قايىرىمدى قارتايسا قازى بولادى،
قاراۋ قارتايسا قازىمىر بولادى.
(حالىق دانالىعى)

مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ مەن اۋىلدا ءجۇرىپ، تۇڭعىش شىعارمام «دۇربەلەڭ» رومانىمدى جازىپ كەلگەنىمدە جارىققا شىعارۋعا بار كۇشىن سالدى. سول ادامگەرشىلىك ەڭبەگى ءۇشىن ول كىسىنىڭ شىعارماشىلىعى جايلى جازعان بىرنەشە ماقالالارىمنىڭ سىرتىندا 2008 جىلى شىققان «ۋاقىت ىرعاعى» اتالاتىن كىتابىمنىڭ العاشقى بەتتەرىنە اعىمنان جارىلىپ، «مەنى ادەبيەت الەمىندە ەشكىم تانىمايتىن، اتى-ءجونىمدى بىلمەيتىن كەزىمدە «دۇربەلەڭ» رومانىمنىڭ قولجازباسىن وقىپ شىعىپ، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پروزا كەڭەسىندە تالقىلاتقان قازاقتىڭ زاڭعار جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ بولاتىن. بۇعان دەيىن ەسىمىم ەش جەردە تاسقا باسىلماعان; باسپا بەتىنە، گازەت، جورنال اتاۋلىعا ءبىر ماقالام دا شىقپاعان ەدى. ماڭايىنا مەنىڭ رومانىمنىڭ ءمانىسىن ايتىپ، پروزا كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرىنە وقىتىپ، قىسقاسى باسا-كوكتەپ تالقىعا سالعىزدى. ويتكەنى «بۇل قايدان شىققان تىك قۇلاق» دەپ قومسىنعان كۇدىكشىلدەر جوق ەمەس ەدى. جولىم اشىلدى» دەپ جازعان ەدىم. ول كىتاپ قازىر وزىمدە دە، جۇرتتىڭ قولىندا دا بار. سول كىتاپتى ءوز قولىممەن ۇسىنىپ بەرگەنمىن.

ءبىر قىزىعى، اعامىز ودان بۇرىن 2004 جىلى بەرگەن «ەسەنگەلدى بي» رومانىم «الاش» ادەبي سىيلىعىن العاننان كەيىن ءوز-وزىنەن ءبۇلىنىپ، 2009 جىلى سول باياعى كىتاپقا قارسى پىكىر جازىپ، سودان داۋ باستالدى. «ەسەنگەلدى بي» رومانىمنىڭ ىشىندەگى قابانباي مەن ەسەنگەلدى باتىردىڭ قۇدالىعى تۋرالى تاراۋعا «مەنەن پايدالانعان» دەپ، «جاس الاش» بەتىنە ماقالا جازدى (14 شىلدە، 2009 ج.). ال مەن ول تاراۋدىڭ دەرەگىن قۇلجاداعى قىزاي انا تۋرالى جازىلعان كىتاپتان العان بولاتىنمىن. ول كىتاپتىڭ اۆتورى بەلگىلى قالامگەر قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى جاقىپ ءجۇنىس باۋىرىمىز، قازىر كوزى ءتىرى. «جاس الاشقا» جازعان جاۋابىمدا سونى اي-جىلىمەن دالەل رەتىندە كەلتىرگەنمىن. بىراق «جاس الاش» ايتقانىمنىڭ ەڭ ءتۇيىندى جەرلەرىن، ياعني قابدەكەڭە باتاتىن سويلەمدەردى جۇتاتىپ، ءار جەرىنەن ءبىر قىرقىپ باستى. «قايىرىمدى قارتايسا قازى بولادى، قاراۋ قارتايسا قازىمىر بولادى» دەگەن تاقىرىبىمدى دا وزگەرتىپ «سىيعا–سىي ەمەس پە ەدى» دەپ، مەنى جالىنعانداي عىپ بۇرىپ كورسەتكەنى قابىرعاما باتتى. قابدەكەڭ اعامىز مەنىڭ جاۋابىما توقتاعىسى كەلمەدى. تۋعان اعا مەن ىنىدەن ارتىق قارىم-قاتىناسىمىزعا سىزات ءتۇستى. «جاس الاش» قىزمەتكەرى ءامىرحان مەڭدەكەنىڭ قولىمەن مەنىڭ الگى تولىق ماقالامنىڭ قولجازباسىنىڭ ەكى نۇسقاسىنىڭ شەتىنە جازعان سوزدەرىن كۇنى بۇگىن ساقتاپ ءجۇرمىن. «رەداكتسيالاپ» باسقان تۇپنۇسقاسى مەن وسى قولىمداعى نۇسقانىڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى بار.

قابدەكە، ءسىز ەكىنشى جولعى ماقالاڭىزدا «قابانبايدىڭ قۇدالارى» («جاس الاش» 15.10.2009) اتالعان داۋىڭىزدىڭ باسىندا قارا ارىپپەن: «الدىن الا ەسكەرتىپ قويايىن، مەن بۇل ماقالانى جانات ءاحماديدىڭ «سىيعا–سىي ەمەس پە ەدى» دەيتىن جازباسىنا جاۋاپ رەتىندە جازدى ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىزدار» دەپ، مەنى قومسىنعانسىماق بوپ، كولگىرسىپ كورىنەسىز دە، سول قىسقا ماقالاڭىزدىڭ ءدال 10 جەرىندە اتىمدى قايتالاپ وتىرعانىڭىز الگى «مىقتى» ۋادەڭىزگە قايشى شىققان. بىلايعى جۇرت كوزىنە مەنىمەن «ايتىسقىڭىز» كەلمەي وتىرعان «مىعىمنىڭ» ءوزى بولىپ كورىنگەنىڭىزبەن، «قىشىعان جەردەن قول كەتپەس» دەگەننىڭ كەرىن كەلتىرگەنسىز. ياعني اششى شىندىق ايتىپ، جانىڭىزعا تيگەن، مەنەن اتتاپ كەتۋىڭىز مۇمكىن بولماعان. بۇل ءسىزدىڭ ەجەلگى داۋكەستى سىرقاتىڭىز. شىعارماعا كەرەكتى ماتەريال-دەرەكتەردى اركىم پايدالانادى. ءسىزدى كۇيدىرىپ بارا جاتقان نارسە، مەنىڭ تاراۋىمنىڭ كوركەمدىگى سىزدەن الدەقايدا جوعارى ەكەندىگى. ءسوزدى ءوز مۇددەڭىزگە بۇرۋعا كەلگەندە اعا، ءسىز الدىڭىزعا جان سالمايتىن جانكەشتىسىز. اينالاڭىزبەن قانشا رەت ايتىسقا تۇسكەنىڭىزدى ءوزىڭىز دە ساناي المايتىن شىعارسىز. تىلسىزگە ءتىل بىتىرەسىز. ءسىزدىڭ تيىسەتىن ادامىڭىز جالپاق قازاقتا مەن عانا ەمەس، ولاردىڭ ءتىزىمىن جاڭىلماي شىعارۋدىڭ وزىنە كىشىگىرىم ءبىر ەسەپشى كەرەك شىعار. ماقالاڭىزدا «مەنىمەن ايتىسىپ، مىقتى كورىنگىڭ كەلگەن» دەپسىز. «جامان جەردىڭ شيىرىن باسپا» دەگەن بار. ءسىز شيىرلاماعان جەر قالدى ما؟! «مىقتىلىعىمدى» كورسەتەم دەپ، كوپكە توپىراق شاشىپ، سۇيكىمنەن ايىرىلىپ بولدىڭىز. ءاۋ باسىندا ءسىز مەنىڭ قابىلەتىمە كومەكتەستىڭىز ەمەس پە؟.. مىنا ومىردە ءسىز دە بىرەۋلەردىڭ كومەگىن كورگەن بولارسىز؟ ول بارشا ادامزاتقا ورتاق زاڭدىلىق. سىزگە دەگەن شەكسىز قۇرمەتىم – جۇرەگىمدە ەدى. تەك قانا الدىڭىزدا قۇرداي جورعالاپ تۇرماعانىم ءۇشىن العاشقى ماقالاڭىزدى جازعانسىز. مۇلدە ىعىستىرىپ الايىن دەدىڭىز. ىشەگىڭىزدىڭ قىرىندىسى قالماي، اقتارىلا ماقتاعانىڭىزدى سەلگە كەتىرىپ، ەندى مەنى تابىندىرىپ العىڭىز كەلگەن. ءبىر قىزىعى، ءتىپتى ەڭ عاجابى – العاشىندا سوڭىڭىزدان ەرگەن ىنىلەرىڭىزدىڭ (جانات احمادي، نەسىپبەك ايتوۆ، اسقار التاي ت.ب.) تالانتىنا ءتانتى بوپ، بيىك پاراساتپەن ازاماتتىق كورسەتەسىز دە، ولاردىڭ جاقسى اتى شىعا باستاعانىن كورگەندە باياعىڭىزدان اينىپ، قوجاناسىردىڭ كۇيىن كەشەسىز. ويتكەنى ماعان «قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىن رومانىڭا كىرگىزدىڭ» دەپ، نەسىپبەك ايتوۆقا «مەن ايتقان اقتايلاق ءبيدى سەن نەگە اۋزىڭا الاسىڭ» دەپ قانىڭىز سودان قارايا كەتتى.

