Núrsúltan NAZARBAEV, Qazaqstan Preziydenti.

Bizdi sayasy kýntizbede siym­vol­dy týrde kórshiles túrghan eki atauly oqiy­gha­dan nebәri birneshe apta ghana bólip túr.

Birinshiden, ol - TMD-nyng Al­ma­ty Deklarasiyasyna qol qoyy­luynyng 20 jyldyq mereytoyy. Ol KSRO qiran­dy­synda Euraziya jәne býkil әlem ta­rihyndaghy óte erekshe memleket­ara­lyq birlestik - Tәuelsiz Memleketter Dos­tas­tyghynyng payda bolghanyn ja­riyalady.

Ekinshiden, ol 2012 jyldyng 1 qan­tarynan bastap jana joba - Birtútas ekonomikalyq kenistikti jýzege asyrudyng basy.

Olarda jana tәuelsiz memleketterdegi últtyq mýddelerding týziluining kóp jylghy tәjiriybesi, euraziyalyq inte­grasiyanyng on­tay­ly modelin izdeu jәne miyl­liondaghan qarapayym adam­dar­­dyng jana ýmitteri bite jym­das­qan.

YDYRAU ALASAPYRANYN TOQTATU

1991 jyldyng 21 jeltoqsanynda Almatyda mening tabandy bastamam boyynsha shaqyrylghan postkenestik memleketter basshylarynyng sammiytinde joyylyp bara jatqan super­der­javanyng alasapyrandy ydyrauynyng qauipti ýderisi toqtatyldy.

Sol oqighalargha tikeley qaty­sushy retinde men onyng sózben aityp jet­kiz­­gisiz shiyrlasqan shiyelenisin әli kýnge deyin jadymda saq­tap kelemin.

Sol bir tarihy kýndermen qabat­tasqan problemalar men qarama-qay­shylyqtardyng auyrlyghynan uaqyt­tyng ózi de býgile týskendey boldy.

Núrsúltan NAZARBAEV, Qazaqstan Preziydenti.

Bizdi sayasy kýntizbede siym­vol­dy týrde kórshiles túrghan eki atauly oqiy­gha­dan nebәri birneshe apta ghana bólip túr.

Birinshiden, ol - TMD-nyng Al­ma­ty Deklarasiyasyna qol qoyy­luynyng 20 jyldyq mereytoyy. Ol KSRO qiran­dy­synda Euraziya jәne býkil әlem ta­rihyndaghy óte erekshe memleket­ara­lyq birlestik - Tәuelsiz Memleketter Dos­tas­tyghynyng payda bolghanyn ja­riyalady.

Ekinshiden, ol 2012 jyldyng 1 qan­tarynan bastap jana joba - Birtútas ekonomikalyq kenistikti jýzege asyrudyng basy.

Olarda jana tәuelsiz memleketterdegi últtyq mýddelerding týziluining kóp jylghy tәjiriybesi, euraziyalyq inte­grasiyanyng on­tay­ly modelin izdeu jәne miyl­liondaghan qarapayym adam­dar­­dyng jana ýmitteri bite jym­das­qan.

YDYRAU ALASAPYRANYN TOQTATU

1991 jyldyng 21 jeltoqsanynda Almatyda mening tabandy bastamam boyynsha shaqyrylghan postkenestik memleketter basshylarynyng sammiytinde joyylyp bara jatqan super­der­javanyng alasapyrandy ydyrauynyng qauipti ýderisi toqtatyldy.

Sol oqighalargha tikeley qaty­sushy retinde men onyng sózben aityp jet­kiz­­gisiz shiyrlasqan shiyelenisin әli kýnge deyin jadymda saq­tap kelemin.

Sol bir tarihy kýndermen qabat­tasqan problemalar men qarama-qay­shylyqtardyng auyrlyghynan uaqyt­tyng ózi de býgile týskendey boldy.

Qazaqstannyng jәne búrynghy Odaq­tyng ózge respublikalarynyng kópten kýtken tәuelsizdikke ie boluynyng qua­nyshty sezimi bizding halyq­ta­ry­myzdyng enshisine tiygen tarihy jauap­ker­shilikting asa kýrdeliligin sezinumen tyghyz astasyp jatty.

Ol kezende sayasy daghdarys eko­no­mikany odan beter túqyrta týsti. Bú­ryn bolghan birtútas sharuashylyq mehanizmi kóz aldynda kýirep jatty. Je­kelegen kәsiporyndar ghana emes, bý­tindey salalar bir jambastay qú­lady. Kóptegen adamdar júmyssyz jәne kýnkóriske qajetti qarjysyz qaldy. Elektrsiz qalghan qalalardaghy pәterlerding terezeleri ýnireygen qara quystargha ainaldy, qarapayym jylu da bolghan joq. Múnday kórinis is jýzinde búrynghy Odaqtyng barlyq ónirlerine de tәn boldy.

KSRO ómirining songhy jyldarynda bastalghan últaralyq janjaldar keni­nen etek jaydy.

Býginde býkil postkenestik elder ýshin etnostyq jәne diny negizde bólinu qaterining qanshalyqty zor jәne aqiqat bolghanyn ashyq aitqan jón. Búl túrghyda ydyrauy qaz-qatar jýrgen Yugoslaviya federasiya­synyng shynayy mysaly naqty dәlel.

Men, ózimning kóptegen әriptes­te­rim - jana tәuelsiz memleketterding kóshbasshylary siyaqty bizding elderimizge aghayynaralyq qantógisti janjaldar, kedeyshilikting týpsiz shyny­rauy men әlemdik ekonomikada tek shiykizattyq tirkeme retinde ghana oryn alyp, tarihtyng shetqaqpay jiyeginde qalu qaupin tudyratyn mún­day jol­dyng qaterli ekenin týsindim.

TMD-ny qúru superderjavanyng ydy­rauynyng qysqa da kýrdeli tarihy kezenin tiyanaqtap, sonymen birge, postkenestik kenistiktegi jana integrasiyalyq ýderisting bastalu nýk­tesi boldy.

