ىرىسبەك دابەي. «كىمدەر بار دا، كىمدەر جوق...»
ءوزىن ءوزى ساقتاپ قالۋ بۇكىل تىرشىلىك يەسىنە ءتان قاسيەت. «ماحابباتپەن جارالعان ادامزات» ءۇشىن ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنى باسقا دۇنيە. «ابايداي ارت جاعىنا ءسوز قالدىرىپ، داريعا-اي جاقسى ەكەن عوي ءولۋ دەگەن» دەپ شىرقاعان جەزتاڭداي ءانشى اسەتتىڭ وسى ءبىر اسقاق ۇنىندە ادامزاتتىق مۇراتتىڭ، ادامي قاسيەتتىڭ بۇكىل بولمىس-ءبىتىمى جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. كىم كەلىپ، كىم كەتپەگەن ەسكى ساراي دۇنيەدە پەندە بالاسىنىڭ گۋمانيستىك اقىل-ويىن ارقالاعان اقىن-جازۋشى ءۇشىن، ۋاقىت سىنى الدىندا بەرەر جاۋابى دا باسقا. سانالى عۇمىرىن سارىپ ەتكەن وسى ءبىر جانداردىڭ «ايتىپ جۇرەر» نەسى بار، جالپى «شىعارماشىلىقتا ءوزىڭدى ءوزىڭ قالاي ساقتاپ قالا الاسىڭ» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەستىرگەن ەدىك. ارينە، ادەبيەتى ۇلى حالىقتىڭ ءوزى دە ۇلى بولاتىنىن ەسكەرسەك، جاڭاعى ءبىز ايتقان ماسەلەدە ۇلتتىڭ ومىرشەڭدىگى دە قامتىلسا كەرەك. سونىمەن...
ەسەنعالي راۋشان، اقىن:
«بولارىڭدا بولىپ ءوت»
- ادامنىڭ ءوزىن جوعالتپاي ساقتاپ قالۋىنىڭ سالىنعان دايىن جۇيەسى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. بىراق ءوزىمنىڭ انىق كوزىم جەتەتىن ءبىر نارسە - وتىرىك ايتپاۋ. ونەردە دە، ومىردە دە جالعان سويلەمەۋگە تىرىسساڭ ءوزىڭدى ساقتاپ قالۋدىڭ بىدەن ءبىر جولى سول. البەتتە، مەنىڭ دە وكىنەتىن تۇستارىم كوپ. دەگەنمەن، باياعى اعالار تاپسىرعان امانات - ادەبيەتكە، ونەرگە ادال بولۋعا تىرىستىق. ول قانشالىقتى قولدان كەلدى، ونى ايتاتىن مەن ەمەس قوي. ايتايىن دەگەن ويىم بىلاي، قازاق ايتادى:
«بولارىڭدا بولىپ ءوت،
بوز جورعاداي جەلىپ ءوت.
ءوزىن ءوزى ساقتاپ قالۋ بۇكىل تىرشىلىك يەسىنە ءتان قاسيەت. «ماحابباتپەن جارالعان ادامزات» ءۇشىن ونىڭ ءمانى مەن مازمۇنى باسقا دۇنيە. «ابايداي ارت جاعىنا ءسوز قالدىرىپ، داريعا-اي جاقسى ەكەن عوي ءولۋ دەگەن» دەپ شىرقاعان جەزتاڭداي ءانشى اسەتتىڭ وسى ءبىر اسقاق ۇنىندە ادامزاتتىق مۇراتتىڭ، ادامي قاسيەتتىڭ بۇكىل بولمىس-ءبىتىمى جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. كىم كەلىپ، كىم كەتپەگەن ەسكى ساراي دۇنيەدە پەندە بالاسىنىڭ گۋمانيستىك اقىل-ويىن ارقالاعان اقىن-جازۋشى ءۇشىن، ۋاقىت سىنى الدىندا بەرەر جاۋابى دا باسقا. سانالى عۇمىرىن سارىپ ەتكەن وسى ءبىر جانداردىڭ «ايتىپ جۇرەر» نەسى بار، جالپى «شىعارماشىلىقتا ءوزىڭدى ءوزىڭ قالاي ساقتاپ قالا الاسىڭ» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەستىرگەن ەدىك. ارينە، ادەبيەتى ۇلى حالىقتىڭ ءوزى دە ۇلى بولاتىنىن ەسكەرسەك، جاڭاعى ءبىز ايتقان ماسەلەدە ۇلتتىڭ ومىرشەڭدىگى دە قامتىلسا كەرەك. سونىمەن...