مەن جاقسى ءىنىڭىز بوپ قاسىڭىزدا جۇرگەن كەزدە ءسىز بىرەۋگە تيىسەر الدىندا ءوزىڭىزدىڭ جانىڭىزعا جاقىن «سۋسىنىڭىزدان» ۇرتتاي وتىرىپ، «قاھارلانىپ» الاتىنىڭىزدى وزگە جۇرت بىلمەسە دە، سىرالعى ءىنىڭىز رەتىندە، مەن جاقسى بىلەمىن عوي. سونىڭ شالىعىمەن «ءا بالەم، سەنى مە!» دەپ ءتىس قايراپ، دەرەۋ قاعاز-قالامعا جارماساسىز. وزىڭىزگە قاباعى جاراسپاي قالعان كىسىگە تيىسپەي، سول كەزدە دە تيىسپەي تىنىش جاتا المايتىن ەدىڭىز. بۇل ءسىزدىڭ ماڭدايىڭىزعا تۋمىسىڭىزدان تانىلعان، ياعني سۇيەگىڭىزگە بىتكەن اۋرۋ. تيگەن جەرىنە قارا داق تۇسىرەتىن كۇيەلى اعاش ءتارىزدىسىز. سودان ءلاززات تاباسىز. قازاق «قورقاق دەگەن دۇرىس، داۋعا جاقىن كۇيەدى» دەيدى. امال نە، مەن «ۇستازىم» ءوزىڭىزدىڭ ساقالىڭىزعا جارماسىپ وتىرمىن. بىراق ءسىز سان قايتا كۇيسەڭىز دە، «قاراۋدىڭ كوڭىلىندە قايعى تۇرمايدى» نەمەسە «بەتىمنىڭ قالىڭدىعى – جانىمنىڭ راقاتى» دەگەندى مالدانىپ، مىزباقپاي جۇرە بەرەسىز.

كەشەگى ۇلى اۋەزوۆتەردىڭ كوزىندەي، سولاردىڭ ءىزىن باسقان ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ اقساقالعا نەشە جىل سوقتىعىپ، اقىرى سوتتاسىپ تىندىڭىز. جوعارعى سوتتىڭ تالقىسىنا تۇسكەنىڭىز، جەڭىلىپ، ايىپ تولەگەنىڭىز ابىروي بولدى ما؟ كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورنەكتى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆتەن باستاپ باسپا بەتتەرىندە قانشا سوققى كورسەڭىز دە، ەل-جۇرتتان ۇيالا ءبىلۋ; تالاي جاسقا كەلدىم عوي دەپ قۇدايدان قورقۋ، سىزگە قالاي بۇيىرماعان، اعا!  ومىردەن وتكەن بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ ارۋاعىمەن الىسىپ، (سىزگە سالەمدەسپەيتىندىگى ءۇشىن) «ءتۇپ تۇقياڭنان وزىمە شەيىندى» ەتەگىڭىزبەن جاپقىڭىز كەلدى. شاعاتاي ءتىلىنىڭ بىلگىر مامانى، ءوز جەرلەسىمىز ماقسۇت شافيعي جانە وسى ماماندىقتىڭ مايتالمانى سارسەنبى ءداۋىتۇلى سياقتى عالىمدار ءسىز ايتتى ەكەن دەپ، تاريحي اقيقاتتى دالەلدەمەي قاراپ وتىرماق پا؟ ول عانا ەمەس، وتەيبويداق ءىلىمى جونىندە تاعى ورەسكەل شالىقتادىڭىز. ونى دا ب.نۇرجەكەەۆ باسقارعان «جالىن» باسپاسى شىعارعانى سىزگە ءمىردىڭ وعى بوپ تيگەن. ونىمەن دە توقتاماي، «شاپىراشتى ناۋرىزباي دەگەن باتىر بولماعان» دەپ جازىپ، سول ءۇشىن زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ارىقباي اعىباەۆتان باسپا بەتىندە تاياق جەپ، ءسوز ەستىدىڭىز. ول كىسىنىڭ «زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەسىز» دەگەنىنەن كەيىن جاۋاپ جازا الماي اۋزىڭىزدى جاپتىڭىز. وي تاۋبا، بۇقانى قۇتىرتاتىن باسقا نارسە، سىزدەگى نەنىڭ قۇتىرىعى؟!

ماعان قارسى جازعان العاشقى ماقالاڭىزدا ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «اماناي مەن زامانايى» كادىمگى ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزدان «پايدالانىپ جازعانىن» ايتا كەلىپ، «مەن مۇنى مارقۇمنىڭ كوزى تىرىسىندە مويىنداتقانمىن» دەگەنىڭىزدىڭ، شىلقىعان شىندىق ەكەنىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى؟ «ساكەن سەرى» اتانعان ول ادام دا بىرەۋگە وپ-وڭاي تىزە بۇگە قوياتىن كىسى ەمەس ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. س.ءجۇنىسوۆ ءوزىنىڭ ابىروي العان شىعارماسىن سىزگە جىعىپ بەرە سالدى ما ەكەن؟.. ءسىز ءوزىڭىز تۋرالى ايتقاندا، قاي-قاشان بوز بيەنىڭ سۇتىنە شومىلىپ شىققانداي، سۇتتەن اق، سۋدان تۇنىق، كۇنادان پاك «پەرىشتە» بولاتىنىڭىز بەلگىلى.