Men osydan 20 jyl búryn TMD qúru turaly, әli de sol pishinmen ómir sýrip jatqan, sol kezdegi birden-bir dúrys sheshimning Qazaqstannyng qú­narly jerinde qabyldanghanyn maq­tan tútamyn.

Ol qazaqstandyq bastama boy­yn­sha, mening barynsha belsendi qaty­suym­men jәne Almatydaghy sol bir este qalarlyq tarihy kezdesuge qaty­su­­shy­lar­dyng bәrining sayasy kemen­ger­lik kórsetui arqasynda qabyldandy.

DOSTASTYQTYNG TARIHY RÓLI

20 jyl ishinde TMD atyna kóp­tegen ótkir syndar aityldy. Men de әrkez Dostastyqtyng damuynan, әsire­se, ekonomikalyq integrasiya mәse­le­sinde kóp ýmit kýtkenderding qata­ryn­da boldym.

Óitkeni, elding tәuelsizdigin ny­ghay­tudaghy, daghdarysty enserudegi, ekono­miy­kany kóterudegi, adamdardyng túr­mys dengeyin arttyrudaghy ónirlik iyn­tegrasiyanyng shynayy mýmkindikterin jaqsy bildim. Sebebi, Qaraghandyda nemese Novosibirde, Dnepropetrovskide nemese Grodnoda, Nýkiste nemese Horogta, Nahchyvanda nemese Maryda, Oshta nemese Benderada, Batumiyde nemese Gumriyde túratyn milliondaghan qarapayym adamdardyng Dostastyqpen baylanystyrghan asqaq ýmitterin bildim.

Maghan múnday mýmkindikti Qazaq­stannyng airyqsha kópúltty halqy berdi.

Qazaqstan halqy Assambleyasy ses­siyasy barysynda qazaqstandyqtar­men kezdesude, Dostastyqtyng barlyq elderindegi qarapayym azamattardan keletin kóptegen hattardan maghan qa­ra­payym adamdardyng bizding memle­ket­terimizdin, әsirese, ekonomikalar­dyng tyghyz da berik baylanysyna degen úmtylysy turaly kýshti jýrek lýpilderi berilip jatty.

TMD-nyng 20 jyldyq tarihynda barlyq qatysushy elder ýshin tagh­dyr­sheshti bolatynday sheshimderge ja­qyn­dap kelgen sәtter boldy.

1993 jyldyng qyrkýieginde Eko­no­mikalyq odaq qúru turaly kelisimge qol qoyyldy. Ol erkin sauda aimaghyn, keden, tólem jәne valuta odaghyn qúru satylarynan birizdilikpen ótudi jәne tauarlardyn, qyzmetter men kapiy­tal­dyng ortaq rynogyn qúrudy qaras­tyr­dy. Biraq ol uaqyttary ydyraushylyq tendensiyalary kýshtirek boldy. TMD memleketterining barlyghy qol qoyghan Erkin sauda aimaghy turaly kelisimdi tek alty memleket ghana ratifikasiya­la­dy, biraq olardyng ishinde Resey de, Ukraina da, Belarusi te bolghan joq.

1998 jyly men TMD-nyng Memleket basshylary kenesi boyynsha әrip­tes­terimning bәrine Birtútas ekono­miy­ka­lyq kenistik turaly ózimning keng auqym­dy jobamdy jiberdim. Biraq ol sol kýii joghary dengeyde qaralghan joq.

Obektivti jәne subektivti sebepterden TMD postkenestik kenistiktegi integrasiyanyng sheshushi qúrylymy bola alghan joq. Soghan qaramastan әlem qatang últýstilik qúrylymdardyng bolmauy jagh­dayynda memleketaralyq qarym-qatynastardyng kóptegen ótkir mәse­le­le­ri boyynsha ústanymdardyng jaqyn­dasuyn jәne birlesken sheshim­derding qabyldanuyn qamtamasyz etken búl siyaqty úiymdy búghan deyin bilgen emes.

Memleket basshylarynyng túraqty kezdesulerin erekshe atap ótkim keledi, ol memleketterding bir-birinen beybit týrde bólinuine jәne olardyng tәuel­siz­digining nyghangyna jaghday jasady.

Búl orayda Dostastyq qyzmettes­tik pen ózara baylanystar alanyna ai­naldy. Onyng shenberinde memleket jәne ýkimet basshylary sammiyti tú­raq­ty ótip túrady, 39 salalyq memle­ket­aralyq organdar júmys isteydi. Olardyng keybireuining júmysyna Lat­viya­nyn, Litvanyn, Estoniya men Mon­gho­liyanyng belsendi qatysuynyng ózi atap óterliktey.

TMD-nyng Parlamentaralyq assam­bleya­sy 300-den astam modelidik zan­dar qalyptastyryp, olar últtyq den­geydegi zang shygharuda belsendi payda­lanyluda.

Újymdyq qauipsizdik turaly shart - oghan memleketterding bәrining birdey qatyspaytynyna qaramastan býkil TMD-nyng әskery qauipsizdigining dini bolyp tabylady.

Energetika, kólik, mәdeniy-gumaniy­tar­lyq sala, transshekaralyq qylmys­pen, ekstremizmmen jәne terrorizmmen kýres salasyndaghy ózara is-qiy­myldar - osylardyng bәri TMD-daghy kóp qyrly ózara baylanystardyng pers­pektivaly baghyttary.

Eki onjyldyqtyng eng manyzdy qo­rytyndysy - Dostastyq shenberinde bizding ortaq tәjiriybemiz shyndalyp, onyng ózi uaqyt óte kele ónirlik iyn­te­grasiyanyng týrli pishindegi jәne týrli shapshandyqtaghy neghúrlym nәtiyjeli formalaryna kóshuge jaghday jasady.

EURAZIYaLYQ BASTAMA

Býginde KSRO ydyraghannan keyin qúrylghan memleketterding jaqyndasu ýderisin euraziyalyq integrasiya dep atau daghdygha endi.

