Ózin ózi saqtap qalu býkil tirshilik iyesine tәn qasiyet. «Mahabbatpen jaralghan adamzat» ýshin onyng mәni men mazmúny basqa dýniye. «Abayday art jaghyna sóz qaldyryp, dәrigha-ay jaqsy eken ghoy ólu degen» dep shyrqaghan jeztanday әnshi Ásetting osy bir asqaq ýninde adamzattyq múrattyn, adamy qasiyetting býkil bolmys-bitimi jatyr dep aitugha bolady. Kim kelip, kim ketpegen eski saray dýniyede pende balasynyng gumanistik aqyl-oyyn arqalaghan aqyn-jazushy ýshin, uaqyt syny aldynda berer jauaby da basqa. Sanaly ghúmyryn saryp etken osy bir jandardyng «aytyp jýrer» nesi bar, jalpy «shygharmashylyqta ózindi ózing qalay saqtap qala alasyn» degen saualgha jauap izdestirgen edik. Áriyne, әdebiyeti úly halyqtyng ózi de úly bolatynyn eskersek, janaghy biz aitqan mәselede últtyng ómirshendigi de qamtylsa kerek. Sonymen...

Esenghaly Raushan, aqyn:

«Bolarynda bolyp ót»

- Adamnyng ózin joghaltpay saqtap qaluynyng salynghan dayyn jýiesi joq shyghar dep oilaymyn. Biraq ózimning anyq kózim jetetin bir nәrse - ótirik aitpau. Ónerde de, ómirde de jalghan sóilemeuge tyryssang ózindi saqtap qaludyng biden bir joly sol. Álbette, mening de ókinetin tústarym kóp. Degenmen, bayaghy aghalar tapsyrghan amanat - әdebiyetke, ónerge adal bolugha tyrystyq. Ol qanshalyqty qoldan keldi, ony aitatyn men emes qoy. Aytayyn degen oiym bylay, qazaq aitady:

«Bolarynda bolyp ót,

Boz jorghaday jelip ót.

Ózin ózi saqtap qalu býkil tirshilik iyesine tәn qasiyet. «Mahabbatpen jaralghan adamzat» ýshin onyng mәni men mazmúny basqa dýniye. «Abayday art jaghyna sóz qaldyryp, dәrigha-ay jaqsy eken ghoy ólu degen» dep shyrqaghan jeztanday әnshi Ásetting osy bir asqaq ýninde adamzattyq múrattyn, adamy qasiyetting býkil bolmys-bitimi jatyr dep aitugha bolady. Kim kelip, kim ketpegen eski saray dýniyede pende balasynyng gumanistik aqyl-oyyn arqalaghan aqyn-jazushy ýshin, uaqyt syny aldynda berer jauaby da basqa. Sanaly ghúmyryn saryp etken osy bir jandardyng «aytyp jýrer» nesi bar, jalpy «shygharmashylyqta ózindi ózing qalay saqtap qala alasyn» degen saualgha jauap izdestirgen edik. Áriyne, әdebiyeti úly halyqtyng ózi de úly bolatynyn eskersek, janaghy biz aitqan mәselede últtyng ómirshendigi de qamtylsa kerek. Sonymen...

Esenghaly Raushan, aqyn:

«Bolarynda bolyp ót»

- Adamnyng ózin joghaltpay saqtap qaluynyng salynghan dayyn jýiesi joq shyghar dep oilaymyn. Biraq ózimning anyq kózim jetetin bir nәrse - ótirik aitpau. Ónerde de, ómirde de jalghan sóilemeuge tyryssang ózindi saqtap qaludyng biden bir joly sol. Álbette, mening de ókinetin tústarym kóp. Degenmen, bayaghy aghalar tapsyrghan amanat - әdebiyetke, ónerge adal bolugha tyrystyq. Ol qanshalyqty qoldan keldi, ony aitatyn men emes qoy. Aytayyn degen oiym bylay, qazaq aitady:

«Bolarynda bolyp ót,

Boz jorghaday jelip ót.

