Ádebiyet ashyq-shashyq, iyen qalghan» dep óksiydi. Au, kókesi! Sizding shygharmashylyghynyz turaly eng kóp maqtau jazghan adam menmin. Sizdi jek kóretin kisilerge jaman kóringenime de qaramaghan edim. Óziniz aitqanday «... amal ne!».

Qabdekenning kók-doly jaralysyna qarap júrt kóbinshe ýndemey qútylady. «Bәleden mashayyq qashypty» degendey, bayaghy – «beybaq kóndim dese, betpaq jendim deydi» degenning taz kebi. Qazaqta «qasiyn deseng qan shyghady, qasymayyn deseng jan shyghady» degen mәtel bar. Aytsang agha-ekene auyr tiyedi, aitpasang aqyng ketedi. Qayran, kóke-au!.. Júrtty azarlandyratyn óziniz emes pe. Keybir ózinizben niyettes bireulerding qolpashtap: «siz ózinizge qarsy kelgenderdi shetinen aidap shyghasyz» degenine quattanasyz-au deyim. Sizdi jardyng basyna aparyp qoyatyn solar. Sizdi qolpashtaghan kimde-kim dúshpan tauyp beredi. Basynyzgha azap tauyp beredi. «Dúshpanyn әlsiz sanaghan ókinedi» degen bar. Ary qashyp, beri qashyp qútylmadyq. Art-artynan baspasózde tiyisip, tipti bolmasa syrttan «qatyn ósekpen» jala japqandy qoymadynyz. Endi óz obalynyz ózinizge. «Qashugha jol tappaghan qolyndaghy qylyshyna jarmasady» degenge jetkizdiniz! Sizding óz sózinizben aitqanda «myzghymas qara jartastay» deytin, eng betke ústar «Darabozynyzdy» Zeynolla Sәnikten úrlaghanynyzdy aitqyzbay qoymadynyz. Maghan jazghan maqalanyzda «men búlarmen aitysyp, ózimdi onyng sol dengeyin tómendetkim kelmeydi» degen ediniz. Dәl sol siyaqty memlekettik syilyqtyng iyegeri aqyn Nesipbek Aytovqa jazghan maqalanyzda da sol siyaqty «danyshpandyghynyzgha» salyp, «men әsili Nesipbek Aytov siyaqtylarmen jaulasyp, olardyng dengeyine deyin tómendegim kelmeydi. Oghan jauap qatpay eleusiz qoya salayyn dep bir oqtaldym da, sholaq oily oqyrmandar (ózinen basqa oqyrmannyng bәri «sholaq oily») basqasha týsinip qalmasyn dep eriksiz qalam aldym. Nesipbekting shatpaghyna eshkim pysqyrmaydy da» dep әuekteysiz. Qogham moyyndaghan aqyngha jalghyz kózben qaraysyz.

Taghy sol «Jas Alashtyn» betinde (5 nauryz, 2013 j.) «Abay joly» romanynda Abaydan ketkenderdi terip: «Aldymen Orazbaylar men Jiyrenshiler ketti. Sonan song Tәkejan men Tәkejanshylar ketti. Abay jalghyz qaldy» degen sóilemderdi paydalanyp, ózinen ketken bizderdi synapty. Ózin Abay ornyna qoyghany. «Qolyndaghy qústy qusang aspangha ketedi, qasyndaghy dosty qusang dúspangha ketedi» bolyp, dosty dúshpangha ainaldyratyn óziniz. 70 jyldyghynyz óterde sizdi jabyla synap jazghan júrttyng qaysysyna kimge jauap jazarynyzdy bilmey, auruhanada búghyp jatyp qalyp ediniz. Sonda dos-dúshpannan úyalghanymnan qarsylastarynyzgha jek kórinip, sizding shygharmashylyghynyz jayly «Ádebiyet aidyny» gazetine maqtau maqala jazghan japa-jalghyz men edim. Ómiri telefon shalyp kórmegen bizding ýige tizgin úshymen habarlasyp, men joqta kelininizge raqmet aityp, taghzym bildirgeniniz tez-aq úmyt bolghan. Ókinishti-aq!