Búl úghymdy taldamashylar men sa­rapshylar keninen paydalanady, jәne, eng manyzdysy, ol tayau jәne alys shetelderdegi sayasy elitanyng tabighy sóz saptauyna ainaldy.

Býginde Euraziyalyq Odaq qúru iydeya­sy keri iyteru sezimin tughyzbaydy jәne eshkimdi de tandandyrmaydy. Múnyng syrtynda ol turaly eng joghary dengeyde tayaudaghy maqsattar jәne naqty iyn­tegrasiyalyq joba retinde aitylady.

Al bar bolghany on jeti jyl búryn mýlde ózgeshe bolyp edi.

1994 jyldyng nauryzynda men TMD kenistiginde sapalyq jana inte­gra­siyalyq birlestik - Memleketterding Euraziyalyq Odaghyn qúrudy túnghysh ret úsyndym.

Búl iydeyany men M.V.Lomonosov atyndaghy Mәskeu memlekettik uniy­ver­siy­tetining akademiyalyq auditoriya­syn­da kezdeysoq jariyalaghan joqpyn. Men TMD qúrylghannan keyin eki jyldan son-aq payda bolghan kóp qyrly iyn­te­gra­siyalyq ýderisti tyghyryqtan shy­gha­ru jónindegi berik sheshimmen býkil Dostastyqtyng intellektualdyq elita­sy­na tikeley úsynys jasadym.

Men TMD-nyng uaqyttyng obek­tiyv­ti talaptaryna jauap bermeytinin jәne mýshe memleketterding bizding halyqta­ry­myz asa múqtaj bolyp otyrghan iyn­te­grasiyasyn qamtamasyz ete almay­ty­nyn ashyq aittym. Sondyqtan neghúr­lym naqty prinsipterde is-qimyldar jasaytyn jana memleketaralyq bilmestik qúru qajettigi pisip-jetildi.

HH ghasyrdyng birinshi jartysynda orys emigranttary arasynda payda bol­ghan «euraziyashylyq mektebi» jo­lyn ústanushylardyng bәrinen de ozyq ketken danqty reseylik oishyl Lev Gu­miylevting kózqarastary әrkez mening kó­ni­limnen shyghatyn. Ol Soltýstik jәne Ortalyq Euraziyanyng auqymdy bóli­gin­degi halyqtardyng arasyndaghy geo­gra­fiyalyq jәne mәdeniy-tarihy bayla­nystardyng birligin tújyrymdamaly týrde negizdedi. Astanada mening bastamammen qúrylghan Euraziya últtyq uniyversiyteti onyng esimimen atalady.

HH jәne HHI ghasyrlar shegindegi naqty tarihy jaghdaylargha iykemdendirilgen euraziyashyldyqqa degen mening kózqa­rasym tómendegi prinsipterge negizdeldi.

Birinshiden, mәdeny jәne órkeniyet­ti­lik faktorlardyng manyzyn teriske shygharmay-aq, men eng aldymen, eko­no­mikalyq pragmatizm negizindegi inte­gra­siyany qúrudy úsyndym.

Abstraktili geosayasy iydeyalar men úrandar emes, ekonomikalyq mýddeler integrasiyalyq ýderisterding basty qoz­ghaushysy bolmaq.

Sondyqtan bolashaq Euraziyalyq Odaqtyng bastapqy negizi - Birtútas ekonomikalyq kenistik bizding halyq­ta­rymyzdyng birlese tabysty damuynyng auqymdy arealy retinde bolmaq.

Ekinshiden, men әrqashanda erikti integrasiyany jaqtaushy bolyp keldim jәne bolyp qala beremin. Árbir memleket pen qogham jahandanushy әlemde ózindik bolmysqa sheksiz bas úra be­rushilikting jәne óz shekaralarynda túi­yqtalyp qaludyng maghynasy joq ekendigin týsinuge derbes kelui tiyis.

Halyq pen elding mýddelerin bas­shylyqqa alghan erikti integrasiya - órkendeuding eng qysqa joly da osy.

Ýshinshiden, Euraziyalyq Odaqty men әu bastan-aq memleketterding ten­dik, bir-birining ishki isine aralas­pau­shylyq, egemendik pen memlekettik she­karalardyng qol súghylmastyghyn qúr­met­teu qaghidattary negizindegi birlestik retinde kórdim.

Tórtinshiden, men Euraziyalyq Odaq­tyng әrbir mýshe elding mýddelerin eskeretin, naqty da shynayy ókilettikterge iye, konsensus negizinde is-qimyldar jasaytyn últýstilik organyn qúrudy úsyndym. Biraq búl sayasy egemendikti beru degendi tipten de qarastyrmaydy. Búl aksioma. Negizine integrasiya boyynsha әriptesterding tendigi alyn­ghan Euraziyalyq Odaq qúrudyng tabys­ty tәjiriybesi dәl osynday bolatyn.

Búl aspektilerding bәri TMD memleketteri basshylarynyng bәrine jiberilgen mening úsynystarymnyng destesinde egjey-tegjeyli bayandalghan.

Ol kýnderi men is jýzinde barlyq postkenestik elderding júrtshylyghy­nan mening euraziyalyq bastamamdy qol­daghan kóptegen ýnqosular aldym. Biraq ony naqtyly taldaugha sayasatkerler dayyn bolmay shyqty.

Bәlkim, onyng ózi zandylyq ta shy­ghar. Kópten kýtken tәuelsizdikke ie bolu shattyghy TMD elderi kóshbas­shy­la­ry­nyng sol kezdegi buynynyng euraziya­lyq integrasiya iydeyasynyng úzaq merzimdi әleuetin kóruge mýmkindik bermedi.

