ەۋرازيالىق وداق: يدەيادان بولاشاقتىڭ تاريحىنا
نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قازاقستان پرەزيدەنتى.
ءبىزدى ساياسي كۇنتىزبەدە سيمۆولدى تۇردە كورشىلەس تۇرعان ەكى اتاۋلى وقيعادان نەبارى بىرنەشە اپتا عانا ءبولىپ تۇر.
بىرىنشىدەن، ول - تمد-نىڭ الماتى دەكلاراتسياسىنا قول قويىلۋىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى. ول كسرو قيراندىسىندا ەۋرازيا جانە بۇكىل الەم تاريحىنداعى وتە ەرەكشە مەملەكەتارالىق بىرلەستىك - تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ پايدا بولعانىن جاريالادى.
ەكىنشىدەن، ول 2012 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ جاڭا جوبا - ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باسى.
ولاردا جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ ءتۇزىلۋىنىڭ كوپ جىلعى تاجىريبەسى، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ وڭتايلى مودەلىن ىزدەۋ جانە ميلليونداعان قاراپايىم ادامداردىڭ جاڭا ۇمىتتەرى بىتە جىمداسقان.
ىدىراۋ الاساپىرانىن توقتاتۋ
1991 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا الماتىدا مەنىڭ تاباندى باستامام بويىنشا شاقىرىلعان پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ سامميتىندە جويىلىپ بارا جاتقان سۋپەردەرجاۆانىڭ الاساپىراندى ىدىراۋىنىڭ قاۋىپتى ۇدەرىسى توقتاتىلدى.
سول وقيعالارعا تىكەلەي قاتىسۋشى رەتىندە مەن ونىڭ سوزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز شيىرلاسقان شيەلەنىسىن ءالى كۇنگە دەيىن جادىمدا ساقتاپ كەلەمىن.
سول ءبىر تاريحي كۇندەرمەن قاباتتاسقان پروبلەمالار مەن قاراما-قايشىلىقتاردىڭ اۋىرلىعىنان ۋاقىتتىڭ ءوزى دە بۇگىلە تۇسكەندەي بولدى.
نۇرسۇلتان نازارباەۆ، قازاقستان پرەزيدەنتى.
ءبىزدى ساياسي كۇنتىزبەدە سيمۆولدى تۇردە كورشىلەس تۇرعان ەكى اتاۋلى وقيعادان نەبارى بىرنەشە اپتا عانا ءبولىپ تۇر.
بىرىنشىدەن، ول - تمد-نىڭ الماتى دەكلاراتسياسىنا قول قويىلۋىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى. ول كسرو قيراندىسىندا ەۋرازيا جانە بۇكىل الەم تاريحىنداعى وتە ەرەكشە مەملەكەتارالىق بىرلەستىك - تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىنىڭ پايدا بولعانىن جاريالادى.
ەكىنشىدەن، ول 2012 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ جاڭا جوبا - ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باسى.
ولاردا جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردەگى ۇلتتىق مۇددەلەردىڭ ءتۇزىلۋىنىڭ كوپ جىلعى تاجىريبەسى، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ وڭتايلى مودەلىن ىزدەۋ جانە ميلليونداعان قاراپايىم ادامداردىڭ جاڭا ۇمىتتەرى بىتە جىمداسقان.
ىدىراۋ الاساپىرانىن توقتاتۋ
1991 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا الماتىدا مەنىڭ تاباندى باستامام بويىنشا شاقىرىلعان پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر باسشىلارىنىڭ سامميتىندە جويىلىپ بارا جاتقان سۋپەردەرجاۆانىڭ الاساپىراندى ىدىراۋىنىڭ قاۋىپتى ۇدەرىسى توقتاتىلدى.
سول وقيعالارعا تىكەلەي قاتىسۋشى رەتىندە مەن ونىڭ سوزبەن ايتىپ جەتكىزگىسىز شيىرلاسقان شيەلەنىسىن ءالى كۇنگە دەيىن جادىمدا ساقتاپ كەلەمىن.
سول ءبىر تاريحي كۇندەرمەن قاباتتاسقان پروبلەمالار مەن قاراما-قايشىلىقتاردىڭ اۋىرلىعىنان ۋاقىتتىڭ ءوزى دە بۇگىلە تۇسكەندەي بولدى.
قازاقستاننىڭ جانە بۇرىنعى وداقتىڭ وزگە رەسپۋبليكالارىنىڭ كوپتەن كۇتكەن تاۋەلسىزدىككە يە بولۋىنىڭ قۋانىشتى سەزىمى ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ ەنشىسىنە تيگەن تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتىڭ اسا كۇردەلىلىگىن سەزىنۋمەن تىعىز استاسىپ جاتتى.
ول كەزەڭدە ساياسي داعدارىس ەكونوميكانى ودان بەتەر تۇقىرتا ءتۇستى. بۇرىن بولعان ءبىرتۇتاس شارۋاشىلىق مەحانيزمى كوز الدىڭدا كۇيرەپ جاتتى. جەكەلەگەن كاسىپورىندار عانا ەمەس، ءبۇتىندەي سالالار ءبىر جامباستاي قۇلادى. كوپتەگەن ادامدار جۇمىسسىز جانە كۇنكورىسكە قاجەتتى قارجىسىز قالدى. ەلەكترسىز قالعان قالالارداعى پاتەرلەردىڭ تەرەزەلەرى ۇڭىرەيگەن قارا قۋىستارعا اينالدى، قاراپايىم جىلۋ دا بولعان جوق. مۇنداي كورىنىس ءىس جۇزىندە بۇرىنعى وداقتىڭ بارلىق وڭىرلەرىنە دە ءتان بولدى.
كسرو ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا باستالعان ۇلتارالىق جانجالدار كەڭىنەن ەتەك جايدى.
بۇگىندە بۇكىل پوستكەڭەستىك ەلدەر ءۇشىن ەتنوستىق جانە ءدىني نەگىزدە ءبولىنۋ قاتەرىنىڭ قانشالىقتى زور جانە اقيقات بولعانىن اشىق ايتقان ءجون. بۇل تۇرعىدا ىدىراۋى قاز-قاتار جۇرگەن يۋگوسلاۆيا فەدەراتسياسىنىڭ شىنايى مىسالى ناقتى دالەل.
مەن، ءوزىمنىڭ كوپتەگەن ارىپتەستەرىم - جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ كوشباسشىلارى سياقتى ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزگە اعايىنارالىق قانتوگىستى جانجالدار، كەدەيشىلىكتىڭ ءتۇپسىز شىڭىراۋى مەن الەمدىك ەكونوميكادا تەك شيكىزاتتىق تىركەمە رەتىندە عانا ورىن الىپ، تاريحتىڭ شەتقاقپاي جيەگىندە قالۋ قاۋپىن تۋدىراتىن مۇنداي جولدىڭ قاتەرلى ەكەنىن ءتۇسىندىم.
تمد-نى قۇرۋ سۋپەردەرجاۆانىڭ ىدىراۋىنىڭ قىسقا دا كۇردەلى تاريحي كەزەڭىن تياناقتاپ، سونىمەن بىرگە، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى جاڭا ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستىڭ باستالۋ نۇكتەسى بولدى.
مەن وسىدان 20 جىل بۇرىن تمد قۇرۋ تۋرالى، ءالى دە سول پىشىنمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، سول كەزدەگى بىردەن-ءبىر دۇرىس شەشىمنىڭ قازاقستاننىڭ قۇنارلى جەرىندە قابىلدانعانىن ماقتان تۇتامىن.