Taghy bir súmdyq shyndyqty asha keteyin. Siz mening «Esengeldi bi» romanymdy 2004 jyly óz qolymnan alyp oqyghansyz. Biraq jýrip-jýrip, men ol kitapqa «Alash» әdeby syilyghyn alghannan keyin 2009 jyly úryndynyz. Soghan deyin ýndemey jýrip, jylannyng qúsyghynday zәrinizdi, sonan song tóktiniz. Asqar Altaygha da, ol «Alash» syilyghyn alghan song dәl sóittiniz. Sizden ózge adam baqytqa bólenbeui kerek bolghany ghoy. «Qazaq әdebiyetine» jazghan maqalanyzda: «Nesipbek Aytov memlekettik syilyqty jaghympazdyqpen aldy degen negizde tiyistiniz». Menimen tenesetin kim bar deginiz keledi. Júrttyng baqytyna talasqannan qansha abyroy taptynyz?!

Ony qoyghanda ózderi qaraly bolyp, qazaly bolyp jatqanyna qaramay, jazushy Sәbit Dosanovqa da, ol kisi memlekettik syilyq alghan boyda ile-shala úryndynyz. Jәne «dәmin tatyp, qonaghynda bolgham» dep, «asa bir «adal» ray bayqatasyz. Oilaghan adamgha qaraly bolu degen qaza kóru degen bir kisining basynda túrmaydy. Kezegimen keledi. Dәl sonday kezdi paydalanyp qalu – «jaraly qúsqa tas atu» sizding qanday qaskóy jaralghan adam ekeninizdi kórsetedi. Sol tústa S.Dosanov otbasy qayghydan qan jútyp otyrghan jyly sózge zәru janúya edi. Eldin-júrttyng kiyesinen qalay qoryqpaysyz? Dәl sol kezde qaraly otbasyna jauyzdyq tanytyp, S.Dosanovqa bylay soqtyghasyz: «Qazannan qaqpaq ketse, itten úyat ketedi» degen sóz bar. Mening «Qúzghynnyng ólimi» atty әngimemnen keyin әdebiyette aspanda úshyp jýrip «oylanatyn» qústar kóbeyip ketti. Tipti әlgi menimen ýiir-shýiir bop jýrgen jazushy óz romanynyng basqy bir tarauyn «Aqbas býrkit» dep atapty» deydi de, ary qaray soghan jabysyp alady: «Jalpy múnday jazushylardyng sory – pavtorichnosti, yaghny ózgeni qaytalauynda. Olar tabighattaghy qaraqústar sekildi óz janynan eshtene tappaydy da, ózgening jemtigine ie bolady» dep taghy da jylannyng qúsyghynday uynyzdy býriktiniz. Qanday qastyq desenshi!

Mine, osynyng barlyghy Júmәdilovting ózimnen basqa eshkim bolmasa eken deytin; jan-ruhyna merezdey júghyp jabysqan tuma syrqatynyng belgisi. Dosanovtyng aqbas býrkitining jazyghy -  Júmәdilovting әlgi úrynyp ólgen kókdoly qúzghynynan әldeqayda biyik orynda túruynan. Dәl sol siyaqty kórnekti jazushy Beksúltan Núrjekeevke de ol kisi memlekettik syilyq alghannan keyin qayta úryna bastady. Bekende birdemesining qúny barday! Biylikti qosa sharpyp otyrady. Ózi jasap otyrghan qoghamgha tis-tyrnaghymen qarsy. Osy Qabdesh býitip býlindegen; jaydary, jastau kezinde óz auzynan: «Qytayda kәdimgi shiyki syiraqty qaynatpay, jay otqa ýitip, auzymyzdy kýielep jegenimizde bal tatushy edi» dep jasyrmay, namystanbay aitatynyn óz qúlaghymmen estip jýrgen edim... Qazaqstannyng aq nanyn kótere almady (Syiraq ýitip jep otyrghan bet-auzynyz kýie beynenizdi úmytpanyz – agha).