Biraq búl bastamanyng TMD kenis­ti­gindegi integrasiyalyq ýderister ýshin serpin bergenin kórmeuge bolmaydy. Odan keyingi jyldary ol Újymdyq qauipsizdik sharty úiymy, Euraziyalyq ekonomikalyq qauymdastyq, Qazaq­stan, Belarusi jәne Reseyding Keden odaghy siyaqty birqatar tabysty mem­leketaralyq qúrylymdardy qúruda satylap ómirge enip otyrdy.

QARAPAYYM ADAMDARGhA QARAY QADAMDAR

2010 jyldyng kýzinde men reseylik jas jurnalister tobymen kezdestim. Bizding әngimemiz kýtpegen jerden úzaq jyldar ishinde alghash ret olardyng Qazaqstangha shekaradaghy jalyqtyra­tyn kedendik baqylaudan ótpey-aq keluine baylanysty mening atyma alghys aitudan bastaldy.

Men olar dәl osynday sózderdi 2007 jyly bizding elderimiz ben Bela­rusi­ting qatysuymen ýsh jaqty Keden odaghyn qúru turaly kelisimge qol qoy­ghan jәne osy integrasiyalyq jobanyng týpkilikti shyndyqqa ainaluy ýshin әrbiri kóptegen júmystar atqarghan Resey kóshbasshylary Vladimir Putin men Dmitriy Medvedevke de mindetti týrde aitugha tiyis dep jauap berdim.

Men әr kezde de obektivti týrde Qa­zaqstan men Reseydi euraziyalyq iyn­tegrasiyanyng lokomotiyvi dep eseptedim. Sol siyaqty Keden odaghyn qúru­da­ghy bizding belarusitik әriptesterimizding jәne Belarusi Preziydenti Aleksandr Lukashenkonyng qosqan jeke zor ýle­sin atap ótkim keledi.

Biz birlesip orasan zor júmystar atqardyq. Ýsh jylgha jetpeytin uaqyt ishinde ýsh elding birtútas Keden kodeksi әzirlenip qabyldandy, últýstilik organ - Keden odaghy komissiyasy qúryldy.

Birtútas keden aumaghynan tys eldermen saudada biregey tarifter qol­danu ýshin 11 mynnan astam tauar pozisiyalary kelisildi.

Keden odaghyn qúrudaghy makro­eko­nomikalyq tiyimdilik qazirding ózinde-aq kórinip túr.

Tek 2011 jyldyng birinshi jarty­jyl­dyghynda ghana ýsh el arasyndaghy jalpy tauar ainalymy ýshten birge ósti. Jyl qorytyndysynda ol 100 miyl­liard dollar dengeyine jetedi dep boljanyp otyr, al ol ótken jylghy kór­setkishten 13 payyz kóp bolmaq. Ásirese, Qazaqstan men Resey ara­syn­daghy shekara boy­yn­daghy sauda kólemi neghúrlym jyldam - 40 payyzdan astamgha ósude.

Keden odaghynyng tolyqqandy jú­my­synyng birinshi jylynyng qory­tyn­dylaryn shygharu últtyq IJÓ ósui, shetel investisiyalaryn tartu, ónimning ózindik qúnyn tómendetu jәne basqa da kóptegen sheshushi kórsetkishter boy­yn­sha ong dinamikanyng neghúrlym naq­ty sifrlaryn beretinine senimim mol.

Sóz joq, ýsh elding ekonomikalyq subektilerining biregeylendirilgen kedendik tarifter men importtyq baj salyqtaryna beyimdelu kezenine bay­la­nysty belgili bir qiyndyqtar tuyn­daytynyn biz aldyn ala bildik. Últ­tyq kedendik әkimshilikter arasynda jekelegen sәikessizdikter bar, olar Keden odaghy komissiyasynyng tәsildi jú­mystary arqyly joyyluda.

Keden odaghy qazaqstandyq óndiris­shi­ler ýshin ótkizu rynogynyng sheka­ra­syn Brestten Vladivostokqa deyin keneytti. 2011 jyly bizding eksport Reseyge 60 payyzgha, al Belarusike 2,3 eseden astamgha ósti. Birtútas keden aumaghy ishinde shetel valutasyn alyp jýruge qoyylghan shekteuler joyyldy. Resey men Belarusi tauar óndirushileri ýshin de dәl osylay boldy.

Osylardyng bәri, eng aldymen, bar­lyq qazaqstandyqtar, reseylikter jәne belarusiter ýshin naqty tiyimdilikter.

1998 jyly men «Qarapayym adam­dargha qaray on qarapayym qadam» bagh­darlamasyn úsyndym. Onyng kóptegen erejeleri qazirding ózinde eki jaqty jәne kóp jaqty pishinde jýzege asty. Bizding elderimizding azamattarynyng kedergisiz ótui ýshin birlesken shekara­larymyz móldir bola týsude.

Qazaqstannyn, Reseyding jәne Be­larusiting Keden odaghy - býkil TMD kenistigindegi shynymen de erikti jәne teng qúqyqty integrasiyanyng birinshi formasy.

Ol tarihta alghash ret bizding elde­rimizding halyqtaryn ózara syilastyq, últtyq bolmysty saqtau jәne ortaq bolashaqtyng bólinbestigin týisinu negizinde jaqyndastyrady.

Keden odaghynyng birtindep Birtútas ekonomikalyq kenistikke, al uaqyt óte kele, oghan mening senimim mol, Eur­aziya­lyq ekonomikalyq odaqqa auysuy biz­ding halyqtarymyzdyng órkendeui ýshin quatty yntalandyrushy kýshke aina­lyp, bizding elderimizdi keng auqymdy әlemdegi jetekshi pozisiyalargha alyp shyghady.

EURAZIYaLYQ QOGhAMDASTYQ

Qazaqstannyn, Belarusiting jәne Reseyding Keden odaghy Euraziyalyq eko­nomikalyq qauymdastyqtan qisyndy týrde ósip shyqty. Onyng 2000 jyly bes el - Belarusi, Qazaqstan, Qyr­ghyz­stan, Resey jәne Tәjikstan pishininde qúryluy euraziyalyq integrasiya tәjiriybesindegi betbúrysty sәt boldy.