ول قازاقستاندىق باستاما بويىنشا، مەنىڭ بارىنشا بەلسەندى قاتىسۋىممەن جانە الماتىداعى سول ءبىر ەستە قالارلىق تاريحي كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ ساياسي كەمەڭگەرلىك كورسەتۋى ارقاسىندا قابىلداندى.
دوستاستىقتىڭ تاريحي ءرولى
20 جىل ىشىندە تمد اتىنا كوپتەگەن وتكىر سىندار ايتىلدى. مەن دە اركەز دوستاستىقتىڭ دامۋىنان، اسىرەسە، ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا ماسەلەسىندە كوپ ءۇمىت كۇتكەندەردىڭ قاتارىندا بولدىم.
ويتكەنى، ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋداعى، داعدارىستى ەڭسەرۋدەگى، ەكونوميكانى كوتەرۋدەگى، ادامداردىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن ارتتىرۋداعى وڭىرلىك ينتەگراتسيانىڭ شىنايى مۇمكىندىكتەرىن جاقسى ءبىلدىم. سەبەبى، قاراعاندىدا نەمەسە نوۆوسىبىردە، دنەپروپەتروۆسكىدە نەمەسە گرودنودا، نۇكىستە نەمەسە حوروگتا، ناحچىۆاندا نەمەسە مارىدا، وشتا نەمەسە بەندەرادا، باتۋميدە نەمەسە گيۋمريدە تۇراتىن ميلليونداعان قاراپايىم ادامداردىڭ دوستاستىقپەن بايلانىستىرعان اسقاق ۇمىتتەرىن ءبىلدىم.
ماعان مۇنداي مۇمكىندىكتى قازاقستاننىڭ ايرىقشا كوپۇلتتى حالقى بەردى.
قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى سەسسياسى بارىسىندا قازاقستاندىقتارمەن كەزدەسۋدە، دوستاستىقتىڭ بارلىق ەلدەرىندەگى قاراپايىم ازاماتتاردان كەلەتىن كوپتەگەن حاتتاردان ماعان قاراپايىم ادامداردىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىزدىڭ، اسىرەسە، ەكونوميكالاردىڭ تىعىز دا بەرىك بايلانىسىنا دەگەن ۇمتىلىسى تۋرالى كۇشتى جۇرەك لۇپىلدەرى بەرىلىپ جاتتى.
تمد-نىڭ 20 جىلدىق تاريحىندا بارلىق قاتىسۋشى ەلدەر ءۇشىن تاعدىرشەشتى بولاتىنداي شەشىمدەرگە جاقىنداپ كەلگەن ساتتەر بولدى.
1993 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. ول ەركىن ساۋدا ايماعىن، كەدەن، تولەم جانە ۆاليۋتا وداعىن قۇرۋ ساتىلارىنان بىرىزدىلىكپەن ءوتۋدى جانە تاۋارلاردىڭ، قىزمەتتەر مەن كاپيتالدىڭ ورتاق رىنوگىن قۇرۋدى قاراستىردى. بىراق ول ۋاقىتتارى ىدىراۋشىلىق تەندەنتسيالارى كۇشتىرەك بولدى. تمد مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعى قول قويعان ەركىن ساۋدا ايماعى تۋرالى كەلىسىمدى تەك التى مەملەكەت عانا راتيفيكاتسيالادى، بىراق ولاردىڭ ىشىندە رەسەي دە، ۋكراينا دا، بەلارۋس تە بولعان جوق.
1998 جىلى مەن تمد-نىڭ مەملەكەت باسشىلارى كەڭەسى بويىنشا ءارىپتەستەرىمنىڭ بارىنە ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك تۋرالى ءوزىمنىڭ كەڭ اۋقىمدى جوبامدى جىبەردىم. بىراق ول سول كۇيى جوعارى دەڭگەيدە قارالعان جوق.
وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەردەن تمد پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ينتەگراتسيانىڭ شەشۋشى قۇرىلىمى بولا العان جوق. سوعان قاراماستان الەم قاتاڭ ۇلتۇستىلىك قۇرىلىمداردىڭ بولماۋى جاعدايىندا مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ كوپتەگەن وتكىر ماسەلەلەرى بويىنشا ۇستانىمداردىڭ جاقىنداسۋىن جانە بىرلەسكەن شەشىمدەردىڭ قابىلدانۋىن قامتاماسىز ەتكەن بۇل سياقتى ۇيىمدى بۇعان دەيىن بىلگەن ەمەس.
مەملەكەت باسشىلارىنىڭ تۇراقتى كەزدەسۋلەرىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى، ول مەملەكەتتەردىڭ ءبىر-بىرىنەن بەيبىت تۇردە بولىنۋىنە جانە ولاردىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىعايۋىنا جاعداي جاسادى.
بۇل ورايدا دوستاستىق قىزمەتتەستىك پەن ءوزارا بايلانىستار الاڭىنا اينالدى. ونىڭ شەڭبەرىندە مەملەكەت جانە ۇكىمەت باسشىلارى ءسامميتى تۇراقتى ءوتىپ تۇرادى، 39 سالالىق مەملەكەتارالىق ورگاندار جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ جۇمىسىنا لاتۆيانىڭ، ليتۆانىڭ، ەستونيا مەن موڭعوليانىڭ بەلسەندى قاتىسۋىنىڭ ءوزى اتاپ وتەرلىكتەي.
تمد-نىڭ پارلامەنتارالىق اسسامبلەياسى 300-دەن استام مودەلدىك زاڭدار قالىپتاستىرىپ، ولار ۇلتتىق دەڭگەيدەگى زاڭ شىعارۋدا بەلسەندى پايدالانىلۋدا.
ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت - وعان مەملەكەتتەردىڭ ءبارىنىڭ بىردەي قاتىسپايتىنىنا قاراماستان بۇكىل تمد-نىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىنىڭ ءدىڭى بولىپ تابىلادى.
ەنەرگەتيكا، كولىك، مادەني-گۋمانيتارلىق سالا، ترانسشەكارالىق قىلمىسپەن، ەكسترەميزممەن جانە تەرروريزممەن كۇرەس سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدار - وسىلاردىڭ ءبارى تمد-داعى كوپ قىرلى ءوزارا بايلانىستاردىڭ پەرسپەكتيۆالى باعىتتارى.
ەكى ونجىلدىقتىڭ ەڭ ماڭىزدى قورىتىندىسى - دوستاستىق شەڭبەرىندە ءبىزدىڭ ورتاق تاجىريبەمىز شىڭدالىپ، ونىڭ ءوزى ۋاقىت وتە كەلە وڭىرلىك ينتەگراتسيانىڭ ءتۇرلى پىشىندەگى جانە ءتۇرلى شاپشاڭدىقتاعى نەعۇرلىم ناتيجەلى فورمالارىنا كوشۋگە جاعداي جاسادى.
ەۋرازيالىق باستاما
بۇگىندە كسرو ىدىراعاننان كەيىن قۇرىلعان مەملەكەتتەردىڭ جاقىنداسۋ ۇدەرىسىن ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا دەپ اتاۋ داعدىعا ەندى.
بۇل ۇعىمدى تالداماشىلار مەن ساراپشىلار كەڭىنەن پايدالانادى، جانە، ەڭ ماڭىزدىسى، ول تاياۋ جانە الىس شەتەلدەردەگى ساياسي ەليتانىڭ تابيعي ءسوز ساپتاۋىنا اينالدى.