... بالە قۋعان ەكەنسىز، ايانار جەر قالعان جوق. «بەت جىرتىسپاي، داۋ داۋلانبايدى» دەيدى. ءسىزدى بۇلتارتپايتىن، سىزگە كۇرزى شوقپارداي اۋىر تيەتىن ءبىر اششى شىندىق بار. «دارابوزدى» كىمنىڭ ەڭبەگى ارقىلى جازعانىڭىزدى ءىشىڭىز ءبىلىپ تۇرسا دا، ونى جىلى جاۋىپ قويىپ، جۇرتقا تيىسەتىنىڭىز عاجاپ-اق. بەلگىلى زەرتتەۋشى، جازۋشى زەينوللا سانىك قىتايداعى كەزىندە، سول جاقتاعى «شالعىن» دەگەن جورنالعا 1980 جىلى «قابانباي باتىر» اتتى ۇلكەن ماقالاسىن جاريالاپ، ونى 1986 جىلى سول اتپەن اراب ارپىندە كىتاپ ەتىپ باستىرعان. 1987 جىلى ز.سانىك سول كىتاپتان ماۋكەن دەگەن ازاماتتان 3 دانا جىبەرىپ، بىرەۋىن جاعدا اعامىزعا، ەكىنشىسىن ءوزىنىڭ ءىنىسى توكەن شوتانبەكوۆكە، ال ءۇشىنشىسىن ماقسۇت شافيعيعا تيگىزەدى. ال جاعدا اقساقال كوپ كەشىكپەي توكەنگە «مەندەگى كىتاپتى قابدەش سۇراپ الدى، وقىپ ۇلگەرگەن جوق ەدىم، سەن قولىڭداعىڭدى ماعان بەر» دەپ سۇراپ الادى. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە اعاسى ز.سانىكتىڭ كىتابىن وقىعىسى كەلگەن توكەن شوتانبەكوۆ جاعدا بابالاقتاعى كىتابىن سۇراسا، ونى دا «قابدەش العان» دەپتى... زەرتتەۋ كىتاپتىڭ ءبىر داناسىن العان ماقسۇت شافيعيدىڭ تەلەفونىن س.داۋىتوۆتەن الىپ «ز.سانىكتىڭ سىزدەگى كىتابىن ءجۇمادىلوۆ العان جوق پا» دەپ سۇراعان ەدىم. «كىم العانى ەسىمدە جوق» دەدى. قابدەكەڭ اتالعان كىتاپتاردى نە ىستەمەك؟ مۇنداعى ماقسات نە دەسەڭىز، «اتقاننىڭ اڭىن جاتقان بايلانعان» بولىپ، ول كەزدە قىتايداعى زەينوللا سانىكتىڭ بۇل كىتابىن قابدەكەڭنىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم بىلمەۋى كەرەك بولعان. 

زەينوللا سانىكتىڭ اس-نازىرىنە ارنالىپ شىققان «اقىلدى الىمدى، قالامى قارىمدى» اتتى كىتاپتىڭ 12-بەتىنەن باستالاتىن كامال ءابدىراحمانوۆتىڭ جانە توكەن شوتانبەكوۆتىڭ ماقالالارىندا ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ داۋكەستىگى جونىندە ءبىراز نارسە ايتىلعان. بۇل ايتقانىمىزدى راستايتىن دالەل سول كىتاپتىڭ 106-بەتىنەن باستالاتىن توكەن شوتانبەكوۆتىڭ «ارمان اعا...» اتالاتىن ماقالاسىندا دالەلدەنگەن. ورتامىزدا كوزى جوق جاعدا اعامىزعا توكەن جالا جاپقالى وتىرعان جوق. از جىل بۇرىن ز.سانىكتىڭ ۇيىندە باس قوسقانىمىزدا ت.شوتانبەكوۆ تومەندەگى كۋالاردىڭ كوزىنشە ايتىلىپ وتىرعان دالەلدەردىڭ راستىعىنا مەنىڭ ق.جۇمادىلوۆكە قارسى جازعان ماقالاما قول قويىپ بەرگەن. سونى كوزدەرى كورىپ بىرگە بولعاندار ز.سانىكتىڭ جۇبايى ءشامشابانۋ حامزاقىزى جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ابدىلدابەك سالىقباەۆ ايەلىمەن، مەن ايەلىمەن جانە ز.سانىكتىڭ بالاسى، كەلىنى ءبارىمىز وتىرعانبىز. جازعان ماقالاما شوتانبەكوۆ قول قويعاندا ز.سانىكتىڭ جۇبايى ءشامشابانۋ اپاي دا قۇلشىنا راستاپ سويلەگەنىن وتىرعانداردىڭ ءبارى كوردى. بۇل ارەكەتتى ابدىلدابەك سالىقباەۆ قابدەشكە جەتكىزگەن سوڭ، باياعى داۋكەس قابدەكەڭ شوتانبەكوۆ پەن اپايدى قورقىتىپ، تەلەفونداعان ەكەن. ماعان ءشامشابانۋ اپاي تەلەفون شالىپ «زەينوللانىڭ جىلى وتكەلى جاتىر، قۇلاعىن شۋلاتپاي-اق قويايىق» دەگەن سوڭ، ءتىلىن العان ەدىم. بىراق مەنىڭ سونىمدى ەستىپ العان سوڭ، قابدەكەڭ سىرتىمنان نەشە ءتۇرلى جاساما جالعان وسەگىن جاۋىپ جۇرگەنىن ەستىدىم. وقتاۋلى تۇرعان ماقالامدى «قازاق ادەبيەتىنە» باستىرماق بولعان ەدىم. نۇرلان ورازالين ماعان «80 جىلدىعى وتكەلى جاتىر عوي» دەپ تاعى قويعىزىپ قويعان (ن.ورازالين ءوزىن اتارعا وعى جوق بوپ جۇرگەن ادامدى دا قورعاپ قالعان).

تاعى وسى ز.سانىكتىڭ ارۋاعىنا ارنالعان اتالمىش كىتاپتىڭ 12-بەتىنەن باستالاتىن «تەكتىدەن قالعان تۇياق ەدى» ماقالاسىندا كامال ءابدىراحمانوۆ: «زەينوللا اعامىز شىعارمالارىنداعى دەرەكتەرىن «وزگەلەر» پايدالانىپ جاتقانىنا كەڭشىلىكپەن قارايتىن. تەك بۇرا تارتىپ، ۇرلاپ جاتقانىنا ازداپ كەيىيتىن. ماسەلەن زەكەڭ قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ەر جانىبەكتى سىناۋىن ادەمى جازىپ ەدى. كەيىننەن «دارابوز» رومانىندا وسى وقيعا بۇرمالانىپ، روماندى جازعان ادامنىڭ ءبىر باتىر اتاسىن سىناعان بولىپ كەتىپتى. وسى كوڭىلىمە سىيماسا كەرەك، زەكەڭ: «ەڭ بولماسا وقيعا ورنىن وزگەرتىپ، سويلەمدەرىن، ءتىلىن وزگەرتپەدى مە ەكەن؟! جول-جولىمەن كوشىرىپ، اتتارىن عانا وزگەرتە سالىپتى. اقىر ۇرلاعان ەكەنسىڭ، تۇرلەندىرمەۋشى مە ەدى؟» دەگەن-ءدى». ك.ءابدىراحمانوۆ جوعارىدا اتالعان كىتاپتى ز.سانىكتىڭ ءسوزىن كەلتىرىپ: «ساعان بىرەۋ تيىسە بەرەدى عوي. ونىكى ءوز وتىرىگىن جاسىرۋدىڭ امالى عانا. سوڭعى ماقالاسىندا مەنى دە ىلە كەتىپتى. ءاۋ باستا ماعان: «اعا، ءسىزدىڭ كىتابىڭىز مەن رومان جازعاندا وتە ۇلكەن كومەك جاسادى» دەپ، كوپشىلىكتىڭ ىشىندە ايتقان. بالالارىم ءسوزىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ الىپتى. ساقتاۋلى تۇر. بىراق وعان سىرتقا جالعان سويلەپ جۇرگەنىن ايتقانمىن. سوعان كەكتەنگەن شىعار. ال، سەن ونى ەلەڭ قىلما. امان بول. دەنساۋلىعىم سىر بەرىپ، بەيجىندە ەمدەلىپ كەلدىم. ءالى حابارلاسامىن» دەپ ەدى. زەكەڭنىڭ داۋىسىن سوڭعى رەت ەستىپ تۇرعانىمدى قايدان بىلەيىن!» دەگەنىن ايتىپ جازعان. مۇنداي دالەلدەر وسى كىتاپتاعى ءشامشابانۋ حامزاقىزىنىڭ ماقالاسىندا دا انىق ايتىلىپ تۇر.