Qabdekeng key maqalasynda ar-úyatty aitady. Au, siz attamaghan ar-úyat, siz tozdyrmaghan bet qalghan ba edi! Býgingi qazaq qoghamynyng aqsaqaldarynyng biri Myrzatay Joldasbekovten bastap siz shaptyqpaghan kim qaldy? «Asqan ózimshildikten búzaqylyq tuady» degen úlaghat sizge arnalghanday. Á.Núrpeyisov, J.Túrlybaev,B.Núrjekeev, K.Ahmetbekov, B.Aldamjarov, Jәdy Shәken, D.Dosjanov, Túrsynbek Qúdaybergen, Múqtarbek Kәrim, J.Ahmadi, A.Altay, S.Jýnisov, Zeynolla Sәnik, Kәmal Ábdirahmanov, Sovethan Ghabbasov, Túrsynbek Kәkishev, Farida Shәripova, Nesipbek Aytov, Mynbay Rәsh, Asqar Toqpanov, ShQO әkimi Daniyal Ahmetov bolyp kete beredi. Mynbay Rәsh: «Jәdy Shәken turaly maqtauly maqala jazghan edim. Qazymyr Qabdesh maghan amandaspay, su tiygen qonyzday qoqiyp qalypty» dese, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri synshy, jazushy Ámina Qúrmanghaliqyzy: «N.Orazalinge jәne keyin Beksúltan agha jayly maqala jazyp edim, menimen qaraday óshtesip, tiyisip jýr» dep jylarday bolyp otyr. Sonda qalay? Qabdesh qalmaqtar bas almay tabynatyn tas qúday bolghany ghoy.

Endi Q.Júmәdilov jayynda jazylghan maqalalargha nazar audarynyz. Jәdy Shәkenúly: «Halyq jazushysy halyqqa ne dep aqtalady» («Ana tili», 18.05.2006) jәne «Ýn» jornaly (№1 2006). Begdilda Aldamjarovtyng «Qabdeshting qyryq qaltaly qulyghy nemese ol N.Nazarbaevty qalaysha qaralaugha tyrysty» («Ana tili», 08.06.2006), B.Núrjekeevting «Qazaq әdebiyetindegi» «Qabdesh qayda barasyn». Nemese ózin Qabdeshting jerlesi sanaytyn Ábdesh Dayrabaevtyng Jәdy Shәkenning «Jalghyzdyng ýni» kitabyna shyqqan maqalasy (10.10.2006) «Duaqant jazushy nemese kim opasyz, kim satqyn, kim aramtamaq». Búnyng ishindegi úsaq taqyryptardaghy «Qabdesh qalay kóship keldi?», «Eldi bastap kelgeni shyn ba?», «Qabdesh sayasy qayratker me nemese ekijýzdilikte qanday rólder oinaydy?» degen maqalalardy týpnúsqa qoljazbasynan –aq oqyghan kisi talay nәrsege qanyghady, jaghasyn ústaydy. Búnyng bәrin Jәdy Shәken «Jalghyzdyng ýni» kitabyna da jarqyratyp shygharghan. Sonday-aq zeynetker Tynybaev Nәby Áubәkirúlynyng jariyalanbaghan maqalasynda «Tәuelsizdik pen Preziydentti kelemej etken roman» jәne «Qabdesh te ózi dattaghan sol halyqtyng ortasynan shyqpady ma» degen dausyz shyndyqqa qúrylghan maqalasynyng týpnúsqasy mende túr (Búl dәlelder gazette mening qolymda sary mayday saqtauly túr. Qajet bolghan jaghdayda suyryp alamyn).

Sol siyaqty QHR Shynjang uniyversiytetinen Shynar Kýngeyúly jәne Altay aimaghynan Dauyl Kýngeyúly birlesip jazghan «Ákemizdi qorlaghanyn keshire almaymyz» atty maqalasy («Ana tili» 22.06.2006) shyqqan. Olar Qabdekenning «Kýngey degen dәrethanada ólip qalghan» degen kýieli maqalasyna qarsy maqala jazdy. Sonday-aq Erkin Mergenbayúlynyng «Jýieli sóz jýiesin tabady, jýiesiz sóz iyesin tabady» («Altynorda», 24.11.2006). Qúmanbek Áskermanúlynyng «Qabdesh ózi dattaghan halyqtyng ortasynan shyqpady ma?». Dәl sol siyaqty Aman Qúlbaevtyng «Qalyptan asqan kýnin, bәleni basqan kýnin» atty Jәdy Shәken kitabyna shygharghan maqalasy, sonymen qosa Túnghyshbay әl Tarazidyng Qabdeshke soqqy bergen maqalalary júrtshylyqtyng esinde. Mynbay Rәshtin: «Júmәdilovting jauy biter emes» degeni («Qazaq әdebiyeti»).