بۇگىندە ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ يدەياسى كەرى يتەرۋ سەزىمىن تۋعىزبايدى جانە ەشكىمدى دە تاڭداندىرمايدى. مۇنىڭ سىرتىندا ول تۋرالى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە تاياۋداعى ماقساتتار جانە ناقتى ينتەگراتسيالىق جوبا رەتىندە ايتىلادى.
ال بار بولعانى ون جەتى جىل بۇرىن مۇلدە وزگەشە بولىپ ەدى.
1994 جىلدىڭ ناۋرىزىندا مەن تمد كەڭىستىگىندە ساپالىق جاڭا ينتەگراتسيالىق بىرلەستىك - مەملەكەتتەردىڭ ەۋرازيالىق وداعىن قۇرۋدى تۇڭعىش رەت ۇسىندىم.
بۇل يدەيانى مەن م.ۆ.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اكادەميالىق اۋديتورياسىندا كەزدەيسوق جاريالاعان جوقپىن. مەن تمد قۇرىلعاننان كەيىن ەكى جىلدان سوڭ-اق پايدا بولعان كوپ قىرلى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستى تىعىرىقتان شىعارۋ جونىندەگى بەرىك شەشىممەن بۇكىل دوستاستىقتىڭ ينتەللەكتۋالدىق ەليتاسىنا تىكەلەي ۇسىنىس جاسادىم.
مەن تمد-نىڭ ۋاقىتتىڭ وبەكتيۆتى تالاپتارىنا جاۋاپ بەرمەيتىنىن جانە مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز اسا مۇقتاج بولىپ وتىرعان ينتەگراتسياسىن قامتاماسىز ەتە المايتىنىن اشىق ايتتىم. سوندىقتان نەعۇرلىم ناقتى پرينتسيپتەردە ءىس-قيمىلدار جاسايتىن جاڭا مەملەكەتارالىق بىلمەستىك قۇرۋ قاجەتتىگى ءپىسىپ-جەتىلدى.
حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورىس ەميگرانتتارى اراسىندا پايدا بولعان «ەۋرازياشىلىق مەكتەبى» جولىن ۇستانۋشىلاردىڭ بارىنەن دە وزىق كەتكەن داڭقتى رەسەيلىك ويشىل لەۆ گۋميلەۆتىڭ كوزقاراستارى اركەز مەنىڭ كوڭىلىمنەن شىعاتىن. ول سولتۇستىك جانە ورتالىق ەۋرازيانىڭ اۋقىمدى ءبولىگىندەگى حالىقتاردىڭ اراسىنداعى گەوگرافيالىق جانە مادەني-تاريحي بايلانىستاردىڭ بىرلىگىن تۇجىرىمدامالى تۇردە نەگىزدەدى. استانادا مەنىڭ باستاماممەن قۇرىلعان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ونىڭ ەسىمىمەن اتالادى.
حح جانە ءححى عاسىرلار شەگىندەگى ناقتى تاريحي جاعدايلارعا يكەمدەندىرىلگەن ەۋرازياشىلدىققا دەگەن مەنىڭ كوزقاراسىم تومەندەگى پرينتسيپتەرگە نەگىزدەلدى.
بىرىنشىدەن، مادەني جانە وركەنيەتتىلىك فاكتورلاردىڭ ماڭىزىن تەرىسكە شىعارماي-اق، مەن ەڭ الدىمەن، ەكونوميكالىق پراگماتيزم نەگىزىندەگى ينتەگراتسيانى قۇرۋدى ۇسىندىم.
ابستراكتىلى گەوساياسي يدەيالار مەن ۇراندار ەمەس، ەكونوميكالىق مۇددەلەر ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ باستى قوزعاۋشىسى بولماق.
سوندىقتان بولاشاق ەۋرازيالىق وداقتىڭ باستاپقى نەگىزى - ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ بىرلەسە تابىستى دامۋىنىڭ اۋقىمدى ارەالى رەتىندە بولماق.
ەكىنشىدەن، مەن ارقاشاندا ەرىكتى ينتەگراتسيانى جاقتاۋشى بولىپ كەلدىم جانە بولىپ قالا بەرەمىن. ءاربىر مەملەكەت پەن قوعام جاھاندانۋشى الەمدە وزىندىك بولمىسقا شەكسىز باس ۇرا بەرۋشىلىكتىڭ جانە ءوز شەكارالارىندا تۇيىقتالىپ قالۋدىڭ ماعىناسى جوق ەكەندىگىن تۇسىنۋگە دەربەس كەلۋى ءتيىس.
حالىق پەن ەلدىڭ مۇددەلەرىن باسشىلىققا العان ەرىكتى ينتەگراتسيا - وركەندەۋدىڭ ەڭ قىسقا جولى دا وسى.
ۇشىنشىدەن، ەۋرازيالىق وداقتى مەن ءاۋ باستان-اق مەملەكەتتەردىڭ تەڭدىك، ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاۋشىلىق، ەگەمەندىك پەن مەملەكەتتىك شەكارالاردىڭ قول سۇعىلماستىعىن قۇرمەتتەۋ قاعيداتتارى نەگىزىندەگى بىرلەستىك رەتىندە كوردىم.
تورتىنشىدەن، مەن ەۋرازيالىق وداقتىڭ ءاربىر مۇشە ەلدىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرەتىن، ناقتى دا شىنايى وكىلەتتىكتەرگە يە، كونسەنسۋس نەگىزىندە ءىس-قيمىلدار جاسايتىن ۇلتۇستىلىك ورگانىن قۇرۋدى ۇسىندىم. بىراق بۇل ساياسي ەگەمەندىكتى بەرۋ دەگەندى تىپتەن دە قاراستىرمايدى. بۇل اكسيوما. نەگىزىنە ينتەگراتسيا بويىنشا ارىپتەستەردىڭ تەڭدىگى الىنعان ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدىڭ تابىستى تاجىريبەسى ءدال وسىنداي بولاتىن.
بۇل اسپەكتىلەردىڭ ءبارى تمد مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ بارىنە جىبەرىلگەن مەنىڭ ۇسىنىستارىمنىڭ دەستەسىندە ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان.
ول كۇندەرى مەن ءىس جۇزىندە بارلىق پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ جۇرتشىلىعىنان مەنىڭ ەۋرازيالىق باستامامدى قولداعان كوپتەگەن ۇنقوسۋلار الدىم. بىراق ونى ناقتىلى تالداۋعا ساياساتكەرلەر دايىن بولماي شىقتى.
بالكىم، ونىڭ ءوزى زاڭدىلىق تا شىعار. كوپتەن كۇتكەن تاۋەلسىزدىككە يە بولۋ شاتتىعى تمد ەلدەرى كوشباسشىلارىنىڭ سول كەزدەگى بۋىنىنىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا يدەياسىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى الەۋەتىن كورۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى.
بىراق بۇل باستامانىڭ تمد كەڭىستىگىندەگى ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەر ءۇشىن سەرپىن بەرگەنىن كورمەۋگە بولمايدى. ودان كەيىنگى جىلدارى ول ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق، قازاقستان، بەلارۋس جانە رەسەيدىڭ كەدەن وداعى سياقتى بىرقاتار تابىستى مەملەكەتارالىق قۇرىلىمداردى قۇرۋدا ساتىلاپ ومىرگە ەنىپ وتىردى.