ەسەنعالي راۋشان، اقىن:
«بولارىڭدا بولىپ ءوت»
- ادامنىڭ ءوزىن جوعالتپاي ساقتاپ قالۋىنىڭ سالىنعان دايىن جۇيەسى جوق شىعار دەپ ويلايمىن. بىراق ءوزىمنىڭ انىق كوزىم جەتەتىن ءبىر نارسە - وتىرىك ايتپاۋ. ونەردە دە، ومىردە دە جالعان سويلەمەۋگە تىرىسساڭ ءوزىڭدى ساقتاپ قالۋدىڭ بىدەن ءبىر جولى سول. البەتتە، مەنىڭ دە وكىنەتىن تۇستارىم كوپ. دەگەنمەن، باياعى اعالار تاپسىرعان امانات - ادەبيەتكە، ونەرگە ادال بولۋعا تىرىستىق. ول قانشالىقتى قولدان كەلدى، ونى ايتاتىن مەن ەمەس قوي. ايتايىن دەگەن ويىم بىلاي، قازاق ايتادى:
«بولارىڭدا بولىپ ءوت،
بوز جورعاداي جەلىپ ءوت.
بولماسىڭدى بىلگەن سوڭ،
بولاتىن ەردىڭ قوسىن جەك!»، - دەيدى. جاسىمىز ەلۋدەن استى، اعالىق دەگەن دەڭگەيگە شىقتىق. ەندى، ءوز قادىرىمىزدى، ءوز شاما-شارقىمىزدى ءبىلۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، مەنىڭ قاتارلارىمنان ونداي قاسيەتتەرىنەن ارىلعاندارى بارشىلىق. ءمۇشايرالار، ءتۇرلى جارىستار وتەدى. ول نە ءۇشىن وتەدى؟ ونىڭ ءبارى جاستارعا دەگەن ماتەريالدىق، رۋحاني قامقورلىق رەتىندە جاسالاتىن نارسە نەگىزىنەن. سوندايدا جاستارمەن تالاسىپ، بالا-شاعانىڭ ىرىسىنا ورتاقتاسىپ ءبىزدىڭ قاتارلارىمىزدىڭ قاتىسىپ جۇرەتىنى بار. قالماي قاتىساتىن بىرنەشەۋى بار. ادەبيەتتەگى قادىردىڭ قاشۋى، ءوزىن-ءوزى جوعالتۋ دەگەن سودان باستالادى. ومىردەگى بەينەڭدى ونەردە جاسىرىپ قالا المايسىڭ. ومىردە قانداي بولساڭ، ونەردە دە سولاي بولاسىڭ. «ەشتەڭە ەتپەيدى، وسى جولى ءبىر قاعىپ كەتەيىن، وسى جولى قارپىپ قالايىنشى» دەگەن ارام وي ساناڭا كىرسە، ول سەنى قانشالىقتى كەرى شەگىندىرەدى، قانشالىقتى الىسقا لاقتىرىپ تاستايدى. سول تۇرعىدان كەلگەن كەزدە، جاستاردىڭ نەسىبەسىنە ورتاقتاسىپ جۇرگەن قاتار، قۇربىلارىمىزعا قارنىڭ اشادى، جۇرەگىڭ اينيدى. بۇلاي بولماۋى كەرەك ادەبيەتتە. ءبىزدىڭ اعا بۋىننىڭ قاي-قايسىندا اقسۇيەكتىك، كىرپيازدىق بار بولاتىن. وسى قاسيەتتى جوعالتىپ الدىق. ءبىز بىلەتىن ا.سۇلەيمەنوۆ، ق.شاڭعىتباەۆ، ع.احمەت دەگەن كىسىلەر ناعىز اقسۇيەكتىككە، بەكزادالىققا ساي تۇلعالار ەدى. سوڭعى كەزدە سونداي بولمىستاردى جولىقتىرا المايسىڭ. ونىڭ ومىردەگى قۇرۋى - ونەرگە، ولەڭگە اسەرىن تيگىزىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قارنىمىز اشاتىنى - سول. بۇل ءبىرىنشى جاعى. ەكىنشى جاعى، ەگەمەندىك العاننان بەرى قاتتى دامىپ كەتكەن نارسە - جەرشىلدىك، رۋشىلدىق. اناۋ ۇلكەن اعالار سونى جاستاردىڭ بويىنا دا ءسىڭىرىپ بولدى. ءتىپتى، جاپ-جاس بالالار رۋىن، جەرىن ايتادى. بۇنىڭ قاجەتى جوق. ولاردىڭ جاسىنداعى باستى ماقسات - شىعارماشىلىققا دەن قويۋ، ءوزىن ادەبيەتكە ارناۋ بولۋى كەرەك ەدى. باستى نارسە ونەر بولۋى كەرەك ەدى. جوق، شاتاستىرىپ الدىق، شاتاسۋعا ءوزىمىز جول سىلتەدىك. تاربيەلىك جۇمىستار جۇرىلمەيدى. مەنىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە ءبىر قۋاناتىنىم سول دەرت-دەربەزدەرمەن اۋىرماپپىن. ونەرگە، ولەڭگە شامامشا ادال بولۋدى كىسىلىك پارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. وسىنىڭ ءبارى سۇتپەن ءبىتىپ، سۇيەكپەن كەتكەن بولمىسىمنان، سوسىن جاڭاعى الاتاۋداي اعالارىمنىڭ بويىنان جۇققان ىزگى قاسيەت دەپ تە ويلايمىن.