Nebәri 11 jyl ishinde EurAzEQ shenberinde integrasiyalyq ýderisting týrli ólshemderi boyynsha tetikterding tarmaqtalghan qúrylymy qalyptasty. Onyng ýstine olar tek memleketaralyq dengeyde ghana emes, sonymen birge tómennen kәsipkerlerdin, ghylym, bilim beru jәne mәdeniyet qayratkerlerinin, ÝEÚ, jastardyng bastamasy boyynsha da taghayyndalady.

Jahandyq qarjy-ekonomikalyq dagh­darysty eskergende Euraziyalyq damu banki men Daghdarysqa qarsy qor qúru uaqtyly atqarylghan is boldy. Býginde ol EurAzEQ-tyng birqatar elderindegi naqty ekonomikalyq joba­lar­dy qarjylandyrugha mýmkindik berip qana qoymay, sonymen birge shúghyl kómek, mәselen, әlemdik daghdarys zardaptaryn bastan ótkerip jatqan Belarusi ekonomikasyna, kómek beruge de jaghday jasaydy.

Mәselen, ýsh elding Keden odaghy pishininde óndirisshilerding salalyq assosiasiyalarynyng tez payda boluy da atap ótuge túrarlyq.

Bizding kәsipkerlerimiz óz mýdde­le­rin kelisu, ishki bәsekelestik pen ózara qoldau erejelerin qalyptastyru ýshin de integrasiyalanady.

Euraziya Media-forumy, Televiziya men radionyng Euraziya qauymdastyghy naqty bir taqyryptar boyynsha jú­mys isteydi. Euraziya kino jәne teatr festivalideri, týrli mәslihattar, jastar forumdary dәstýrge ainalyp keledi.

Sankt-Peterburgtegi ekonomikalyq forumda men ózimning bastamam boy­yn­sha qúrylghan Uniyversiytetterding eur­aziya­lyq qauymdastyghy, Ghalymdardyng euraziyalyq kluby, Joghary tehno­lo­giya­lardyng halyqaralyq ortalyghy býginde aghartushylyq jәne ghylymy ke­nistikte ózining kókjiyegin keneyte týskenin atap óttim.

Basqasha aitqanda, bizding qogham ómi­rining barlyq terenine boylay týsken tikeley integrasiya ýderisteri jýrip jatyr.

Euraziya integrasiyalyq iydeyasy ómir­lik kýshining kórinisi osy emes pe?

Býginde bizding halyqtarymyz ózde­rin qalyptasu ýstindegi euraziyalyq birtektiliktin, onyng mәdeni, diny jәne tildik kópqyrlylyghy bólshegi retinde barynsha aiqyn sezine bastady. Múnda jemisti ekonomikalyq ózara is-qimyl men izgi kórshilestikke degen ortaq úmtylys ta anyq bayqalady.

Bizding barlyghymyz tek birlesken ótkenimizding bay tәjiriybesi ghana emes, sonday-aq bólinbeytin ortaq tarihy bolashaghymyz bar últtardyng jana gha­jayyp euraziyalyq qoghamdastyghy payda boluynyng kuәgerleri bolyp otyrmyz.

EURAZIYa IYDEYaSYN HHI GhASYRDA JA­NA­ShA SARALAU

Mening Euraziyalyq odaq qúru tu­ra­ly iydeyamda eshqashan manilovshina da, bolashaq sayasy nostaligizmdi qalqalau da bolghan emes.

Onyng negizinde qashanda olar qan­day da bir izgi niyet nemese maqsat­ker­likpen býrkemelense de sayasattyng ekono­mikagha kez kelgen zorlyq pishinin qabyldamaytyn pragmatikalyq qadam jatty jәne solay bolyp qala beredi.

Euraziya jobasynda tek syrtqy eko­nomikalyq, әskeri, sayasi, aqpa­rat­tyq, tehnologiyalyq, ekologiyalyq jәne basqa da qaterlerden újymdasyp oqshaulanu mýmkindigin ghana kóru alysty anday almaushylyq bolyp tabylady.

EAO-nyng tarihy perspektivala­ryn osynday tar shenberde týsingen kez­de jana «temir shymyldyqqa» úq­sas birdene payda boldy dep ai­qay­la­ghyng keletini, biraq ol basqa geosayasy saryndarda kórinis tabatyny aqiqat.

Biz Euraziyalyq odaqty ashyq joba retinde qarastyramyz. Ony keng auqym­dy kólemde, mysaly, Euroodaq­pen, basqa da birlestiktermen ózara is-qimylsyz elestetuge bolmaydy.

KSRO-ny eshqanday da «restavrasiyalau» nemese «reinkarnasiyalau» joq jәne bolmaydy da. Búl tek ótkenning fantomdary, joramaldary men saudagha salular. Jәne múnda bizding Resey, Belarusi jәne basqa eldermen kózqaras­tarymyz tolyqtay sәikesedi.

Qazirgi tanda «odaq» jәne «imperiya basqynshylyghy» deytin dýrlikpeli sózderden ýreylenudi enseru kerek. Búl turaly V.Putinning «Izvestiya­da­ghy» ózining maqalasynda jazghany ma­nyz­dy. NAFTA shenberindegi Soltýs­tik­at­lan­tikalyq integrasiya da ýsh memleket - AQSh, Kanada, Meksikadan túrady. Biraq eshkim de AQSh-tyng iym­pe­riyalyq shamshyldyghy turaly sóz qozghamaydy.

Keybir batys sarapshylary Eur­aziya­lyq odaq Qytay ekonomikalyq eks­pansiyasy degennen qorghanu ýshin qúrylmaqshy dep mәlimdeme jasaghanda asyghystyq tanytyp otyr. Múnday mәlimdemening shyndyqtan tym alshaq jatqanyn aitugha tiyispin.