قاراپايىم ادامدارعا قاراي قادامدار
2010 جىلدىڭ كۇزىندە مەن رەسەيلىك جاس جۋرناليستەر توبىمەن كەزدەستىم. ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز كۇتپەگەن جەردەن ۇزاق جىلدار ىشىندە العاش رەت ولاردىڭ قازاقستانعا شەكاراداعى جالىقتىراتىن كەدەندىك باقىلاۋدان وتپەي-اق كەلۋىنە بايلانىستى مەنىڭ اتىما العىس ايتۋدان باستالدى.
مەن ولار ءدال وسىنداي سوزدەردى 2007 جىلى ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز بەن بەلارۋستىڭ قاتىسۋىمەن ءۇش جاقتى كەدەن وداعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويعان جانە وسى ينتەگراتسيالىق جوبانىڭ تۇپكىلىكتى شىندىققا اينالۋى ءۇشىن ءاربىرى كوپتەگەن جۇمىستار اتقارعان رەسەي كوشباسشىلارى ۆلاديمير پۋتين مەن دميتري مەدۆەدەۆكە دە مىندەتتى تۇردە ايتۋعا ءتيىس دەپ جاۋاپ بەردىم.
مەن ءار كەزدە دە وبەكتيۆتى تۇردە قازاقستان مەن رەسەيدى ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ لوكوموتيۆى دەپ ەسەپتەدىم. سول سياقتى كەدەن وداعىن قۇرۋداعى ءبىزدىڭ بەلارۋستىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ جانە بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكونىڭ قوسقان جەكە زور ۇلەسىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
ءبىز بىرلەسىپ وراسان زور جۇمىستار اتقاردىق. ءۇش جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە ءۇش ەلدىڭ ءبىرتۇتاس كەدەن كودەكسى ازىرلەنىپ قابىلداندى، ۇلتۇستىلىك ورگان - كەدەن وداعى كوميسسياسى قۇرىلدى.
ءبىرتۇتاس كەدەن اۋماعىنان تىس ەلدەرمەن ساۋدادا بىرەگەي تاريفتەر قولدانۋ ءۇشىن 11 مىڭنان استام تاۋار پوزيتسيالارى كەلىسىلدى.
كەدەن وداعىن قۇرۋداعى ماكروەكونوميكالىق تيىمدىلىك قازىردىڭ وزىندە-اق كورىنىپ تۇر.
تەك 2011 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا عانا ءۇش ەل اراسىنداعى جالپى تاۋار اينالىمى ۇشتەن بىرگە ءوستى. جىل قورىتىندىسىندا ول 100 ميلليارد دوللار دەڭگەيىنە جەتەدى دەپ بولجانىپ وتىر، ال ول وتكەن جىلعى كورسەتكىشتەن 13 پايىز كوپ بولماق. اسىرەسە، قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى شەكارا بويىنداعى ساۋدا كولەمى نەعۇرلىم جىلدام - 40 پايىزدان استامعا وسۋدە.
كەدەن وداعىنىڭ تولىققاندى جۇمىسىنىڭ ءبىرىنشى جىلىنىڭ قورىتىندىلارىن شىعارۋ ۇلتتىق ءىجو ءوسۋى، شەتەل ينۆەستيتسيالارىن تارتۋ، ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتۋ جانە باسقا دا كوپتەگەن شەشۋشى كورسەتكىشتەر بويىنشا وڭ ديناميكانىڭ نەعۇرلىم ناقتى تسيفرلارىن بەرەتىنىنە سەنىمىم مول.
ءسوز جوق، ءۇش ەلدىڭ ەكونوميكالىق سۋبەكتىلەرىنىڭ بىرەگەيلەندىرىلگەن كەدەندىك تاريفتەر مەن يمپورتتىق باج سالىقتارىنا بەيىمدەلۋ كەزەڭىنە بايلانىستى بەلگىلى ءبىر قيىندىقتار تۋىندايتىنىن ءبىز الدىن الا بىلدىك. ۇلتتىق كەدەندىك اكىمشىلىكتەر اراسىندا جەكەلەگەن سايكەسسىزدىكتەر بار، ولار كەدەن وداعى كوميسسياسىنىڭ ءتاسىلدى جۇمىستارى ارقىلى جويىلۋدا.
كەدەن وداعى قازاقستاندىق ءوندىرىسشىلەر ءۇشىن وتكىزۋ رىنوگىنىڭ شەكاراسىن برەستتەن ۆلاديۆوستوكقا دەيىن كەڭەيتتى. 2011 جىلى ءبىزدىڭ ەكسپورت رەسەيگە 60 پايىزعا، ال بەلارۋسكە 2,3 ەسەدەن استامعا ءوستى. ءبىرتۇتاس كەدەن اۋماعى ىشىندە شەتەل ۆاليۋتاسىن الىپ جۇرۋگە قويىلعان شەكتەۋلەر جويىلدى. رەسەي مەن بەلارۋس تاۋار وندىرۋشىلەرى ءۇشىن دە ءدال وسىلاي بولدى.
وسىلاردىڭ ءبارى، ەڭ الدىمەن، بارلىق قازاقستاندىقتار، رەسەيلىكتەر جانە بەلارۋستەر ءۇشىن ناقتى تيىمدىلىكتەر.
1998 جىلى مەن «قاراپايىم ادامدارعا قاراي ون قاراپايىم قادام» باعدارلاماسىن ۇسىندىم. ونىڭ كوپتەگەن ەرەجەلەرى قازىردىڭ وزىندە ەكى جاقتى جانە كوپ جاقتى پىشىندە جۇزەگە استى. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ كەدەرگىسىز ءوتۋى ءۇشىن بىرلەسكەن شەكارالارىمىز ءمولدىر بولا تۇسۋدە.
قازاقستاننىڭ، رەسەيدىڭ جانە بەلارۋستىڭ كەدەن وداعى - بۇكىل تمد كەڭىستىگىندەگى شىنىمەن دە ەرىكتى جانە تەڭ قۇقىقتى ينتەگراتسيانىڭ ءبىرىنشى فورماسى.
ول تاريحتا العاش رەت ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ حالىقتارىن ءوزارا سىيلاستىق، ۇلتتىق بولمىستى ساقتاۋ جانە ورتاق بولاشاقتىڭ بولىنبەستىگىن ءتۇيسىنۋ نەگىزىندە جاقىنداستىرادى.
كەدەن وداعىنىڭ بىرتىندەپ ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىككە، ال ۋاقىت وتە كەلە، وعان مەنىڭ سەنىمىم مول، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا اۋىسۋى ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزدىڭ وركەندەۋى ءۇشىن قۋاتتى ىنتالاندىرۋشى كۇشكە اينالىپ، ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدى كەڭ اۋقىمدى الەمدەگى جەتەكشى پوزيتسيالارعا الىپ شىعادى.
ەۋرازيالىق قوعامداستىق
قازاقستاننىڭ، بەلارۋستىڭ جانە رەسەيدىڭ كەدەن وداعى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىقتان قيسىندى تۇردە ءوسىپ شىقتى. ونىڭ 2000 جىلى بەس ەل - بەلارۋس، قازاقستان، قىرعىزستان، رەسەي جانە تاجىكستان پىشىنىندە قۇرىلۋى ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا تاجىريبەسىندەگى بەتبۇرىستى ءسات بولدى.