Bolmasyndy bilgen son,

Bolatyn erding qosyn jek!», - deydi. Jasymyz eluden asty, aghalyq degen dengeyge shyqtyq. Endi, óz qadirimizdi, óz shama-sharqymyzdy biluimiz kerek. Ókinishke qaray, mening qatarlarymnan onday qasiyetterinen arylghandary barshylyq. Mýshәiralar, týrli jarystar ótedi. Ol ne ýshin ótedi? Onyng bәri jastargha degen materialdyq, ruhany qamqorlyq retinde jasalatyn nәrse negizinen. Sondayda jastarmen talasyp, bala-shaghanyng yrysyna ortaqtasyp bizding qatarlarymyzdyng qatysyp jýretini bar. Qalmay qatysatyn birnesheui bar. Ádebiyettegi qadirding qashuy, ózin-ózi joghaltu degen sodan bastalady. Ómirdegi beynendi ónerde jasyryp qala almaysyn. Ómirde qanday bolsan, ónerde de solay bolasyn. «Eshtene etpeydi, osy joly bir qaghyp keteyin, osy joly qarpyp qalayynshy» degen aram oy sanana kirse, ol seni qanshalyqty keri shegindiredi, qanshalyqty alysqa laqtyryp tastaydy. Sol túrghydan kelgen kezde, jastardyng nesibesine ortaqtasyp jýrgen qatar, qúrbylarymyzgha qarnyng ashady, jýreging ainidy. Búlay bolmauy kerek әdebiyette. Bizding agha buynnyng qay-qaysynda aqsýiektik, kirpiyazdyq bar bolatyn. Osy qasiyetti joghaltyp aldyq. Biz biletin A.Sýleymenov, Q.Shanghytbaev, Gh.Ahmet degen kisiler naghyz aqsýiektikke, bekzadalyqqa say túlghalar edi. Songhy kezde sonday bolmystardy jolyqtyra almaysyn. Onyng ómirdegi qúruy - ónerge, ólenge әserin tiygizip jatyr. Bizding qarnymyz ashatyny - sol. Búl birinshi jaghy. Ekinshi jaghy, egemendik alghannan beri qatty damyp ketken nәrse - jershildik, rushyldyq. Anau ýlken aghalar sony jastardyng boyyna da sinirip boldy. Tipti, jap-jas balalar ruyn, jerin aitady. Búnyng qajeti joq. Olardyng jasyndaghy basty maqsat - shygharmashylyqqa den qong, ózin әdebiyetke arnau boluy kerek edi. Basty nәrse óner boluy kerek edi. Joq, shatastyryp aldyq, shatasugha ózimiz jol siltedik. Tәrbiyelik júmystar jýrilmeydi. Mening jeke túlgha retinde bir quanatynym sol dert-derbezdermen auyrmappyn. Ónerge, ólenge shamamsha adal boludy kisilik paryzym dep eseptedim. Osynyng bәri sýtpen bitip, sýiekpen ketken bolmysymnan, sosyn janaghy alatauday aghalarymnyng boyynan júqqan izgi qasiyet dep te oilaymyn.

Ýlken jaqtan joghalmaugha, últqa beyimdelu esesi ketken elde bolady. Olardyng boyynda qúryp ketpeuge degen qúlshynys óte joghary shekke kóteriledi. Qazir qalpyna kelgen biraz dýniyelerimiz bar ghoy. Biz әdebiyetke kelgen kezde últtyng esesi әbden ketken kez edi. Janymyzgha qatty batqany sol boldy. Qazaqtyng tragediyagha toly bodandyghyn kórmegende, «qaghanaghy qaryq, saghanaghy saryq» kezeninde ómir sýrgende bәlkim, men әdebiyetke kelmegen de bolar edim. Qazirgi tandaghy әdebiyettegi últtyq dýniyelerdi saqtap qalu shetelden kelip jatqan qandastarymyzdyng tilindegi tazalyqty paydalanugha da baylanysty. Olarda qazaqy tildin, bizge úmyt bola bastaghan sóz-sóilemderding altyn qory bar. Til - órlikke, erlikke, eldikke, tazalyqqa bastaytyn nәrse. Últtyghymyzdyng eng negizgi sipaty.

Jeke túlghany saqtap qalatyn bolmysynan bólek, ishki ózek degen bar. Sony baptap, jetildirip otyru kerek. Áriyne, onyng bәri izdenisten. Jas kezimizde shama-sharqymyzsha oqyghan dýniyelerimiz boldy. Qazir sonyng keybirin qaytalap oqugha tura keledi. Songhy kezde Shekspirdi oqyp jýrmin. Barlyq shygharmasyn tolyqtay qolgha aldym. Shekspirde otyz jeti piessa,  jýz elu tórttey soneta bar. Qanday keremet dýniyeler. Jalpy, men oilaymyn, joghalu, joghaltu degen «ol adamnyng bilimsiz beysharasynda» bolady, Abaysha aitqanda.