Kerisinshe, QHR songhy eki onjyl­dyq bederinde Resey men Qazaq­stan­nyng da, Belarusiting de strategiyalyq әriptesi bolyp tabylady. Biz intensivti sayasy ýnqatysu jәne tyghyz eko­nomikalyq yntymaqtastyq ústanyp kelemiz. Biz sonday-aq ShYÚ jәne AÓSShK shenberlerinde tyghyz is-qimyl tanytudamyz.

Osymen bir mezgilde men osydan 17 jyl búryn aitqan euraziyalyq integrasiya qaghidattaryna әrbir qatysushy elding ishki damudyng túraqtylyghy, últtyq ekonomikalyq, nesiye-qarjy­lyq jәne әleumettik sayasattyng nәtiy­jeliligi men jauapkershiligi mәsele­le­rin qosu asa manyzdy.

Búl biz ýshin ýlgisi asa paydaly Euroodaq ekonomikasyndaghy qazirgi qiyndyqtardy enseruding tәjiriybele­rin esepke alghanda airyqsha manyzdy.

2009 jyldan bastap biz Qazaqstan, Belarusi jәne Resey Birtútas ekono­miy­kalyq kenistigin qalyptastyrudyng barlyq zangerlik mәselelerin býge-shigesine deyin pysyqtau júmystaryn jýrgizip kelemiz. Ýstimizdegi jyldyng sonyna deyin ýkimetter dengeyinde tiyisti kelisimder jasalatyn bolady.

2012 jyldyng 1 qantarynan Bir­tú­tas ekonomikalyq kenistik qúrudyng praktikalyq kezeni bastalady.

Birte-birte ýsh elding ekonomikalyq sayasatyn ýilestiruding tetikteri, qyz­met­terdin, kapitaldar men enbek re­surstarynyn, birizdendirilgen zanna­ma­lardyng transshekaralyq erkin qoz­gha­lysyn qamtamasyz etu shyndyqqa ai­na­la­dy. Biznesting últtyq subek­ti­leri BEK-ke qatysushy әrbir memle­ket­ting infraqúrylymdaryna tendey qol jetkizu mýmkindigin iyelenetin bolady. Bola­shaqta birtútas kóliktik, energe­tiy­ka­lyq jәne aqparattyq jýie qalyptasady.

BEK integrasiyanyng meylinshe jo­gha­ry satysy - Euraziyalyq ekonomiy­ka­lyq odaqqa ótu ýshin berik negiz qa­laydy.

Búl quatty birlestik bolady. Ýsh memleketting jiyntyq IJÓ-si shamamen 2 trillion dollardy qúrasa, ón­di­ristik әleueti 600 milliard dollargha, auyl sharuashylyghy ónimderin óndiru kólemi - shamamen 112 milliard dol­largha, al jalpy tútynu rynogy 165 million adamgha baghalanyp otyr.

HHI jýzjyldyqta Euraziyalyq odaq­ty jahandyq damudyng naqty ba­qy­langhan trendterinen tys qalyptas­qan jahandyq kýshterding tabysty or­talyghy retinde kóz aldyna elestetu mýmkin emes.

Ýstimizdegi jýzjyldyqta aimaq­ta­nu jalpyәlemdik ýrdiske ainaldy. Eu­ropalyq odaq tayaudaghy jyldarda qú­ramyna Horvatiyany, bolashaqta Serbiya men Chernogoriyany jәne basqa elderdi qosu esebinen odan әri kenendi josparlap otyr.

Shyghys Aziyada Qytaydyng jәne birden eki milliard tútynushyny qam­tityn ASEAN elderining qatysuymen planetamyzdaghy asa iri erkin sauda aimaghy qúryluda. Qarjy-ekonomiy­ka­lyq túrghyda Parsy shyghanaghy óniri ózi­nen ózi úiymdasyp jatyr. Sol­týs­tik jәne Ontýstik Amerika, Afrika elderining integrasiyasy nyghaya týsude.

Egemen damudyng 20 jylynda Re­sey­din, Qazaqstannyng jәne ózge de eur­aziyalyq integrasiyagha qatysushy­lar­dyng ekonomikalary jahandyq eko­nomikanyng bólshegine ainaldy.

Býginde bizding elderimiz moder­niy­za­siyalanuynyn, ghylymy auqymdy iyn­no­vasiyalyq ekonomika qúruynyng ma­nyz­dy sharty AQSh-pen, Euroodaqpen, Qy­taymen, Aziya-Tynyq múhity ekono­mikalyq qoghamdastyghy elderimen iyn­vestisiyalyq jәne tehnologiyalyq yntymaqtastyqty belsendi óristetu bolyp tabylady.

Jana jahandyq qauipsizdik jýiesin qalyptastyru ýderisterining manyzdy aspektilerin de qaperge alghan jón. Mening tabandy bastamammen osydan bir jylgha juyq uaqyt búryn qabyldanghan EQYÚ sammiytining Astana deklarasiyasynda birtútas jәne bólinbeytin Euroatlantikalyq jәne Euraziyalyq qauipsizdik kenistigin qúru maqsaty belgilendi.

Sondyqtan býginde HHI ghasyrdaghy alys bolashaqqa, mýmkin tipti, odan keyingi ghasyrlargha baghdarlanghan euraziya­lyq  integrasiya iydeyasyn janasha saralau kókeykesti bolyp tabylady!

EURAZIYaLYQ ODAQ: BOLAShAQTYNG STRATEGIYaSY

Euraziyalyq odaq - býgingi kýn men bolashaqtyng kýrdeli synaqta­ry­men ólshenetin megajoba.

Ol qalyptasuy tarihtaghy eng kýshti jahandyq qarjy-ekonomikalyq daghda­rys­tar yqpalymen bastalghan jana әlem­dik arhiytekturanyng organikalyq bólshegi boludyng barlyq mýmkin­dik­terine iye.

Búl ýshin euraziyalyq integrasiyagha qa­tysushylardyng barlyghynda is-qiy­myldyng anyq ta naqty strategiyasy boluy qajet.

Birinshi. Euraziyalyq odaq әuel bastan bәsekege qabiletti jahandyq eko­no­mikalyq birlestik retinde qúryluy tiyis.