نەبارى 11 جىل ىشىندە ەۋرازەق شەڭبەرىندە ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستىڭ ءتۇرلى ولشەمدەرى بويىنشا تەتىكتەردىڭ تارماقتالعان قۇرىلىمى قالىپتاستى. ونىڭ ۇستىنە ولار تەك مەملەكەتارالىق دەڭگەيدە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تومەننەن كاسىپكەرلەردىڭ، عىلىم، ءبىلىم بەرۋ جانە مادەنيەت قايراتكەرلەرىنىڭ، ۇەۇ، جاستاردىڭ باستاماسى بويىنشا دا تاعايىندالادى.
جاھاندىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستى ەسكەرگەندە ەۋرازيالىق دامۋ بانكى مەن داعدارىسقا قارسى قور قۇرۋ ۋاقتىلى اتقارىلعان ءىس بولدى. بۇگىندە ول ەۋرازەق-تىڭ بىرقاتار ەلدەرىندەگى ناقتى ەكونوميكالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە شۇعىل كومەك، ماسەلەن، الەمدىك داعدارىس زارداپتارىن باستان وتكەرىپ جاتقان بەلارۋس ەكونوميكاسىنا، كومەك بەرۋگە دە جاعداي جاسايدى.
ماسەلەن، ءۇش ەلدىڭ كەدەن وداعى پىشىنىندە وندىرىسشىلەردىڭ سالالىق اسسوتسياتسيالارىنىڭ تەز پايدا بولۋى دا اتاپ وتۋگە تۇرارلىق.
ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەرىمىز ءوز مۇددەلەرىن كەلىسۋ، ىشكى باسەكەلەستىك پەن ءوزارا قولداۋ ەرەجەلەرىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن دە ينتەگراتسيالانادى.
ەۋرازيا مەديا-فورۋمى، تەلەۆيزيا مەن راديونىڭ ەۋرازيا قاۋىمداستىعى ناقتى ءبىر تاقىرىپتار بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. ەۋرازيا كينو جانە تەاتر فەستيۆالدەرى، ءتۇرلى ءماسليحاتتار، جاستار فورۋمدارى داستۇرگە اينالىپ كەلەدى.
سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەكونوميكالىق فورۋمدا مەن ءوزىمنىڭ باستامام بويىنشا قۇرىلعان ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ەۋرازيالىق قاۋىمداستىعى، عالىمداردىڭ ەۋرازيالىق كلۋبى، جوعارى تەحنولوگيالاردىڭ حالىقارالىق ورتالىعى بۇگىندە اعارتۋشىلىق جانە عىلىمي كەڭىستىكتە ءوزىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسكەنىن اتاپ ءوتتىم.
باسقاشا ايتقاندا، ءبىزدىڭ قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق تەرەڭىنە بويلاي تۇسكەن تىكەلەي ينتەگراتسيا ۇدەرىستەرى ءجۇرىپ جاتىر.
ەۋرازيا ينتەگراتسيالىق يدەياسى ءومىرلىك كۇشىنىڭ كورىنىسى وسى ەمەس پە؟
بۇگىندە ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز وزدەرىن قالىپتاسۋ ۇستىندەگى ەۋرازيالىق بىرتەكتىلىكتىڭ، ونىڭ مادەني، ءدىني جانە تىلدىك كوپقىرلىلىعى بولشەگى رەتىندە بارىنشا ايقىن سەزىنە باستادى. مۇندا جەمىستى ەكونوميكالىق ءوزارا ءىس-قيمىل مەن ىزگى كورشىلەستىككە دەگەن ورتاق ۇمتىلىس تا انىق بايقالادى.
ءبىزدىڭ بارلىعىمىز تەك بىرلەسكەن وتكەنىمىزدىڭ باي تاجىريبەسى عانا ەمەس، سونداي-اق بولىنبەيتىن ورتاق تاريحي بولاشاعىمىز بار ۇلتتاردىڭ جاڭا عاجايىپ ەۋرازيالىق قوعامداستىعى پايدا بولۋىنىڭ كۋاگەرلەرى بولىپ وتىرمىز.
ەۋرازيا يدەياسىن ءححى عاسىردا جاڭاشا سارالاۋ
مەنىڭ ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ تۋرالى يدەيامدا ەشقاشان مانيلوۆششينا دا، بولاشاق ساياسي نوستالگيزمدى قالقالاۋ دا بولعان ەمەس.
ونىڭ نەگىزىندە قاشاندا ولار قانداي دا ءبىر ىزگى نيەت نەمەسە ماقساتكەرلىكپەن بۇركەمەلەنسە دە ساياساتتىڭ ەكونوميكاعا كەز كەلگەن زورلىق ءپىشىنىن قابىلدامايتىن پراگماتيكالىق قادام جاتتى جانە سولاي بولىپ قالا بەرەدى.
ەۋرازيا جوباسىندا تەك سىرتقى ەكونوميكالىق، اسكەري، ساياسي، اقپاراتتىق، تەحنولوگيالىق، ەكولوگيالىق جانە باسقا دا قاتەرلەردەن ۇجىمداسىپ وقشاۋلانۋ مۇمكىندىگىن عانا كورۋ الىستى اڭداي الماۋشىلىق بولىپ تابىلادى.
ەاو-نىڭ تاريحي پەرسپەكتيۆالارىن وسىنداي تار شەڭبەردە تۇسىنگەن كەزدە جاڭا «تەمىر شىمىلدىققا» ۇقساس بىردەڭە پايدا بولدى دەپ ايقايلاعىڭ كەلەتىنى، بىراق ول باسقا گەوساياسي سارىنداردا كورىنىس تاباتىنى اقيقات.
ءبىز ەۋرازيالىق وداقتى اشىق جوبا رەتىندە قاراستىرامىز. ونى كەڭ اۋقىمدى كولەمدە، مىسالى، ەۋرووداقپەن، باسقا دا بىرلەستىكتەرمەن ءوزارا ءىس-قيمىلسىز ەلەستەتۋگە بولمايدى.
كسرو-نى ەشقانداي دا «رەستاۆراتسيالاۋ» نەمەسە «رەينكارناتسيالاۋ» جوق جانە بولمايدى دا. بۇل تەك وتكەننىڭ فانتومدارى، جورامالدارى مەن ساۋداعا سالۋلار. جانە مۇندا ءبىزدىڭ رەسەي، بەلارۋس جانە باسقا ەلدەرمەن كوزقاراستارىمىز تولىقتاي سايكەسەدى.
قازىرگى تاڭدا «وداق» جانە «يمپەريا باسقىنشىلىعى» دەيتىن دۇرلىكپەلى سوزدەردەن ۇرەيلەنۋدى ەڭسەرۋ كەرەك. بۇل تۋرالى ۆ.ءپۋتيننىڭ «يزۆەستياداعى» ءوزىنىڭ ماقالاسىندا جازعانى ماڭىزدى. نافتا شەڭبەرىندەگى ءسولتۇستىكاتلانتيكالىق ينتەگراتسيا دا ءۇش مەملەكەت - اقش، كانادا، مەكسيكادان تۇرادى. بىراق ەشكىم دە اقش-تىڭ يمپەريالىق شامشىلدىعى تۋرالى ءسوز قوزعامايدى.
كەيبىر باتىس ساراپشىلارى ەۋرازيالىق وداق قىتاي ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى دەگەننەن قورعانۋ ءۇشىن قۇرىلماقشى دەپ مالىمدەمە جاساعاندا اسىعىستىق تانىتىپ وتىر. مۇنداي مالىمدەمەنىڭ شىندىقتان تىم الشاق جاتقانىن ايتۋعا ءتيىسپىن.