...قابدەكە، ءوزىڭىزدىڭ سوزىڭىزبەن ايتقاندا «باسقا ەلدىڭ ءونىمىن ەشقانداي پاتەنسىز، ليتسەنزياسىز پايدالانا بەرەتىن» دەگەنىڭىزدەي، قابانباي تۋرالى قىتايدا جاتقان زەكە اعاڭنىڭ ءبىر اۋىز كەلىسىم-رۇقساتىنسىز سول داپ-دايىن كىتاپتان ۇرلاي وتىرىپ، ەكى كىتاپتان تۇراتىن «دارابوزدى» جازىپ جىبەردىڭىز ەمەس پە!.. ز.سانىككە وشتەسىپ العانىڭىز ول كىسى قىتايدان ءوتىپ كەلگەن سوڭ، سونى ءسىزدىڭ بەتىڭىزگە باسقاندىعىنان. «... اركىم مەنىڭ ءاربىر شىعارمامنان جىرمىشتاپ الىپ جاتىر» دەپ، وزگەلەردىڭ جازعانىنان ويى ۇقساستاۋ بىردەمە كورسەڭىز، جۇرەگىڭىزدىڭ باسىنا سارىسۋ تولاتىن ءوزىڭىز بۇكىل سوم دۇنيەنى شايناماي جۇتاتىن جىلانشا بولمەي-جارماي، رومان-ديلوگياڭىزعا ازىق ەتكەنىڭىزدى ۋاقىت شىركىن ۇمىتتىرا باستاپتى. بىراق سونشا قابىلەتىڭىزبەن «قارعا كومگەن – قار كەتكەندە اشىلاتىنىن»، «بىلتىر كۇيگەننىڭ ءيىسى – بيىل شىعاتىنى» ەسىڭىزدە بولماعان. ءوزىڭىز ايتقان پلاگيات-ۇرلىقتىڭ ۇلكەن وشاعى ءسىز ەكەنىڭىزدى ايتقىزباي قويمادىڭىز (ەشكىم بىلمەس دەپ جۇرگەنسىز).

قۇرمەتتى وقىرمان! بۇل وقيعانى ماعان قالامگەر ز.سانىك ءىنىسى توكەن ەكەۋى بىرلەسە وتىرىپ، سول ۇيدە ءشامشابانۋ اپايدىڭ كوزىنشە ايتىپ بەرگەن. جانە سول ءۇشىن وسى ماقالاعا توكەن شوتانبەكوۆ جوعارىدا اتالعان كوزى ءتىرى كۋالاردىڭ كوزىنشە ءوزىنىڭ قولىن دا قويىپ بەرگەن (تۇپنۇسقاسىقولىمدا تۇر). كەزىندە مەنىڭ وڭ جانباسىما كەلىپ تۇرسا دا، ءوزىنىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرىپ جۇرگەن زەكەڭ ايەلىمنىڭ كوزىنشە: «جانات ءىنىم، قازىرشە قويا تۇرساڭشى... بۇعان قابدەش قايتسە دە قارسى ماقالا جازاتىنىن بىلەسىڭ. ايتىستى ۇدەتىپ، ونىمەن سالعىلاسىپ جاتۋعا دەنساۋلىق تا كوتەرمەيدى. وسىنى تەك ءوزىڭ ءبىلىپ جۇرسەڭ بولدى عوي، تۇبىندە ءبىر كەرەگىڭە جاراتارسىڭ...» دەپ، سوڭىنا تەرەڭ سىر تاستاعان ەدى مارقۇم. سونىمەن ءوز اقىم، ءوز كەگىم كەتىپ بارا جاتسا دا، ول كىسىگە قابدەشتى قارسى قويعىم كەلمەگەن ەدى. تىرشىلىگىندە زەكەڭە موينىندا ءمىنى بار قابدەش اعام سالەم بەرە المايتىن. سىرتىنان كوزىمەن اتىپ، اقشيا قاراپ قوياتىن. بەلشەسىنەن باتقان لايساڭ باتپاققا قاراماي، كوپكە توپىراق شاشىپ سوقتىعاتىنىنا تاڭىم بار. قاسقىر دا ءوز ىنىندەگى بولتىرىگىن ساقتاپ، تىنىش ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ماڭايىنا شاپپاۋشى ەدى عوي. اسىرەسە، وزگەدەن بۇرىن وزىنە مازا تاپتىرمايتىن اپەندەلىگى ايانىشتى-اق!.. 

قابدەكە، ءسىز ز.سانىككە باتا المايتىن كەگىڭىز ءۇشىن سىر بويىنداعى تولەك-اتايدىڭ باسىنا بارعاندا، زەكەڭە ءسوز بەرگىزبەي، «بۇلاردى بايقاماسا بولمايدى، قىتايدىڭ تىڭشىسى ەمەستىگىنە كىمنىڭ كوزى جەتەدى» دەپ جۇرتتى ۇركىتكەنىڭىزدى ز.سانىك ەلدەن ەستىپ، ايتىپ كەلگەن. ءدال سونداي وتىرىك جالامەن الگى كۇنگەي مۇقاجانعا «تۋالەتتە ءولىپ قالدى» دەپ، مۇلدە وتىرىك جالا جاۋىپ، وعان باسپاسوزدە جاۋاپ قايتارا الماعانىڭىز سياقتى جالعان جالا جابۋعا كەلگەندە بەتىڭىزدى تىلسە قان شىقپاس. قودار بەينەلىسىز. قابدەكەڭ العاش رەت اسقار التايعا مەنىمەن قوسا ورىنسىز جالا جاپقانى ازداي، وعان ەكىنشى رەت تيىسكەندە دە، بۇرىنعى جازعاندارىن تاعى ەزىپ: «قويلارىمنىڭ قانشاسى كىمنىڭ قوراسىندا جۇرگەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن. ماسەلەن، مەنىڭ ەرتەرەكتە جازىلعان «سايگۇلىكتەر» اتتى پوۆەسىمدە قوزىكۇرەڭ دەيتىن ايعىر بار» دەپ، سونىڭ ەگجەي-تەگجەيىن مىنا ماقالاسىندا ءالى دە شۇبىرتا كەلىپ: «ال، مەنىڭ پوۆەسىم جاريالانعان سوڭ، ون بەس جىل وتكەندە ءبىر جاس جازۋشى (ا.التايدى ايتقانى) «قاراشتىڭ قاراسى» دەگەن اڭگىمە جازىپتى. ايىرماشىلىعى قوزىكۇرەڭ مىنىلمەگەن كۇيى جۇگەن-نوقتاسىز بوس قاشسا، «قاراشتىڭ قاراسى» ۇستىندەگى ادامىن جىعىپ، ەر-توقىمىمەن، نوقتا-جۇگەنمەن كەلەدى» دەپ، وقىرمانعا التىن قۇسىپ بەرگەندەي ەجىكتەپ ەزەدى. قازاقتا قوزىكۇرەڭنەن باسقا جىلقى قاشپاۋى كەرەك بولعانى عوي؟! سول ماقالالارىن بۇ جولى دا 6-شى ناۋرىز 2020 جىلعى «جاس الاش» بەتىندە تاعى دا ەزىپ، قايتالاپ شىعارىپتى 

ءدال سول سياقتى كوزى جوق ساكەن ءجۇنىسوۆتىڭ «اماناي مەن زامانايىنا» جازعان ماقالاسىندا تاعى سولاي «مەنىڭ كەيىپكەرىم ەركەك ەدى، ونىكى ايەل. ايىرماشىلىعى سول» دەپ، جاڭاعىنىڭ كەرىن كەلتىرەدى. ءوزى جانە «ءبىر ادامدى ەكى قايتا سىناۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ «كونفۋتسي ايتقان» دەپ، قازاقتىڭ ءتول ءسوزىن قايداعى بىرەۋگە تاڭىپ كوسەمسيدى. ءوزى «ەكى قايتا... ەمەس. ءبىر ادامعا بىرنەشە قايتا سوقتىعاتىنىن بىلمەيدى. جاسى سەكسەننەن اسقان; «شاشى قۋداي، دارەتى سۋداي» دەيتىن شاعىندا وسىنىڭ ءبارىن كوز قۇنىنداي جوقتاۋ، جالامەن جانىپ-كۇيۋ، قانداي ازاپ دەسەڭىزشى!.. تاعى ءبىر ماقالاسىندا وعان جاۋاپ جازباي ءۇنسىز جۇرگەن ماعان ءۇشىنشى رەت ءتيىسىپ «ۇياتسىزداۋ بىرەۋى...» دەپ، ىشىندە يت ۇلىپ جانە ءبىر تيىسكەنى – مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى جازۋشى، ادەبيەت-زەرتتەۋشى، عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ «ەگەمەن قازاقستانعا» ماقتاپ ماقالا جازعانىن كورە سالىپ، سونىڭ ارتىنشا ىلە-شالا قالامىنا جارماسقان (ىشىمنەن ءبىلىپ وتىردىم، كوزدەپ تۇرادى).