ۇلكەن جاقتان جوعالماۋعا، ۇلتقا بەيىمدەلۋ ەسەسى كەتكەن ەلدە بولادى. ولاردىڭ بويىندا قۇرىپ كەتپەۋگە دەگەن قۇلشىنىس وتە جوعارى شەككە كوتەرىلەدى. قازىر قالپىنا كەلگەن ءبىراز دۇنيەلەرىمىز بار عوي. ءبىز ادەبيەتكە كەلگەن كەزدە ۇلتتىڭ ەسەسى ابدەن كەتكەن كەز ەدى. جانىمىزعا قاتتى باتقانى سول بولدى. قازاقتىڭ تراگەدياعا تولى بوداندىعىن كورمەگەندە، «قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق» كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەندە بالكىم، مەن ادەبيەتكە كەلمەگەن دە بولار ەدىم. قازىرگى تاڭداعى ادەبيەتتەگى ۇلتتىق دۇنيەلەردى ساقتاپ قالۋ شەتەلدەن كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ تىلىندەگى تازالىقتى پايدالانۋعا دا بايلانىستى. ولاردا قازاقى ءتىلدىڭ، بىزگە ۇمىت بولا باستاعان ءسوز-سويلەمدەردىڭ التىن قورى بار. ءتىل - ورلىككە، ەرلىككە، ەلدىككە، تازالىققا باستايتىن نارسە. ۇلتتىعىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى سيپاتى.
جەكە تۇلعانى ساقتاپ قالاتىن بولمىسىنان بولەك، ىشكى وزەك دەگەن بار. سونى باپتاپ، جەتىلدىرىپ وتىرۋ كەرەك. ارينە، ونىڭ ءبارى ىزدەنىستەن. جاس كەزىمىزدە شاما-شارقىمىزشا وقىعان دۇنيەلەرىمىز بولدى. قازىر سونىڭ كەيبىرىن قايتالاپ وقۋعا تۋرا كەلەدى. سوڭعى كەزدە شەكسپيردى وقىپ ءجۇرمىن. بارلىق شىعارماسىن تولىقتاي قولعا الدىم. شەكسپيردە وتىز جەتى پەسسا، ءجۇز ەلۋ تورتتەي سونەتا بار. قانداي كەرەمەت دۇنيەلەر. جالپى، مەن ويلايمىن، جوعالۋ، جوعالتۋ دەگەن «ول ادامنىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسىندا» بولادى، ابايشا ايتقاندا.
سەرىك ساعىنتاي، جازۋشى:
«ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جوعالتتىق»
- ادەبيەت دەگەن ۇزدىكسىز پروتسەسس قوي. وسى بارىستا توبە كورسەتىپ الىپ جوق بولىپ كەتەتىن، ءبىراز جىلدان سوڭ تاعى ءبىر بەلەستەن قىلاڭ بەرىپ، كورىنىپ جاتاتىن اقىن-جازۋشىلار اعا بۋىندا دا، جاستار اراسىندا دا ءجيى ۇشىراسادى. وسى ۇزدىكسىز پروتسەسستىڭ اعىنىنا قارسى جۇزە الاتىن ادام قايتكەن كۇندە دە جوعالمايدى دەپ ويلايمىن. سالقار كوشتىڭ سوڭىنان تايعا ءمىنىپ ىلەسكەن ءبىزدىڭ، قۇمالاق شاشىپ، ساۋەگەيلىك ايتۋىمىز دا ارتىق شىعار. دەگەنمەن، كەيدە سال ساعىنىشتىڭ سار شەكپەنىن جامىلىپ وتىرىپ، كوزىڭ بوتالاپ قۇلازيتىنىڭ بار. نەنى ساعىناسىڭ؟ ارينە، جوعالتقان دۇنيەلەرىڭدى، جوعالعان دۇنيەلەردى. بالا كەزىمىزدە كىسىلىكتىڭ ولشەمدەرىنە ساياتىن اۋىل اقساقالدارىنىڭ كوز الدىمىزدا جاسالىپ جاتاتىن كوپتەگەن حاراكەتتەرىنە كۋا بولۋشى ەدىك. سوسىن سونىڭ ءبارى دە ادەبيەتكە اينالىپ جاتاتىن. قاراپ وتىرساق، ومىردە دە، ونەردە دە ەڭ ءبىرىنشى اقساقالدىعىمىزدان ادا بوپ شىقتىق. ەردىڭ قۇنىن شەشەتىن اتالى سوزگە توقتاۋدى جوعالتتىق. وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ ادەبيەتتە ەلەس بەرەدى. شەتەل ادەبيەتىندە «ماڭگىرەگەن ءبىر ۇرپاق ادەبيەتى» دەگەن داۋىرلىك سيپات بەرەتىن، ءبىزدىڭ «التىن عاسىر»، «كۇمىس عاسىر» دەگەنىمىز سەكىلدى زاماناعا بەرىلگەن باعا بار. قازىر ءبىز دە سول كەزەڭدە تۇرعان سەكىلدىمىز. ۇلتتىق وبراز سومداۋ، كوركەم تىلمەن ايشىقتى ويلار ايتۋ دەگەننىڭ ءبارىن شاتاستىرىپ الدىق، جوعالتىپ الدىق. ءتىپتى كەلەشەك قازاق ۇلتى «بۇلاي بولۋى كەرەك، ولاي بولۋى كەرەك» دەگەن سەكىلدى ءتۇرلى مودەلدەردىڭ ۇسىنىلا باستاعانى اقىلى، ساناسى بار ادامعا «كەلمەيدى كۇندىز كۇلكىم، تۇندە ۇيقىمدى» ايتقىزارى داۋسىز. بۇدان نە شىعادى؟ باسقا كەلگەن ناۋبەتتىڭ قايدان كەلگەنىن تالاسا تالقىلاپ، وزىمىزگە قويعان دياگنوزىمىزعا باس يزەپ، مويىن ۇسىنۋ ما؟ ودان نە شىعادى؟ ساۋال كوپ. ءبىز تاريحي بۇرىلىس كەزەڭگە ءدوپ كەلگەن ۇرپاقپىز. كوپ دۇنيەمىزدى كوز الدىمىزدا جوعالتقان ۇرپاقپىز. ءسىز ايتىپ وتىرعان تۇلعانىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋى، جوعالتۋى بەر جاعى. ۇلت رەتىندە دەرتىمىز اۋىر حالىقپىز. بۇرىنعى ءانۇرانىمىزدىڭ تەكسىندەگىدەي «امان ساۋ قالىپپىز!» دەپ ايتا سالۋ وڭاي شىعار، بىراق «قالۋ مەن قالىپ، بولمىس» ازاتتىعى باسقا اڭگىمە ەدى عوي. نەمىز قالدى، نەمىز قالمادى؟ «قۇر سۇلدەر» دەگەن جاقسى ءسوز بار قازاقتا. اياعىن ازەر تىرەپ، ماعىناسىز جانارىندا ەش مازمۇن جوق موليەتىن. قۇل دا، قۇتان دا سودان شىعادى. اۋىر بولسا دا ايتاسىڭ، امان-ساۋ قالعانىمىز سول ەدى. ال، ول كەڭىردەكتىڭ الدىندا ءبارىن ۇمىتادى. اش ادام اقىل ۇقپايدى. بولمىسىن جوعالتادى. ءبىز كوپ نارسەنى قۇلقىننىڭ الدىندا قۇربانعا شالدىق. «حايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتۋگە» داعدىلاندىق. ءومىر ءسۇرۋدىڭ بۇنداي فورماسى ارينە، ادامي قۇندىلىقتاردى تارىك ەتەدى. ەڭ ۇتىلعان تۇسىمىز وسى. سوڭعى كەزدەرى م.ماعۋيننىڭ شىعارمالىرىنا دەن قويىپ ءجۇرمىن. جاننىڭ ءشولىن قاندىرادى. گەنولوگيالىق تازا سانانىڭ قالىپتاسۋىنا وسى كىسىدەي ەڭبەك ەتكەن قالامگەرلەرىمىز وكىنىشكە قاراي، ساناۋلى عانا. ىرىمعالي، اقسەلەۋ اعالارىمىز و دۇنيەلىك بوپ كەتتى. بىزدەن ءسوز قاشا باستادى. جانتالاسىپ «ادەبيەت جاساپ جاتىرمىز» دەپ كۇپىنگەن، ىسىنگەن زامانداستارىڭ جانىڭدى جىلاتادى. جوعارىدا ايتقانداي «ماڭگىرەگەن ءبىر ۇرپاق ادەبيەتى» العا وزدى. م.ماعاۋيننىڭ «تازىنىڭ ولىمىندەگى» تراگەديا بۇگىنگى مەنىڭ قاتارلاستارىمنىڭ تاعدىرى سەكىلدى. ولاردىڭ ادەبيەتتە قالاي قالۋ، قالماۋىن ۋاقىت كورسەتەدى.
«اباي-اقپارات»