كەرىسىنشە، قحر سوڭعى ەكى ونجىلدىق بەدەرىندە رەسەي مەن قازاقستاننىڭ دا، بەلارۋستىڭ دە ستراتەگيالىق ارىپتەسى بولىپ تابىلادى. ءبىز ينتەنسيۆتى ساياسي ۇنقاتىسۋ جانە تىعىز ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ۇستانىپ كەلەمىز. ءبىز سونداي-اق شىۇ جانە اوسشك شەڭبەرلەرىندە تىعىز ءىس-قيمىل تانىتۋدامىز.
وسىمەن ءبىر مەزگىلدە مەن وسىدان 17 جىل بۇرىن ايتقان ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا قاعيداتتارىنا ءاربىر قاتىسۋشى ەلدىڭ ىشكى دامۋدىڭ تۇراقتىلىعى، ۇلتتىق ەكونوميكالىق، نەسيە-قارجىلىق جانە الەۋمەتتىك ساياساتتىڭ ءناتيجەلىلىگى مەن جاۋاپكەرشىلىگى ماسەلەلەرىن قوسۋ اسا ماڭىزدى.
بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلگىسى اسا پايدالى ەۋرووداق ەكونوميكاسىنداعى قازىرگى قيىندىقتاردى ەڭسەرۋدىڭ تاجىريبەلەرىن ەسەپكە العاندا ايرىقشا ماڭىزدى.
2009 جىلدان باستاپ ءبىز قازاقستان، بەلارۋس جانە رەسەي ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋدىڭ بارلىق زاڭگەرلىك ماسەلەلەرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن پىسىقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەمىز. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ۇكىمەتتەر دەڭگەيىندە ءتيىستى كەلىسىمدەر جاسالاتىن بولادى.
2012 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋدىڭ پراكتيكالىق كەزەڭى باستالادى.
بىرتە-بىرتە ءۇش ەلدىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن ۇيلەستىرۋدىڭ تەتىكتەرى، قىزمەتتەردىڭ، كاپيتالدار مەن ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ، بىرىزدەندىرىلگەن زاڭنامالاردىڭ ترانسشەكارالىق ەركىن قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتۋ شىندىققا اينالادى. بيزنەستىڭ ۇلتتىق سۋبەكتىلەرى بەك-كە قاتىسۋشى ءاربىر مەملەكەتتىڭ ينفراقۇرىلىمدارىنا تەڭدەي قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن يەلەنەتىن بولادى. بولاشاقتا ءبىرتۇتاس كولىكتىك، ەنەرگەتيكالىق جانە اقپاراتتىق جۇيە قالىپتاسادى.
بەك ينتەگراتسيانىڭ مەيلىنشە جوعارى ساتىسى - ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا ءوتۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز قالايدى.
بۇل قۋاتتى بىرلەستىك بولادى. ءۇش مەملەكەتتىڭ جيىنتىق ءىجو-ءسى شامامەن 2 تريلليون دوللاردى قۇراسا، ءوندىرىستىك الەۋەتى 600 ميلليارد دوللارعا، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ كولەمى - شامامەن 112 ميلليارد دوللارعا، ال جالپى تۇتىنۋ رىنوگى 165 ميلليون ادامعا باعالانىپ وتىر.
ءححى جۇزجىلدىقتا ەۋرازيالىق وداقتى جاھاندىق دامۋدىڭ ناقتى باقىلانعان ترەندتەرىنەن تىس قالىپتاسقان جاھاندىق كۇشتەردىڭ تابىستى ورتالىعى رەتىندە كوز الدىڭا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس.
ۇستىمىزدەگى جۇزجىلدىقتا ايماقتانۋ جالپىالەمدىك ۇردىسكە اينالدى. ەۋروپالىق وداق تاياۋداعى جىلداردا قۇرامىنا حورۆاتيانى، بولاشاقتا سەربيا مەن چەرنوگوريانى جانە باسقا ەلدەردى قوسۋ ەسەبىنەن ودان ءارى كەڭەيۋدى جوسپارلاپ وتىر.
شىعىس ازيادا قىتايدىڭ جانە بىردەن ەكى ميلليارد تۇتىنۋشىنى قامتيتىن اسەان ەلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن پلانەتامىزداعى اسا ءىرى ەركىن ساۋدا ايماعى قۇرىلۋدا. قارجى-ەكونوميكالىق تۇرعىدا پارسى شىعاناعى ءوڭىرى ءوزىنەن ءوزى ۇيىمداسىپ جاتىر. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك امەريكا، افريكا ەلدەرىنىڭ ينتەگراتسياسى نىعايا تۇسۋدە.
ەگەمەن دامۋدىڭ 20 جىلىندا رەسەيدىڭ، قازاقستاننىڭ جانە وزگە دە ەۋرازيالىق ينتەگراتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەكونوميكالارى جاھاندىق ەكونوميكانىڭ بولشەگىنە اينالدى.
بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز مودەرنيزاتسيالانۋىنىڭ، عىلىمي اۋقىمدى يننوۆاتسيالىق ەكونوميكا قۇرۋىنىڭ ماڭىزدى شارتى اقش-پەن، ەۋرووداقپەن، قىتايمەن، ازيا-تىنىق مۇحيتى ەكونوميكالىق قوعامداستىعى ەلدەرىمەن ينۆەستيتسيالىق جانە تەحنولوگيالىق ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى ورىستەتۋ بولىپ تابىلادى.
جاڭا جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ ۇدەرىستەرىنىڭ ماڭىزدى اسپەكتىلەرىن دە قاپەرگە العان ءجون. مەنىڭ تاباندى باستاماممەن وسىدان ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن قابىلدانعان ەقىۇ ءسامميتىنىڭ استانا دەكلاراتسياسىندا ءبىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن ەۋرواتلانتيكالىق جانە ەۋرازيالىق قاۋىپسىزدىك كەڭىستىگىن قۇرۋ ماقساتى بەلگىلەندى.
سوندىقتان بۇگىندە ءححى عاسىرداعى الىس بولاشاققا، مۇمكىن ءتىپتى، ودان كەيىنگى عاسىرلارعا باعدارلانعان ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا يدەياسىن جاڭاشا سارالاۋ كوكەيكەستى بولىپ تابىلادى!
ەۋرازيالىق وداق: بولاشاقتىڭ ستراتەگياسى
ەۋرازيالىق وداق - بۇگىنگى كۇن مەن بولاشاقتىڭ كۇردەلى سىناقتارىمەن ولشەنەتىن مەگاجوبا.
ول قالىپتاسۋى تاريحتاعى ەڭ كۇشتى جاھاندىق قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستار ىقپالىمەن باستالعان جاڭا الەمدىك ارحيتەكتۋرانىڭ ورگانيكالىق بولشەگى بولۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىنە يە.
بۇل ءۇشىن ەۋرازيالىق ينتەگراتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ بارلىعىندا ءىس-قيمىلدىڭ انىق تا ناقتى ستراتەگياسى بولۋى قاجەت.
ءبىرىنشى. ەۋرازيالىق وداق اۋەل باستان باسەكەگە قابىلەتتى جاھاندىق ەكونوميكالىق بىرلەستىك رەتىندە قۇرىلۋى ءتيىس.
ءبىزدى تەك «مودەرنيزاتسيانى قۋشى» قاعيداتتارىنداعى دامۋشى ەلدەر جيىنتىعى بولۋدىڭ تار شەڭبەرلى پەرسپەكتيۆاسى دا، وزگە الەم ءۇشىن ماڭگىلىك تابيعي رەسۋرستاردىڭ ۇلكەن پەريفەريالىق ەكسپورتتاۋشىسى بولىپ قالۋدىڭ پەشەنەمىزگە جازىلۋى دا قاناعاتتاندىرا المايدى.