كەزىندە «قۇزعىن» دەگەن اڭگىمە جازعان ەدى. قايدا بولسا سوندا ۇرىنىپ جۇرەتىن، وزىنەن اۋمايتىن ول قۇزعىنى اقىرىندا ماشيناعا سوعىلىپ، «ۇرىنىپ» ولگەن. سول جەكەمەنشىك قۇزعىننىڭ قۇنىن وسى جولعى 6 ناۋرىز 2020 جىلداعى ماقالاسىندا داۋلاپتى. س.دوسانوۆتىڭ اقباس بۇركىتىنەن جاقسى ەدى دەيدى. قاتتى وكىنىشى بار. ونىڭ ءبىراز بولىگىن بۇرىنعى ماقالالارىندا دا شيىرلاعان. سونى تاعى قايتالاپ، ەزەدى-اي كەپ. جانە ول تۋرالى ەلگە دەگەن وكپەسى قارا قازانداي ەكەن... بىلاي دەپ كۇرسىنەدى: «امال نە، مەنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىم سياقتى بۇل اڭگىمەم دە كەزىندە ساراپتان ءوتىپ، تالدانبادى. سىنشىلار وزدەرىنىڭ جەرلەس، اۋىلداستارىنان اسپايدى. جازۋشىلار قىزعانىشتان وزگەنىڭ جاقسىلىعىن ايتپايدى. ادەبيەت اشىق-شاشىق، يەن قالعان» دەپ وكسيدى. اۋ، كوكەسى! ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىز تۋرالى ەڭ كوپ ماقتاۋ جازعان ادام مەنمىن. ءسىزدى جەك كورەتىن كىسىلەرگە جامان كورىنگەنىمە دە قاراماعان ەدىم. ءوزىڭىز ايتقانداي «... امال نە!».

قابدەكەڭنىڭ كوك-دولى جارالىسىنا قاراپ جۇرت كوبىنشە ۇندەمەي قۇتىلادى. «بالەدەن ماشايىق قاشىپتى» دەگەندەي، باياعى – «بەيباق كوندىم دەسە، بەتپاق جەڭدىم دەيدى» دەگەننىڭ تاز كەبى. قازاقتا «قاسيىن دەسەڭ قان شىعادى، قاسىمايىن دەسەڭ جان شىعادى» دەگەن ماتەل بار. ايتساڭ اعا-ەكەڭە اۋىر تيەدى، ايتپاساڭ اقىڭ كەتەدى. قايران، كوكە-اۋ!.. جۇرتتى ازارلاندىراتىن ءوزىڭىز ەمەس پە. كەيبىر وزىڭىزبەن نيەتتەس بىرەۋلەردىڭ قولپاشتاپ: «ءسىز وزىڭىزگە قارسى كەلگەندەردى شەتىنەن ايداپ شىعاسىز» دەگەنىنە قۋاتتاناسىز-اۋ دەيىم. ءسىزدى جاردىڭ باسىنا اپارىپ قوياتىن سولار. ءسىزدى قولپاشتاعان كىمدە-كىم دۇشپان تاۋىپ بەرەدى. باسىڭىزعا ازاپ تاۋىپ بەرەدى. «دۇشپانىن ءالسىز ساناعان وكىنەدى» دەگەن بار. ارى قاشىپ، بەرى قاشىپ قۇتىلمادىق. ارت-ارتىنان باسپاسوزدە ءتيىسىپ، ءتىپتى بولماسا سىرتتان «قاتىن وسەكپەن» جالا جاپقاندى قويمادىڭىز. ەندى ءوز وبالىڭىز وزىڭىزگە. «قاشۋعا جول تاپپاعان قولىڭداعى قىلىشىڭا جارماسادى» دەگەنگە جەتكىزدىڭىز! ءسىزدىڭ ءوز سوزىڭىزبەن ايتقاندا «مىزعىماس قارا جارتاستاي» دەيتىن، ەڭ بەتكە ۇستار «دارابوزىڭىزدى» زەينوللا سانىكتەن ۇرلاعانىڭىزدى ايتقىزباي قويمادىڭىز. ماعان جازعان ماقالاڭىزدا «مەن بۇلارمەن ايتىسىپ، ءوزىمدى ونىڭ سول دەڭگەيىن تومەندەتكىم كەلمەيدى» دەگەن ەدىڭىز. ءدال سول سياقتى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى اقىن نەسىپبەك ايتوۆقا جازعان ماقالاڭىزدا دا سول سياقتى «دانىشپاندىعىڭىزعا» سالىپ، «مەن ءاسىلى نەسىپبەك ايتوۆ سياقتىلارمەن جاۋلاسىپ، ولاردىڭ دەڭگەيىنە دەيىن تومەندەگىم كەلمەيدى. وعان جاۋاپ قاتپاي ەلەۋسىز قويا سالايىن دەپ ءبىر وقتالدىم دا، شولاق ويلى وقىرماندار (وزىنەن باسقا وقىرماننىڭ ءبارى «شولاق ويلى») باسقاشا ءتۇسىنىپ قالماسىن دەپ ەرىكسىز قالام الدىم. نەسىپبەكتىڭ شاتپاعىنا ەشكىم پىسقىرمايدى دا» دەپ اۋەكتەيسىز. قوعام مويىنداعان اقىنعا جالعىز كوزبەن قارايسىز.

تاعى سول «جاس الاشتىڭ» بەتىندە (5 ناۋرىز، 2013 ج.) «اباي جولى» رومانىندا ابايدان كەتكەندەردى تەرىپ: «الدىمەن ورازبايلار مەن جيرەنشىلەر كەتتى. سونان سوڭ تاكەجان مەن تاكەجانشىلار كەتتى. اباي جالعىز قالدى» دەگەن سويلەمدەردى پايدالانىپ، وزىنەن كەتكەن بىزدەردى سىناپتى. ءوزىن اباي ورنىنا قويعانى. «قولىڭداعى قۇستى قۋساڭ اسپانعا كەتەدى، قاسىڭداعى دوستى قۋساڭ دۇسپانعا كەتەدى» بولىپ، دوستى دۇشپانعا اينالدىراتىن ءوزىڭىز. 70 جىلدىعىڭىز وتەردە ءسىزدى جابىلا سىناپ جازعان جۇرتتىڭ قايسىسىنا كىمگە جاۋاپ جازارىڭىزدى بىلمەي، اۋرۋحانادا بۇعىپ جاتىپ قالىپ ەدىڭىز. سوندا دوس-دۇشپاننان ۇيالعانىمنان قارسىلاستارىڭىزعا جەك كورىنىپ، ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىز جايلى «ادەبيەت ايدىنى» گازەتىنە ماقتاۋ ماقالا جازعان جاپا-جالعىز مەن ەدىم. ءومىرى تەلەفون شالىپ كورمەگەن ءبىزدىڭ ۇيگە تىزگىن ۇشىمەن حابارلاسىپ، مەن جوقتا كەلىنىڭىزگە راقمەت ايتىپ، تاعزىم بىلدىرگەنىڭىز تەز-اق ۇمىت بولعان. وكىنىشتى-اق!