Bizdi tek «modernizasiyany quushy» qaghidattaryndaghy damushy elder ji­yntyghy boludyng tar shenberli pers­pektivasy da, ózge әlem ýshin mәngilik tabighy resurstardyng ýlken periyfe­riyalyq eksporttaushysy bolyp qalu­dyng peshenemizge jazyluy da qana­ghattandyra almaydy.

Álem jana tehnologiyalyq tónkeris tabaldyryghynda túr. Býginde Qazaq­stan ýdemeli industriyalyq-innova­siyalyq damu jolyn betke aldy.

Biz bolashaq últtyq innovasiyalyq ekonomikanyng negizi retinde zamanauy óndiristik kýshterding jana qúrylymyn qúrudamyz. Múnday mindetter Resey­din, TMD-nyng ózge de elderining aldyn­da túr.

Sondyqtan bizding Birtútas ekono­miy­kalyq kenistigimiz innovasiyalar men quatty tehnologiyalyq serpin­dilikting aumaghy boluynyng manyzy zor.

Búl ýshin bizding elderimizdi da­my­tudyng modernizasiyalyq jәne innova­siya­lyq ortaq algoritmin týzu qajet.

Men 10-15 jyldyq perspektivagha eseptelgen Euraziyalyq innovasiyalyq-tehnologiyalyq kooperasiyanyng birlesken baghdarlamasyn jedel jasap qa­byldaudy úsynamyn.

Búl túrghyda sonau 1970 jyly-aq asa iri «AIRBUS» halyqaralyq aviajasau konsorsiumyn qúrghan Fransiya, Germaniya jәne Úlybritaniyanyng ýlgi­si aishyqty bolyp tabylady. Keyin olargha Ispaniya qosyldy.

2010 jyldyng qorytyndysy boy­yn­sha «AIRBUS» jana úshaqtar satu men olargha tapsyrystar qabyldau sany jó­ninen Amerikanyng «Boing» jәne «Lokhiyd» kompaniyalarynan ai­tar­lyq­tay ozyp ketti. «AIRBUS-tyn» jyl say­ynghy tabysy 30 milliard euro­gha ja­qyndap keledi. Býkil Europa boyyn­sha ornalasqan kompaniyanyng kә­sip­oryn­darynda 53 myng adam júmys isteydi.

2006 jyldan bastap «AIRBUS-tyn» barlyq aksiyalar paketi óz kezeginde EO elderi ýkimetteri men últtyq kompaniyalary qarjylandyratyn EADS Europa aerogharysh konsorsiumynyng iye­ligine ótken.

Daniya men Shvesiya Skanede birlesken innovasiyalyq ortalyq - «me­dikonovalyq anghar» qúrdy.

Býginde búl - laboratoriyalar, kom­mersiyalyq qúrylymdar, óndiristik kә­siporyndar shoghyrlanghan Europadaghy asa quatty klaster.

Múnda qúramyna 300 kompaniya, 14 uniyversiytet, 26 medisinalyq klinika kiretin 7 ghylymy park júmys isteydi.

Múnday jolmen jana tehnologiyalar jasaudyng birlesken jekelegen aspektileri boyynsha eki jaqty kelisimder týzetin halyqaralyq innovasiya­lyq ortalyqtar qúrudy yntalan­dyratyn birqatar elder jýrip keledi.

Ekinshi. Euraziyalyq odaq damudyng euroatlantikalyq jәne aziyalyq are­aldaryn qosatyn myqty buyn retinde qalyptasuy tiyis.

Ekonomikalyq túrghyda biz Euro­odaq­tyn, Shyghys, Ontýstik-Shyghys jәne Ontýstik Aziyanyng yrghaqty ekonomikalaryn baylanystyratyn kó­pir bola alamyz.

Býginde «Batys Europa - Batys Qytay» halyqaralyq kólik dәlizi jobasy jýzege asyryluda.

Uaqyt óte kele osy marshrut boy­yna Europa jәne Qytay rynoktaryna tauarlar jetkizu merzimin 3,5 eseden astamgha qysqartudy qamtamasyz etetin zamanauy kóliktik-logistikalyq jýie týziletin bolady. Transeuraziyalyq jýrdek temir jol jelisin qúrudyng bolashaghy da zor kórinetini sózsiz.

Bizge Birtútas ekonomikalyq kenis­tikting Europalyq Odaqpen, Qytay Ha­lyq Respublikasymen, Japoniyamen, Ýndistanmen aradaghy yntymaqtas­ty­ghyn keneytu ózara tiyimdi.

Ýshinshi. Euraziyalyq odaq jana ja­handyq valutalyq-qarjylyq jýi­e­ning bólshegi bolatyn baquatty ónir­lik qar­jy birlestigi retinde qalyp­tasuy tiyis.

Euroodaq tәjiriybesi kórsetip otyr­ghanynday, ortaq tóleu jýiesin, sodan keyin ortaq valuta qúru - integrasiyanyng zandy kezeni.

Qazirgi jaghdayda búl ýderis son­day-aq әlemdik daghdarys saldary ýr­disterin esepke aluy tiyis.

Qazir EO men euroaymaq qansha­lyq­ty synalsa da, olar ózderining tirshilikke qabilettiligi men daghdarystargha beriktigin kórsetip otyr. Biz EO-nyng auyr halde qalghan elderge qanday quatty qoldau jasap otyrghanyn kórip otyrmyz.

Ýsh jyl búryn men kýshti ónirlik rezervtik valutanyng alghashqy negizi retinde euraziyalyq últýstilik esep birligi - EÚEB-ni engizu turaly mә­seleni talqylaudy bastaudy úsyn­dym.

Býginde saldary qazirgiden de sal­maq­tyraq soghatyn jahandyq reses­siya­nyng jana tolqyny yqtimaldylyghyn esepke alatyn bolsaq, búl iydeya jay ghana kókeykesti bolyp qalmaydy, ol prak­tikalyq sheshudi talap etedi.