Serik Saghyntay, jazushy:

«Últtyq bolmysymyzdy joghalttyq»

- Ádebiyet degen ýzdiksiz prosess qoy. Osy barysta tóbe kórsetip alyp joq bolyp ketetin, biraz jyldan song taghy bir belesten qylang berip, kórinip jatatyn aqyn-jazushylar agha buynda da, jastar arasynda da jii úshyrasady. Osy ýzdiksiz prosessting aghynyna qarsy jýze alatyn adam qaytken kýnde de joghalmaydy dep oilaymyn. Salqar kóshting sonynan taygha minip ilesken bizdin, qúmalaq shashyp, sәuegeylik aituymyz da artyq shyghar. Degenmen, keyde sal saghynyshtyng sar shekpenin jamylyp otyryp, kózing botalap qúlazitynyng bar. Neni saghynasyn? Áriyne, joghaltqan dýniyelerindi, joghalghan dýniyelerdi. Bala kezimizde kisilikting ólshemderine sayatyn auyl aqsaqaldarynyng kóz aldymyzda jasalyp jatatyn kóptegen haraketterine kuә bolushy edik. Sosyn sonyng bәri de әdebiyetke ainalyp jatatyn. Qarap otyrsaq, ómirde de, ónerde de eng birinshi aqsaqaldyghymyzdan ada bop shyqtyq. Erding qúnyn sheshetin ataly sózge toqtaudy joghalttyq. Osynyng bәri ainalyp kelip әdebiyette eles beredi. Shetel әdebiyetinde «mәngiregen bir úrpaq әdebiyeti» degen dәuirlik sipat beretin, bizding «altyn ghasyr», «kýmis ghasyr» degenimiz sekildi zamanagha berilgen bagha bar. Qazir biz de sol kezende túrghan sekildimiz. Últtyq obraz somdau, kórkem tilmen aishyqty oilar aitu degenning bәrin shatastyryp aldyq, joghaltyp aldyq. Tipti keleshek qazaq últy «búlay boluy kerek, olay boluy kerek» degen sekildi týrli modeliderding úsynyla bastaghany aqyly, sanasy bar adamgha «kelmeydi kýndiz kýlkim, týnde úiqymdy» aitqyzary dausyz. Búdan ne shyghady? Basqa kelgen nәubetting qaydan kelgenin talasa talqylap, ózimizge qoyghan diagnozymyzgha bas iyzep, moyyn úsynu ma? Odan ne shyghady?  Saual kóp. Biz tarihy búrylys kezenge dóp kelgen úrpaqpyz. Kóp dýniyemizdi kóz aldymyzda joghaltqan úrpaqpyz. Siz aityp otyrghan túlghanyng ózin-ózi saqtap qaluy, joghaltuy ber jaghy. Últ retinde dertimiz auyr halyqpyz. Búrynghy әnúranymyzdyng teksindegidey «aman sau qalyppyz!» dep aita salu onay shyghar, biraq «qalu men qalyp, bolmys» azattyghy basqa әngime edi ghoy. Nemiz qaldy, nemiz qalmady? «Qúr sýlder» degen jaqsy sóz bar qazaqta. Ayaghyn әzer tirep, maghynasyz janarynda esh mazmún joq móliyetin. Qúl da, qútan da sodan shyghady. Auyr bolsa da aitasyn, aman-sau qalghanymyz sol edi. Al, ol kenirdekting aldynda bәrin úmytady. Ash adam aqyl úqpaydy. Bolmysyn joghaltady. Biz kóp nәrseni qúlqynnyng aldynda qúrbangha shaldyq. «Hayuansha jýrip kýneltuge» daghdylandyq. Ómir sýruding búnday formasy әriyne, adamy qúndylyqtardy tәrik etedi. Eng útylghan túsymyz osy. Songhy kezderi M.Maghuinning shygharmalyryna den qoyyp jýrmin. Jannyng shólin qandyrady. Genologiyalyq taza sananyng qalyptasuyna osy kisidey enbek etken qalamgerlerimiz ókinishke qaray, sanauly ghana. Yrymghali, Aqseleu aghalarymyz o dýniyelik bop ketti. Bizden sóz qasha bastady. Jantalasyp «әdebiyet jasap jatyrmyz» dep kýpingen, isingen zamandastaryng janyndy jylatady. Jogharyda aitqanday «mәngiregen bir úrpaq әdebiyeti» algha ozdy. M.Maghauinning «Tazynyng ólimindegi» tragediya býgingi mening qatarlastarymnyng taghdyry sekildi. Olardyng әdebiyette qalay qalu, qalmauyn uaqyt kórsetedi.

«Abay-aqparat»