تاعى ءبىر سۇمدىق شىندىقتى اشا كەتەيىن. ءسىز مەنىڭ «ەسەنگەلدى بي» رومانىمدى 2004 جىلى ءوز قولىمنان الىپ وقىعانسىز. بىراق ءجۇرىپ-ءجۇرىپ، مەن ول كىتاپقا «الاش» ادەبي سىيلىعىن العاننان كەيىن 2009 جىلى ۇرىندىڭىز. سوعان دەيىن ۇندەمەي ءجۇرىپ، جىلاننىڭ قۇسىعىنداي ءزارىڭىزدى، سونان سوڭ توكتىڭىز. اسقار التايعا دا، ول «الاش» سىيلىعىن العان سوڭ ءدال ءسويتتىڭىز. سىزدەن وزگە ادام باقىتقا بولەنبەۋى كەرەك بولعانى عوي. «قازاق ادەبيەتىنە» جازعان ماقالاڭىزدا: «نەسىپبەك ايتوۆ مەملەكەتتىك سىيلىقتى جاعىمپازدىقپەن الدى دەگەن نەگىزدە ءتيىستىڭىز». مەنىمەن تەڭەسەتىن كىم بار دەگىڭىز كەلەدى. جۇرتتىڭ باقىتىنا تالاسقاننان قانشا ابىروي تاپتىڭىز؟!

ونى قويعاندا وزدەرى قارالى بولىپ، قازالى بولىپ جاتقانىنا قاراماي، جازۋشى ءسابيت دوسانوۆقا دا، ول كىسى مەملەكەتتىك سىيلىق العان بويدا ىلە-شالا ۇرىندىڭىز. جانە «ءدامىن تاتىپ، قوناعىندا بولعام» دەپ، «اسا ءبىر «ادال» راي بايقاتاسىز. ويلاعان ادامعا قارالى بولۋ دەگەن قازا كورۋ دەگەن ءبىر كىسىنىڭ باسىندا تۇرمايدى. كەزەگىمەن كەلەدى. ءدال سونداي كەزدى پايدالانىپ قالۋ – «جارالى قۇسقا تاس اتۋ» ءسىزدىڭ قانداي قاسكوي جارالعان ادام ەكەنىڭىزدى كورسەتەدى. سول تۇستا س.دوسانوۆ وتباسى قايعىدان قان جۇتىپ وتىرعان جىلى سوزگە ءزارۋ جانۇيا ەدى. ەلدىڭ-جۇرتتىڭ كيەسىنەن قالاي قورىقپايسىز؟ ءدال سول كەزدە قارالى وتباسىنا جاۋىزدىق تانىتىپ، س.دوسانوۆقا بىلاي سوقتىعاسىز: «قازاننان قاقپاق كەتسە، يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەن ءسوز بار. مەنىڭ «قۇزعىننىڭ ءولىمى» اتتى اڭگىمەمنەن كەيىن ادەبيەتتە اسپاندا ۇشىپ ءجۇرىپ «ويلاناتىن» قۇستار كوبەيىپ كەتتى. ءتىپتى الگى مەنىمەن ءۇيىر-ءشۇيىر بوپ جۇرگەن جازۋشى ءوز رومانىنىڭ باسقى ءبىر تاراۋىن «اقباس بۇركىت» دەپ اتاپتى» دەيدى دە، ارى قاراي سوعان جابىسىپ الادى: «جالپى مۇنداي جازۋشىلاردىڭ سورى – پاۆتوريچنوست، ياعني وزگەنى قايتالاۋىندا. ولار تابيعاتتاعى قاراقۇستار سەكىلدى ءوز جانىنان ەشتەڭە تاپپايدى دا، وزگەنىڭ جەمتىگىنە يە بولادى» دەپ تاعى دا جىلاننىڭ قۇسىعىنداي ۋىڭىزدى بۇرىكتىڭىز. قانداي قاستىق دەسەڭشى!

مىنە، وسىنىڭ بارلىعى ءجۇمادىلوۆتىڭ وزىمنەن باسقا ەشكىم بولماسا ەكەن دەيتىن; جان-رۋحىنا مەرەزدەي جۇعىپ جابىسقان تۋما سىرقاتىنىڭ بەلگىسى. دوسانوۆتىڭ اقباس بۇركىتىنىڭ جازىعى -  ءجۇمادىلوۆتىڭ الگى ۇرىنىپ ولگەن كوكدولى قۇزعىنىنان الدەقايدا بيىك ورىندا تۇرۋىنان. ءدال سول سياقتى كورنەكتى جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆكە دە ول كىسى مەملەكەتتىك سىيلىق العاننان كەيىن قايتا ۇرىنا باستادى. بەكەڭدە بىردەمەسىنىڭ قۇنى بارداي! بيلىكتى قوسا شارپىپ وتىرادى. ءوزى جاساپ وتىرعان قوعامعا ءتىس-تىرناعىمەن قارسى. وسى قابدەش ءبۇيتىپ بۇلىندەگەن; جايدارى، جاستاۋ كەزىندە ءوز اۋزىنان: «قىتايدا كادىمگى شيكى سىيراقتى قايناتپاي، جاي وتقا ءۇيتىپ، اۋزىمىزدى كۇيەلەپ جەگەنىمىزدە بال تاتۋشى ەدى» دەپ جاسىرماي، نامىستانباي ايتاتىنىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ جۇرگەن ەدىم... قازاقستاننىڭ اق نانىن كوتەرە المادى (سىيراق ءۇيتىپ جەپ وتىرعان بەت-اۋزىڭىز كۇيە بەينەڭىزدى ۇمىتپاڭىز – اعا).

قابدەكەڭ كەي ماقالاسىندا ار-ۇياتتى ايتادى. اۋ، ءسىز اتتاماعان ار-ۇيات، ءسىز توزدىرماعان بەت قالعان با ەدى! بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبىرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆتەن باستاپ ءسىز شاپتىقپاعان كىم قالدى؟ «اسقان وزىمشىلدىكتەن بۇزاقىلىق تۋادى» دەگەن ۇلاعات سىزگە ارنالعانداي. ءا.نۇرپەيىسوۆ، ج.تۇرلىباەۆ،ب.نۇرجەكەەۆ، ك.احمەتبەكوۆ، ب.الدامجاروۆ، ءجادي شاكەن، د.دوسجانوۆ، تۇرسىنبەك قۇدايبەرگەن، مۇقتاربەك كارىم، ج.احمادي، ا.التاي، س.ءجۇنىسوۆ، زەينوللا سانىك، كامال ءابدىراحمانوۆ، سوۆەتحان عابباسوۆ، تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، فاريدا ءشارىپوۆا، نەسىپبەك ايتوۆ، مىڭباي ءراش، اسقار توقپانوۆ، شقو اكىمى دانيال احمەتوۆ بولىپ كەتە بەرەدى. مىڭباي ءراش: «ءجادي شاكەن تۋرالى ماقتاۋلى ماقالا جازعان ەدىم. قازىمىر قابدەش ماعان امانداسپاي، سۋ تيگەن قوڭىزداي قوقيىپ قالىپتى» دەسە، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى سىنشى، جازۋشى ءامينا قۇرمانعاليقىزى: «ن.ورازالينگە جانە كەيىن بەكسۇلتان اعا جايلى ماقالا جازىپ ەدىم، مەنىمەن قاراداي وشتەسىپ، ءتيىسىپ ءجۇر» دەپ جىلارداي بولىپ وتىر. سوندا قالاي؟ قابدەش قالماقتار باس الماي تابىناتىن تاس قۇداي بولعانى عوي.