الەم جاڭا تەحنولوگيالىق توڭكەرىس تابالدىرىعىندا تۇر. بۇگىندە قازاقستان ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ جولىن بەتكە الدى.
ءبىز بولاشاق ۇلتتىق يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ نەگىزى رەتىندە زاماناۋي وندىرىستىك كۇشتەردىڭ جاڭا قۇرىلىمىن قۇرۋدامىز. مۇنداي مىندەتتەر رەسەيدىڭ، تمد-نىڭ وزگە دە ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇر.
سوندىقتان ءبىزدىڭ ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىگىمىز يننوۆاتسيالار مەن قۋاتتى تەحنولوگيالىق سەرپىندىلىكتىڭ اۋماعى بولۋىنىڭ ماڭىزى زور.
بۇل ءۇشىن ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدى دامىتۋدىڭ مودەرنيزاتسيالىق جانە يننوۆاتسيالىق ورتاق الگوريتمىن ءتۇزۋ قاجەت.
مەن 10-15 جىلدىق پەرسپەكتيۆاعا ەسەپتەلگەن ەۋرازيالىق يننوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق كووپەراتسيانىڭ بىرلەسكەن باعدارلاماسىن جەدەل جاساپ قابىلداۋدى ۇسىنامىن.
بۇل تۇرعىدا سوناۋ 1970 جىلى-اق اسا ءىرى «AIRBUS» حالىقارالىق اۆياجاساۋ كونسورتسيۋمىن قۇرعان فرانتسيا، گەرمانيا جانە ۇلىبريتانيانىڭ ۇلگىسى ايشىقتى بولىپ تابىلادى. كەيىن ولارعا يسپانيا قوسىلدى.
2010 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا «AIRBUS» جاڭا ۇشاقتار ساتۋ مەن ولارعا تاپسىرىستار قابىلداۋ سانى ءجونىنەن امەريكانىڭ «بوينگ» جانە «لوكحيد» كومپانيالارىنان ايتارلىقتاي وزىپ كەتتى. «AIRBUS-تىڭ» جىل سايىنعى تابىسى 30 ميلليارد ەۋروعا جاقىنداپ كەلەدى. بۇكىل ەۋروپا بويىنشا ورنالاسقان كومپانيانىڭ كاسىپورىندارىندا 53 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيدى.
2006 جىلدان باستاپ «AIRBUS-تىڭ» بارلىق اكتسيالار پاكەتى ءوز كەزەگىندە ەو ەلدەرى ۇكىمەتتەرى مەن ۇلتتىق كومپانيالارى قارجىلاندىراتىن EADS ەۋروپا اەروعارىش كونسورتسيۋمىنىڭ يەلىگىنە وتكەن.
دانيا مەن شۆەتسيا سكانەدە بىرلەسكەن يننوۆاتسيالىق ورتالىق - «مەديكونوۆالىق اڭعار» قۇردى.
بۇگىندە بۇل - لابوراتوريالار، كوممەرتسيالىق قۇرىلىمدار، وندىرىستىك كاسىپورىندار شوعىرلانعان ەۋروپاداعى اسا قۋاتتى كلاستەر.
مۇندا قۇرامىنا 300 كومپانيا، 14 ۋنيۆەرسيتەت، 26 مەديتسينالىق كلينيكا كىرەتىن 7 عىلىمي پارك جۇمىس ىستەيدى.
مۇنداي جولمەن جاڭا تەحنولوگيالار جاساۋدىڭ بىرلەسكەن جەكەلەگەن اسپەكتىلەرى بويىنشا ەكى جاقتى كەلىسىمدەر تۇزەتىن حالىقارالىق يننوۆاتسيالىق ورتالىقتار قۇرۋدى ىنتالاندىراتىن بىرقاتار ەلدەر ءجۇرىپ كەلەدى.
ەكىنشى. ەۋرازيالىق وداق دامۋدىڭ ەۋرواتلانتيكالىق جانە ازيالىق ارەالدارىن قوساتىن مىقتى بۋىن رەتىندە قالىپتاسۋى ءتيىس.
ەكونوميكالىق تۇرعىدا ءبىز ەۋرووداقتىڭ، شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيانىڭ ىرعاقتى ەكونوميكالارىن بايلانىستىراتىن كوپىر بولا الامىز.
بۇگىندە «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» حالىقارالىق كولىك ءدالىزى جوباسى جۇزەگە اسىرىلۋدا.
ۋاقىت وتە كەلە وسى مارشرۋت بويىنا ەۋروپا جانە قىتاي رىنوكتارىنا تاۋارلار جەتكىزۋ مەرزىمىن 3,5 ەسەدەن استامعا قىسقارتۋدى قامتاماسىز ەتەتىن زاماناۋي كولىكتىك-لوگيستيكالىق جۇيە تۇزىلەتىن بولادى. ترانسەۋرازيالىق جۇردەك تەمىر جول جەلىسىن قۇرۋدىڭ بولاشاعى دا زور كورىنەتىنى ءسوزسىز.
بىزگە ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ ەۋروپالىق وداقپەن، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن، جاپونيامەن، ۇندىستانمەن اراداعى ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋ ءوزارا ءتيىمدى.
ءۇشىنشى. ەۋرازيالىق وداق جاڭا جاھاندىق ۆاليۋتالىق-قارجىلىق ءجۇيەنىڭ بولشەگى بولاتىن باقۋاتتى ءوڭىرلىك قارجى بىرلەستىگى رەتىندە قالىپتاسۋى ءتيىس.
ەۋرووداق تاجىريبەسى كورسەتىپ وتىرعانىنداي، ورتاق تولەۋ جۇيەسىن، سودان كەيىن ورتاق ۆاليۋتا قۇرۋ - ينتەگراتسيانىڭ زاڭدى كەزەڭى.
قازىرگى جاعدايدا بۇل ۇدەرىس سونداي-اق الەمدىك داعدارىس سالدارى ءۇردىستەرىن ەسەپكە الۋى ءتيىس.
قازىر ەو مەن ەۋروايماق قانشالىقتى سىنالسا دا، ولار وزدەرىنىڭ تىرشىلىككە قابىلەتتىلىگى مەن داعدارىستارعا بەرىكتىگىن كورسەتىپ وتىر. ءبىز ەو-نىڭ اۋىر حالدە قالعان ەلدەرگە قانداي قۋاتتى قولداۋ جاساپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز.
ءۇش جىل بۇرىن مەن كۇشتى وڭىرلىك رەزەرۆتىك ۆاليۋتانىڭ العاشقى نەگىزى رەتىندە ەۋرازيالىق ۇلتۇستىلىك ەسەپ بىرلىگى - ەۇەب-ءنى ەنگىزۋ تۋرالى ءماسەلەنى تالقىلاۋدى باستاۋدى ۇسىندىم.
بۇگىندە سالدارى قازىرگىدەن دە سالماقتىراق سوعاتىن جاھاندىق رەتسەسسيانىڭ جاڭا تولقىنى ىقتيمالدىلىعىن ەسەپكە الاتىن بولساق، بۇل يدەيا جاي عانا كوكەيكەستى بولىپ قالمايدى، ول پراكتيكالىق شەشۋدى تالاپ ەتەدى.