«Qaraqypshaq Qobylandyda neng bar edi qúlynym» demekshi, ólip qalghan Asqar Toqpanovtyng aruaghymen alysam dep tayaq jedi. Tirliginde eshkimdi bet qaratpaghan arda minez, aduyn kisining ruhy tegin jata ma?! Ana dýniyedegi tynysh jatqan marqúmnyng aruaghyna tis qayrau onay kóringen. Aruaqpen alysu, ólgenderdi qaralau; Sherhan Múrtaza, Ábish Kekilbaev, Z.Sәnikterdi búl maqalasynda taghy uly tilimen jylansha shaghuy – Qúday aldynda beriletin jauap bolar. Endigi qyzyqqa qaranyz, býkil Tarbaghataydyng elin siz «kóshirgen» ekensiz... Ózge jaqty kim kóshirdi? Mәskeuge hat barady degenge aqymaqtyng ózi senbeydi. Kenes pen Qytay bir-birin atargha oghy joq bolyp otyrghanda shekaradan «Qabdeshting hatyn ótkizipti-mis!...»

«Akademikting kóz jasy» kitabynyng 379-betinde «men ózim kezinde Qytaydan el kóshirip әkelgen adammyn ghoy. 1962 jyly 10-sәuir men 1-mamyr aralyghynda Tarbaghatay aimaghynan ata-júrtqa eshqanday qújatsyz 200 mynday qazaq bosyp ótti. Olar Qazaqstannyng shyghys aimaqtaryna qonystandy. Ol kóshting búidasyn ústap ata-júrtqa bastap әkelgenimdi әli kýnge deyin maqtanysh etemin. Sirә, jantәsilim eterde sony eske alyp, kónil jaylanyp óletin shygharmyn-au!» deydi sabazyn! Bir qarasan, dәl osy sózimen júrtty sәl sendirgendey bolady. Biraq danyshpan qazaqtyng «bir ótirikti býrkeu ýshin on ótirik jetpeydi» degeni naq osy jerden shyghady. Búl mәselege búrynnan kóp dau shyqqan. Qabdekenning janaghy songhy sóilemi, yaghny «ólerdegi sózi» atalmysh kóshting egjey-tegjeyin tolyq biletin júrt auyzeki ghana emes, qarsy maqala da jazghandyqtan, ózine jau bolghan sol ótiriginen qútyla almay qalghan. «Úyalghan tek túrmastyn» keri kelip, endi osylay dep ólerdegi sózimdi aitsam, qalay shyghar eken degen oigha kelgen. Aytqany ras bolsa... sol jayly Qabdekene qarsylyqtar tuyp jatqanda ózimen ejelden dos-jar Jaghda agha siyaqty birge kelgen kisi nege qostap birauyz sóz aitpady? Nege jazbady? Auyzsha da qostap, eshkim aitpaghan, birde-bir adam jaq ashpaghan,  jәne jayau qashqan kezde Qabdekendi sudan arqalap ótken Qajytay Iliyasov nege ol jayly auyz ashpay, birauyz lәm-mim demey ketti? Amal-aylanyn; kisi óltiretin qulyq-súmdyqtyng bәrin mystan kempirden artyq biletin Qabdekenning búl tústaghy qarabasqany – janaghy atalghan kisilerge jalynyp-jalpayyp bolsa da, bir jiynda birauyz aitqyzyp qalmaghany... (Mýmkin olay etuge ary taza Jaghda agha men almas jiger Qajekeng kónbeytinin bilgen bolar).