ەندى ق.ءجۇمادىلوۆ جايىندا جازىلعان ماقالالارعا نازار اۋدارىڭىز. ءجادي شاكەنۇلى: «حالىق جازۋشىسى حالىققا نە دەپ اقتالادى» («انا ءتىلى»، 18.05.2006) جانە «ءۇن» جورنالى (№1 2006). بەگدىلدا الدامجاروۆتىڭ «قابدەشتىڭ قىرىق قالتالى قۋلىعى نەمەسە ول ن.نازارباەۆتى قالايشا قارالاۋعا تىرىستى» («انا ءتىلى»، 08.06.2006), ب.نۇرجەكەەۆتىڭ «قازاق ادەبيەتىندەگى» «قابدەش قايدا باراسىڭ». نەمەسە ءوزىن قابدەشتىڭ جەرلەسى سانايتىن ابدەش دايراباەۆتىڭ ءجادي شاكەننىڭ «جالعىزدىڭ ءۇنى» كىتابىنا شىققان ماقالاسى (10.10.2006) «دۋاقانت جازۋشى نەمەسە كىم وپاسىز، كىم ساتقىن، كىم ارامتاماق». بۇنىڭ ىشىندەگى ۇساق تاقىرىپتارداعى «قابدەش قالاي كوشىپ كەلدى؟»، «ەلدى باستاپ كەلگەنى شىن با؟»، «قابدەش ساياسي قايراتكەر مە نەمەسە ەكىجۇزدىلىكتە قانداي رولدەر وينايدى؟» دەگەن ماقالالاردى تۇپنۇسقا قولجازباسىنان –اق وقىعان كىسى تالاي نارسەگە قانىعادى، جاعاسىن ۇستايدى. بۇنىڭ ءبارىن ءجادي شاكەن «جالعىزدىڭ ءۇنى» كىتابىنا دا جارقىراتىپ شىعارعان. سونداي-اق زەينەتكەر تىنىباەۆ ءنابي اۋباكىرۇلىنىڭ جاريالانباعان ماقالاسىندا «تاۋەلسىزدىك پەن پرەزيدەنتتى كەلەمەج ەتكەن رومان» جانە «قابدەش تە ءوزى داتتاعان سول حالىقتىڭ ورتاسىنان شىقپادى ما» دەگەن داۋسىز شىندىققا قۇرىلعان ماقالاسىنىڭ تۇپنۇسقاسى مەندە تۇر (بۇل دالەلدەر گازەتتە مەنىڭ قولىمدا سارى مايداي ساقتاۋلى تۇر. قاجەت بولعان جاعدايدا سۋىرىپ الامىن).

سول سياقتى قحر شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن شىنار كۇڭگەيۇلى جانە التاي ايماعىنان داۋىل كۇڭگەيۇلى بىرلەسىپ جازعان «اكەمىزدى قورلاعانىن كەشىرە المايمىز» اتتى ماقالاسى («انا ءتىلى» 22.06.2006) شىققان. ولار قابدەكەڭنىڭ «كۇڭگەي دەگەن دارەتحانادا ءولىپ قالعان» دەگەن كۇيەلى ماقالاسىنا قارسى ماقالا جازدى. سونداي-اق ەركىن مەرگەنبايۇلىنىڭ «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى» («التىنوردا»، 24.11.2006). قۇمانبەك اسكەرمانۇلىنىڭ «قابدەش ءوزى داتتاعان حالىقتىڭ ورتاسىنان شىقپادى ما؟». ءدال سول سياقتى امان قۇلباەۆتىڭ «قالىپتان اسقان كۇنىڭ، بالەنى باسقان كۇنىڭ» اتتى ءجادي شاكەن كىتابىنا شىعارعان ماقالاسى، سونىمەن قوسا تۇڭعىشباي ءال تارازيدىڭ قابدەشكە سوققى بەرگەن ماقالالارى جۇرتشىلىقتىڭ ەسىندە. مىڭباي ءراشتىڭ: «ءجۇمادىلوۆتىڭ جاۋى بىتەر ەمەس» دەگەنى («قازاق ادەبيەتى»).

«قاراقىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى قۇلىنىم» دەمەكشى، ءولىپ قالعان اسقار توقپانوۆتىڭ ارۋاعىمەن الىسام دەپ تاياق جەدى. تىرلىگىندە ەشكىمدى بەت قاراتپاعان اردا مىنەز، ادۋىن كىسىنىڭ رۋحى تەگىن جاتا ما؟! انا دۇنيەدەگى تىنىش جاتقان مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا ءتىس قايراۋ وڭاي كورىنگەن. ارۋاقپەن الىسۋ، ولگەندەردى قارالاۋ; شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلباەۆ، ز.سانىكتەردى بۇل ماقالاسىندا تاعى ۋلى تىلىمەن جىلانشا شاعۋى – قۇداي الدىندا بەرىلەتىن جاۋاپ بولار. ەندىگى قىزىققا قاراڭىز، بۇكىل تارباعاتايدىڭ ەلىن ءسىز «كوشىرگەن» ەكەنسىز... وزگە جاقتى كىم كوشىردى؟ ماسكەۋگە حات بارادى دەگەنگە اقىماقتىڭ ءوزى سەنبەيدى. كەڭەس پەن قىتاي ءبىر-ءبىرىن اتارعا وعى جوق بولىپ وتىرعاندا شەكارادان «قابدەشتىڭ حاتىن وتكىزىپتى-ءمىس!...»

«اكادەميكتىڭ كوز جاسى» كىتابىنىڭ 379-بەتىندە «مەن ءوزىم كەزىندە قىتايدان ەل كوشىرىپ اكەلگەن اداممىن عوي. 1962 جىلى 10-ءساۋىر مەن 1-مامىر ارالىعىندا تارباعاتاي ايماعىنان اتا-جۇرتقا ەشقانداي قۇجاتسىز 200 مىڭداي قازاق بوسىپ ءوتتى. ولار قازاقستاننىڭ شىعىس ايماقتارىنا قونىستاندى. ول كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاپ اتا-جۇرتقا باستاپ اكەلگەنىمدى ءالى كۇنگە دەيىن ماقتانىش ەتەمىن. ءسىرا، ءجانتاسىلىم ەتەردە سونى ەسكە الىپ، كوڭىل جايلانىپ ولەتىن شىعارمىن-اۋ!» دەيدى سابازىڭ! ءبىر قاراساڭ، ءدال وسى سوزىمەن جۇرتتى ءسال سەندىرگەندەي بولادى. بىراق دانىشپان قازاقتىڭ «ءبىر وتىرىكتى بۇركەۋ ءۇشىن ون وتىرىك جەتپەيدى» دەگەنى ناق وسى جەردەن شىعادى. بۇل ماسەلەگە بۇرىننان كوپ داۋ شىققان. قابدەكەڭنىڭ جاڭاعى سوڭعى سويلەمى، ياعني «ولەردەگى ءسوزى» اتالمىش كوشتىڭ ەگجەي-تەگجەيىن تولىق بىلەتىن جۇرت اۋىزەكى عانا ەمەس، قارسى ماقالا دا جازعاندىقتان، وزىنە جاۋ بولعان سول وتىرىگىنەن قۇتىلا الماي قالعان. «ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ» كەرى كەلىپ، ەندى وسىلاي دەپ ولەردەگى ءسوزىمدى ايتسام، قالاي شىعار ەكەن دەگەن ويعا كەلگەن. ايتقانى راس بولسا... سول جايلى قابدەكەڭە قارسىلىقتار تۋىپ جاتقاندا وزىمەن ەجەلدەن دوس-جار جاعدا اعا سياقتى بىرگە كەلگەن كىسى نەگە قوستاپ ءبىراۋىز ءسوز ايتپادى؟ نەگە جازبادى؟ اۋىزشا دا قوستاپ، ەشكىم ايتپاعان، بىردە-ءبىر ادام جاق اشپاعان،  جانە جاياۋ قاشقان كەزدە قابدەكەڭدى سۋدان ارقالاپ وتكەن قاجىتاي ءىلياسوۆ نەگە ول جايلى اۋىز اشپاي، ءبىراۋىز ءلام-ميم دەمەي كەتتى؟ امال-ايلانىڭ; كىسى ولتىرەتىن قۋلىق-سۇمدىقتىڭ ءبارىن مىستان كەمپىردەن ارتىق بىلەتىن قابدەكەڭنىڭ بۇل تۇستاعى قاراباسقانى – جاڭاعى اتالعان كىسىلەرگە جالىنىپ-جالپايىپ بولسا دا، ءبىر جيىندا ءبىراۋىز ايتقىزىپ قالماعانى... (مۇمكىن ولاي ەتۋگە ارى تازا جاعدا اعا مەن الماس جىگەر قاجەكەڭ كونبەيتىنىن بىلگەن بولار).