بەك شەڭبەرىندە ۆاليۋتا وداعىن قۇرۋ - ەڭسەرۋ ارقىلى ءبىز ينتەگراتسيانىڭ ەۋروپالىق وداقتىڭ قازىرگى جاڭا دەڭگەيىنە وكشەلەي جاقىندايتىن رۋبيكون بولىپ تابىلاتىن شەپ ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز - كورشىلەرىمىزگە وداقتىڭ ءىس جۇزىندەگى ماڭىزى مەن تىرشىلىككە قابىلەتتىلىگىنە سەندىرۋ. سوندا سانىمىز ءۇش مەملەكەتتەن دە ايتارلىقتاي ارتا تۇسەتىن بولادى.
ءتورتىنشى. ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ گەوەكونوميكالىق، ال بولاشاقتا گەوساياسي جاعىنان بۋىنى بەكۋى تەك ەۆوليۋتسيالىق جولمەن جانە ەرىكتى تۇردە ءجۇرۋى ءتيىس.
وعان جاساندى جەدەلدەتۋدىڭ ەشقانداي ءپىشىنى مەن جەكەلەگەن ەلدەردى قامشىلاۋ جات بولۋى شارت. ءبىرتۇتاس ەۋروپالىق رىنوك 40 جىلعا جۋىق ۋاقىت قۇرىلعانىن ۇمىتپايىق.
بۇگىندە ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا تۇعىرناماسى ايتارلىقتاي كەڭ.
ونىڭ قۇرامىنا ءپىشىنى، ماقساتى جانە مىندەتى ءتۇرلى بولىپ كەلەتىن مەملەكەتارالىق بىرلەستىكتەر - تمد، ەۋرازەق، ۇقشۇ، كەدەن وداعى - قازاقستان، بەلارۋس جانە رەسەي مەن باسقالاردىڭ بەك-ءى كىرەدى.
باسقا قۇرىلىمداردىڭ پايدا بولۋ ىقتيمالدىعى دا زور. مەن، ماسەلەن، ورتالىقازيالىق وداق قۇرۋدىڭ جاقتاسى بولىپ قالا بەرەمىن. ودان، ءبىرىنشى كەزەكتە، پروبلەمالاردى بىرلەسىپ شەشۋ مەن وڭىردەگى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى تەڭەلىسىنىڭ ۇلكەن مۇمكىندىكتەرىن كورەمىن. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى بارلىق ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ، وڭىردەگى كۇردەلى پروبلەمالاردى شەشۋگە كومەكتەسەر ەدى.
ءتۇرلى وڭىرلىك ۇيىمدارعا قاتىسۋ ءار مەملەكەتكە ينتەگراتسيانىڭ اسا ءتيىمدى جولىن تاڭداۋعا جاردەمدەسەدى.
سوندىقتان بارلىق ەۋرازيالىق ءبىرلەستىكتەردىڭ الەۋەتىن ورىستەتىپ، بىرتە-بىرتە ولاردىڭ پىشىندەرى مەن مازمۇندارىن جاقىنداستىرۋعا ىقپال ەتۋ ماڭىزدى.
بەسىنشى. ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ تەك جۇرتشىلىقتىڭ كەڭ قولداۋى نەگىزىندە عانا مۇمكىن.
قازىردە ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدە ءوزىمىزدىڭ «ەۋرازو-وپتيميستەر» مەن «ەۋرازو-سكەپتيكتەر» بار ەكەنى زاڭدىلىق بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ اراسىنداعى پىكىرتالاستار تەك قانا ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردىڭ كەمشىلىكتەرىن كورۋگە جانە ولاردى دايەكتىلىكپەن الاستاۋعا جاردەمدەسەتىنى انىق.
مەن جاقىن بولاشاقتا ولاردىڭ دەباتتارى ەۋرازيالىق اسسامبلەيا - ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز پارلامەنتاريلەرىن بىرىكتىرەتىن ۇلتۇستىلىك قۇرىلىم مىنبەرىنەن جۇرەدى عوي دەپ ويلايمىن.
سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ حالىقتىق ۆەرتيكالىن نىعايتۋ ماڭىزدى. بۇل جەردە اڭگىمە ەۋرازيالىق قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ سانىن ارتتىرۋ تۋرالى بولىپ وتىر.
ماسەلەن، ەۋرازەق ىسكەرلىك كەڭەسىنىڭ ارقاۋىندا ونەركاسىپشىلەر مەن كاسىپكەرلەردىڭ ەۋرازيالىق كونگرەسىن قۇرۋعا بولادى.
كەدەن وداعى ەلدەرىنىڭ ۇشتىگى پىشىنىندە ەۋرازيالىق ساۋدا-وندىرىستىك پالاتاسىن قۇرۋ ورىندى. ولاردىڭ وفيستەرى استانادا ورنالاسا الار ەدى.
«ەۋرازيا-24» تاۋلىكتىك جاڭالىقتار ارناسىن قۇرۋ جونىندەگى جۇمىستاردى باستاۋ قاجەت. بۇل ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ازاماتتارىن ينتەگراتسيانىڭ باسىمدىقتارى مەن بارىسى تۋرالى وبەكتيۆتى جانە تولىق اقپاراتتاندىرۋ تۇرعىسىنان ماڭىزدى.
مەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ اتقارۋشى ورگاندارىن استانادا - ەۋرازيا سۋبماتەريگىنىڭ گەوگرافيالىق كىندىگىندە تۇرعان قالادا ورنالاستىرۋدى ۇسىنامىن. بۇل جەردە ەشقانداي شامشىلدىق جوق. بۇل ءبىز ءۇشىن ايتارلىقتاي جۇكتەمە بولار ەدى. سونىمەن بىرگە، ەۋرازيا ينتەگراتسياسى يدەياسىنىڭ باستاماشىسى رەتىندە قازاقستانعا ادىلەتتى ريزاشىلىقتىڭ كورىنىسى بولار ەدى. ورتالىق ءوفيستىڭ قازاقستاندا ورىن تەبۋى جاڭا ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتى ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ ىشىندەگى، سونداي-اق ءبىرلەستىكتىڭ سىرتىنداعى كۇدىكتەردەن ارىلتادى. بۇل ەندى ءتاي-ءتاي باسقان ءبىزدىڭ ۇيىمىمىزعا ۇلكەن سەنىمدىلىك تۋعىزادى.
كەزىندە ءبىزدىڭ تمد-نىڭ شتاب-پاتەرىن مينسكىدە ورنالاستىرۋ تۋرالى شەشىمىمىز ناق وسىعان بايلانىستى بولاتىن. ەۋروپالىق وداق شتاب-پاتەرىنىڭ بريۋسسەلدە ورىن تەبۋى دە كەزدەيسوق ەمەس.
* * *
ءححى عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىنىڭ باسىندا ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا يدەياسى ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ ناقتى كەلبەتىن يەلەنىپ كەلەدى.
ول ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز بەن حالىقتارىمىزدى وركەندەۋ مەن يگىلىككە باستايتىن سەنىمدى جول رەتىندە ءوزىنىڭ تاريحي بولاشاعىن دالەلدەي الدى.
شەشۋشى ساياسي شەشىمدەر قابىلداندى.
ەكونوميكالىق قۋاتتى، تۇراقتى جانە بارلىعىنا ءتيىمدى ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ ءۇشىن بىرقاتار اۋقىمدى مىندەتتەردى شەشۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ورتاق ستراتەگيالىق ماقساتىمىز، مىنە، وسىندا!