Qabdekenning janaghy Qytaydan «el kóshiru» jónindegi sóilemning ayaghy: «men sol jandargha baspana súrap» (sayasy baspana ghoy J.A.) Mәskeuge neshe dýrkin hat jazdym.  Mine, kórdiniz be, songhy maqalasynda «Shәrip Aqyshúlynyng atynan jiberip túrdym» deydi. Yaghny ózin-ózi ondyrmay ústap bergen. Sóilemining ayaq jaghyndaghy syiqyna qaranyz: «Qysqasy, sol kóshting iydeology boldym. Amal joq. Sony eshkim aitpaghan son, ózim aityp otyrmyn» dep ózin myqtap kisendep beredi. Qazir eshkim senbese de, múnan keyin tipti mýlde senbeydi. «Akademikting kóz jasy» kitabynan kórsetilgen betinen keler úrpaqqa jetsin egeni me? Keler úrpaqtyng ishindegi últjandylar «Oy, bizding bәlen ghasyrda daulasyp ótken bәlenbay degen babamyz últymyz ýshin osylay kýresken eken-au!» dep aldanyp, arbalatyny ras qoy. Bizben ketpey jazyqsyz olardy da aldap soqpaq. Avtor sózining jalghasy: «Sol kóshti әli kýnge deyin zerttegen jan joq!» dep kókiregi qaq aiyryla kýrsinedi. (Qabdekenning «kóshirgenin» eshkim bilmese, saytan zerttemek pe). Taghy da sóilem jalghasy: «Qúlja, Altay aimaghy nege qozghalmay qaldy. Óitkeni olardyng úiymdastyratyn adamy bolmady» deydi... Ótirikting kókesin kórmey jýr ekenbiz. Altaydy bilmeymin, Qúlja, Ile aimaghynan qazaq qana emes, úighyr, dýngenderge deyin 100 myndap otbasy ótti emes pe. Al myna maqalasynda «Qúljadan ótti» deydi. Búl sharshaghandyq pa, әlde aljyp jyndanyp shalyqtau ma? «Masqaranyng baspanasy joq» degen osy. «Akademikting kóz jasy» kitabynda ShQO әkimi Daniyal Ahmetovke soqtyghamyn dep, Ýrjar audanyna Qabanbay eskertkishi qoyylghanda, beybaq Qabdesh shaqyrylmay qalghany da, tayaq bop tiygen. Odaq atynan bayandama jasaugha Núrdәulet Aqysh jiberildi. Qara niyettilikpen tauyp jatatyn «oljasy» osylay.

Qabdekeng «Jas Alash» gazetining betinde býkil oralmandardy qaralap: «Oralman degening keshe ghana bir elding bosaghasynda janyn jaldap, kýn kórip jýrgen bodan ghoy. Qúldarda bolatyn jaghymsyz minez qanday? Satqyndyq. Eki jýzdilik. Jaghympazdyq. Taghysyn-taghylar. Sol qúldarda bolatyn minez oralmandarda da jetip artyldy» dep jazdy. Ol ýshin de tayaq jep, jauap jazdy. Qazirgisin bilmeymin, men biletin kezdegi Qabdekeng bireuge tiyiser aldynda «jýz gramym bar» dep ózi aitatynynday, jaqsylap «busanyp» alushy edi. Sonyng júghyny әli bar ma, kim bilsin. Úly Múhang – Múhtar Áuezov «Abay» romanynyng eki jerinde «dostyqtan jau bolghan» degen sózdi keltiredi... Onda syryndy biletin dostyng jaulasqany jaman ekenin surettegen. Sol aitqanday, Qabdeke, sizge ózge dúshpanynyzdyng soqqysy eshtene emes, dostyqtan ketip, kónili qarayghan bizder siyaqty, Nesipbek Aytov sekildi inilerinizding soyyly onbay tiyetinin; ensenizdi kótertpey qoyatynyn erterek eskergeniniz jón bolatyn edi. 2014 jyly «QazAqparat» baspasynan shyqqan ghúmyrnamalyq esse kitabym «Synaptay susyghan jahandagha» osy maqala kirip túrghan jerinen artyn baghayyn dep alyp tastaghan edim. Biraq mende kóz qúnynyz ketkendey qoymay-qoymay gazetke jazyp, syrttan auyzsha jala juyp, jamandap jýrgeninizding ýstine «Jas Alashta» taghy auyz salghanynyzdy kórip, amalsyz batpan qúiryq mayy bar sybaghanyzdy dayyndadym. Saliqaly sabyrmen; agha retinde qabyl alynyz. Qazaq atamyzdyn: «ayghyr úshynsa – at bolady, at úshynsa – et bolady» degenindey, agha, siz tym úshynyp bara jatyrsyz! Dәnishpan qazaq aitatyn: «jense - han bolghysy keletin, jenilse – qaraqshy bolghysy keletin» adamnyng ózisiz.

Qúrmetpen «ini-dosynyz» Janat Ahmadiy

Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty, Almaty oblysy jәne Jambyl audanynyng Qúrmetti azamaty, «Qúrmet» ordenining iyegeri.

Qosymsha: Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha әrkim qúqyly. Jogharydaghy spiykerding pikiri redaksiya ústanymyn bildirmeydi. Aldaghy uaqytta maqalada esim-soylary atalghan jekelegen azamattar redaksiyamyzgha jauap beruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin beruge әzirmiz. 

Abai.kz