BEK shenberinde valuta odaghyn qúru - enseru arqyly biz iyn­te­gra­siya­nyng Europalyq odaqtyng qazirgi jana dengeyine óksheley jaqyndaytyn rubikon bolyp tabylatyn shep ekenin erekshe atap ótkim keledi. Bizding basty maqsatymyz - kórshilerimizge odaqtyng is jýzindegi manyzy men tirshilikke qabilettiligine sendiru. Sonda sany­myz ýsh memleketten de aitarlyqtay arta týsetin bolady.

Tórtinshi. Euraziyalyq integrasiya­nyng geoekonomikalyq, al bolashaqta geo­sayasy jaghynan buyny bekui tek evo­lusiyalyq jolmen jәne erikti týrde jýrui tiyis.

Oghan jasandy jedeldetuding eshqan­day pishini men jekelegen elderdi qamshylau jat boluy shart. Birtútas europalyq rynok 40 jylgha juyq uaqyt qúrylghanyn úmytpayyq.

Býginde euraziyalyq integrasiya tú­ghyrnamasy aitarlyqtay ken.

Onyng qúramyna pishini, maqsaty jәne mindeti týrli bolyp keletin mem­leketaralyq birlestikter - TMD, EurAzEQ, ÚQShÚ, Keden odaghy - Qazaqstan, Belarusi jәne Resey men basqalardyng BEK-i kiredi.

Basqa qúrylymdardyng payda bolu yqtimaldyghy da zor. Men, mәselen, Ortalyqaziyalyq odaq qúrudyng jaq­ta­sy bolyp qala beremin. Odan, birinshi kezekte, problemalardy birlesip sheshu men ónirdegi barlyq mem­le­ket­ter­ding әleumettik-ekonomikalyq damuy tene­lisining ýlken mýmkindikterin kóre­min. Búl Ortalyq Aziya elderindegi barlyq azamattardyng әl-auqatyn jaqsartugha septigin tiygizip, ónirdegi kýrdeli prob­lemalardy sheshuge kómekteser edi.

Týrli ónirlik úiymdargha qatysu әr memleketke integrasiyanyng asa tiyimdi jolyn tandaugha jәrdemdesedi.

Sondyqtan barlyq euraziyalyq bir­lestikterding әleuetin óristetip, birte-birte olardyng pishinderi men mazmún­daryn jaqyndastyrugha yqpal etu manyzdy.

Besinshi. Euraziyalyq odaq qúru tek júrtshylyqtyng keng qoldauy negizinde ghana mýmkin.

Qazirde bizding elderimizde ózimizding «eurazo-optimister» men «eurazo-skep­tikter» bar ekeni zandylyq bolyp tabylady. Olardyng arasyndaghy pikirtalastar tek qana integrasiyalyq ýderisterding kemshilikterin kóruge jәne olardy dәiektilikpen alastaugha jәrdemdesetini anyq.

Men jaqyn bolashaqta olardyng debattary Euraziyalyq Assambleya - bizding elderimiz parlamentariylerin biriktiretin últýstilik qúrylym minberinen jýredi ghoy dep oilaymyn.

Sonymen bir mezgilde, euraziyalyq integrasiyanyng halyqtyq vertikalin nyghaytu manyzdy. Búl jerde әngime euraziyalyq qoghamdyq birlestikterding sanyn arttyru turaly bolyp otyr.

Mәselen, EurAzEQ Iskerlik kenesining arqauynda Ónerkәsipshiler men kәsipkerlerding euraziyalyq kongresin qúrugha bolady.

Keden odaghy elderining ýshtigi pishininde Euraziyalyq sauda-óndiristik pa­la­tasyn qúru oryndy. Olardyng ofisteri Astanada ornalasa alar edi.

«Euraziya-24» tәuliktik janalyqtar arnasyn qúru jónindegi júmystardy bas­tau qajet. Búl bizding elderimizding aza­mattaryn integrasiyanyng basym­dyq­tary men barysy turaly obek­tiyv­ti jәne tolyq aqparattandyru túr­ghy­synan manyzdy.

Men Euraziyalyq ekonomikalyq ke­nistikting atqarushy organdaryn Astanada - Euraziya submateriygining geo­grafiyalyq kindiginde túrghan qalada ornalastyrudy úsynamyn. Búl jerde eshqanday shamshyldyq joq. Búl biz ýshin aitarlyqtay jýkteme bolar edi. Sonymen birge, Euraziya inte­gra­siyasy iydeyasynyng bastamashysy retinde Qa­zaq­stangha әdiletti riza­shy­lyqtyng kó­ri­nisi bolar edi. Ortalyq ofisting Qa­zaq­standa oryn tebui jana inte­gra­siyalyq birlestikti bizding el­derimizding ishindegi, sonday-aq bir­lestikting syr­tyn­daghy kýdikterden aryltady. Búl endi tәi-tәy basqan bizding úiy­my­myzgha ýlken senimdilik tughyzady.

Kezinde bizding TMD-nyng shtab-pәterin Minskide ornalastyru turaly sheshimimiz naq osyghan baylanysty bo­la­tyn. Europalyq odaq shtab-pәterining Brusselide oryn tebui de kezdeysoq emes.

*  *  *

HHI ghasyrdyng ekinshi onjyldy­ghy­nyng basynda euraziyalyq integrasiya iydeyasy Birtútas ekonomikalyq kenis­tik­ting naqty kelbetin iyelenip keledi.

Ol bizding elderimiz ben halyq­ta­ry­myz­dy órkendeu men iygilikke bastay­tyn senimdi jol retinde ózining tarihy bolashaghyn dәleldey aldy.

Sheshushi sayasy sheshimder qabyl­dandy.

Ekonomikalyq quatty, túraqty jәne barlyghyna tiyimdi Euraziyalyq odaq qúru ýshin birqatar auqymdy mindetterdi sheshu kerek.

Bizding ortaq strategiyalyq maq­sa­tymyz, mine, osynda!