قابدەكەڭنىڭ جاڭاعى قىتايدان «ەل كوشىرۋ» جونىندەگى سويلەمنىڭ اياعى: «مەن سول جاندارعا باسپانا سۇراپ» (ساياسي باسپانا عوي ج.ا.) ماسكەۋگە نەشە دۇركىن حات جازدىم.  مىنە، كوردىڭىز بە، سوڭعى ماقالاسىندا «ءشارىپ اقىشۇلىنىڭ اتىنان جىبەرىپ تۇردىم» دەيدى. ياعني ءوزىن-ءوزى وندىرماي ۇستاپ بەرگەن. سويلەمىنىڭ اياق جاعىنداعى سىيقىنا قاراڭىز: «قىسقاسى، سول كوشتىڭ يدەولوگى بولدىم. امال جوق. سونى ەشكىم ايتپاعان سوڭ، ءوزىم ايتىپ وتىرمىن» دەپ ءوزىن مىقتاپ كىسەندەپ بەرەدى. قازىر ەشكىم سەنبەسە دە، مۇنان كەيىن ءتىپتى مۇلدە سەنبەيدى. «اكادەميكتىڭ كوز جاسى» كىتابىنان كورسەتىلگەن بەتىنەن كەلەر ۇرپاققا جەتسىن ەگەنى مە؟ كەلەر ۇرپاقتىڭ ىشىندەگى ۇلتجاندىلار «وي، ءبىزدىڭ بالەن عاسىردا داۋلاسىپ وتكەن بالەنباي دەگەن بابامىز ۇلتىمىز ءۇشىن وسىلاي كۇرەسكەن ەكەن-اۋ!» دەپ الدانىپ، اربالاتىنى راس قوي. بىزبەن كەتپەي جازىقسىز ولاردى دا الداپ سوقپاق. اۆتور ءسوزىنىڭ جالعاسى: «سول كوشتى ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەگەن جان جوق!» دەپ كوكىرەگى قاق ايىرىلا كۇرسىنەدى. (قابدەكەڭنىڭ «كوشىرگەنىن» ەشكىم بىلمەسە، سايتان زەرتتەمەك پە). تاعى دا سويلەم جالعاسى: «قۇلجا، التاي ايماعى نەگە قوزعالماي قالدى. ويتكەنى ولاردىڭ ۇيىمداستىراتىن ادامى بولمادى» دەيدى... وتىرىكتىڭ كوكەسىن كورمەي ءجۇر ەكەنبىز. التايدى بىلمەيمىن، قۇلجا، ىلە ايماعىنان قازاق قانا ەمەس، ۇيعىر، دۇڭگەندەرگە دەيىن 100 مىڭداپ وتباسى ءوتتى ەمەس پە. ال مىنا ماقالاسىندا «قۇلجادان ءوتتى» دەيدى. بۇل شارشاعاندىق پا، الدە الجىپ جىندانىپ شالىقتاۋ ما؟ «ماسقارانىڭ باسپاناسى جوق» دەگەن وسى. «اكادەميكتىڭ كوز جاسى» كىتابىندا شقو اكىمى دانيال احمەتوۆكە سوقتىعامىن دەپ، ءۇرجار اۋدانىنا قابانباي ەسكەرتكىشى قويىلعاندا، بەيباق قابدەش شاقىرىلماي قالعانى دا، تاياق بوپ تيگەن. وداق اتىنان بايانداما جاساۋعا نۇرداۋلەت اقىش جىبەرىلدى. قارا نيەتتىلىكپەن تاۋىپ جاتاتىن «ولجاسى» وسىلاي.

قابدەكەڭ «جاس الاش» گازەتىنىڭ بەتىندە بۇكىل ورالمانداردى قارالاپ: «ورالمان دەگەنىڭ كەشە عانا ءبىر ەلدىڭ بوساعاسىندا جانىن جالداپ، كۇن كورىپ جۇرگەن بودان عوي. قۇلداردا بولاتىن جاعىمسىز مىنەز قانداي؟ ساتقىندىق. ەكى جۇزدىلىك. جاعىمپازدىق. تاعىسىن-تاعىلار. سول قۇلداردا بولاتىن مىنەز ورالمانداردا دا جەتىپ ارتىلدى» دەپ جازدى. ول ءۇشىن دە تاياق جەپ، جاۋاپ جازدى. قازىرگىسىن بىلمەيمىن، مەن بىلەتىن كەزدەگى قابدەكەڭ بىرەۋگە تيىسەر الدىندا «ءجۇز گرامىم بار» دەپ ءوزى ايتاتىنىنداي، جاقسىلاپ «بۋسانىپ» الۋشى ەدى. سونىڭ جۇعىنى ءالى بار ما، كىم ءبىلسىن. ۇلى مۇحاڭ – مۇحتار اۋەزوۆ «اباي» رومانىنىڭ ەكى جەرىندە «دوستىقتان جاۋ بولعان» دەگەن ءسوزدى كەلتىرەدى... وندا سىرىڭدى بىلەتىن دوستىڭ جاۋلاسقانى جامان ەكەنىن سۋرەتتەگەن. سول ايتقانداي، قابدەكە، سىزگە وزگە دۇشپانىڭىزدىڭ سوققىسى ەشتەڭە ەمەس، دوستىقتان كەتىپ، كوڭىلى قارايعان بىزدەر سياقتى، نەسىپبەك ايتوۆ سەكىلدى ىنىلەرىڭىزدىڭ سويىلى وڭباي تيەتىنىن; ەڭسەڭىزدى كوتەرتپەي قوياتىنىن ەرتەرەك ەسكەرگەنىڭىز ءجون بولاتىن ەدى. 2014 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان شىققان عۇمىرنامالىق ەسسە كىتابىم «سىناپتاي سۋسىعان جاھانداعا» وسى ماقالا كىرىپ تۇرعان جەرىنەن ارتىن باعايىن دەپ الىپ تاستاعان ەدىم. بىراق مەندە كوز قۇنىڭىز كەتكەندەي قويماي-قويماي گازەتكە جازىپ، سىرتتان اۋىزشا جالا جۋىپ، جامانداپ جۇرگەنىڭىزدىڭ ۇستىنە «جاس الاشتا» تاعى اۋىز سالعانىڭىزدى كورىپ، امالسىز باتپان قۇيرىق مايى بار سىباعاڭىزدى دايىندادىم. ساليقالى سابىرمەن; اعا رەتىندە قابىل الىڭىز. قازاق اتامىزدىڭ: «ايعىر ۇشىنسا – ات بولادى، ات ۇشىنسا – ەت بولادى» دەگەنىندەي، اعا، ءسىز تىم ۇشىنىپ بارا جاتىرسىز! ءدانىشپان قازاق ايتاتىن: «جەڭسە - حان بولعىسى كەلەتىن، جەڭىلسە – قاراقشى بولعىسى كەلەتىن» ادامنىڭ ءوزىسىز.

قۇرمەتپەن «ءىنى-دوسىڭىز» جانات احمادي

حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، الماتى وبلىسى جانە جامبىل اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz