«Tolyq adam» satysyndaghy «kәmil músylmannan» joghary kelesi dengeydegilerdi Abay «hakim» dep ataydy. Hakimder adamzat ústazdarynyng biri. Abay otyz segizinshi qara sózinde búl toptaghy adamdar jayly bylay deydi: «Olay bolghanda hikmet Qúdagha pende óz aqyly jeterlik qadarin ghana bilsem degen әrbir isting sebebin izdeushilerge hakim at qoydy». Qúday hikmetterin bilu degenimiz – Onyng jaratu syrlary men jaratqandaryn, yaghny qorshaghan tabighatty jәne onyng zandylyqtaryn tanyp bilu. Búl zandylyqtardy hakimder ruhany bilim ayasynda ózderining oy jýiesimen pikirleu arqyly biledi. Pikir әrkimning aqylynyng shamasyna baylanysty teren, ne tayaz boluy mýmkin. Hakimder ruhany bilimdi paydalanyp Qúdaydyng qúdirettiligin týsinuge, әrbir isting Onymen baylanysyn kóruge úmtylady. Osylay olar ózderining Qúday taghalagha degen senimin arttyryp, Joghary Jaratushyny tanu ýshin Onyng qasiyetterin, jaratu syrlaryn sezinip-biluge tyrysady. Sondyqtan olar – bilim adamdary. Oi-órisi sana-sezimning bilim dengeyine kóterilgender. Kәmil músylmandar bilimge úmtylyp, bilimin tolyqtyrsa, al hakimder – bilimdi tolyq mengerumen qatar, ony iske asyrugha úmtylady. Sol sebepten olar qogham ómirine tyghyz aralasyp, el basylaryna uәzir, kenesshi tәrizdi kómekshi rólin atqarady. Biraq olar tabighat yqpalynan әli shyqqan joq, sondyqtan ómirdi jaqsy men jamangha aiyryp zertteydi. 

«Búlar... adam balasynyng paydasy ýshin, oiyn-kýlki týgil, dýniyedegi býkil lәzzat búlargha ekinshi mәrtebeli qalyp, bir ghana Haqty tappaq, әrbir nәrsening sebebin tappaqpenen lәzzattanady» – dep olardyng is-әreketteri Haqpen baylanysqan, yaghny taza ruhany jolda ekenin bildiredi. Hakimderding maqsaty  – dýnie kórinisterin paydalanyp Haqty tanu. 

Hakimder tabighatty Alla taghalanyng hikmetterinen bólmey zerttegendikten, olardyng bilimi tolyq bilim. Sondyqtan Abay «әrbir hakim – ghalym» deydi. Aynalamyzdaghy tanghajayyp keremetterdi Qúday taghalanyng ózimen, Onyng búiryghymen baylanystyryp zerttegendikten hakimder óz isterinde zor jetistikterge jete alady. Sol ýshin hakimder Alla taghala hikmetterining sebebin izdep, olardyng syryn ashumen shúghyldanady. Búl әreketterdi Qúdaygha qúlshylyq retinde jasaghandyqtan, olar ózderine ýlken ruhany lәzzat alady. Kәmil músylmandargha qaraghanda hakimder ruhany bilimdi iygerip qana qoymay, ony boyyna sinire bilgender. Sonyng nәtiyjesinde olardyng nәzik bolmysy da ózgerip, erekshe qasiyetterge ie bolady. Mәselen, әlemdegi kýrdeli baylanystardy ashyp, búlardy dúrys baghytta ózgerte alady. Kóru, boljau qabiletteri óte zor. Tylsym әlemderge kirip, olarmen baylanysu arqyly kóptegen tylsymdyq qasiyetterge ie bolady. Erekshe qasiyetteri bar hakimder ótken zamandarda han uәziri, kómekshisi, aqylshysy bolghan. Nәzik әlemderge enu qabileti arqyly týrli qasiyetterge ie bolghan osynday adamdargha sýiengen memleket basshylary, handar óz isterin dúrys jýrgizuge mýmkindik alghan. 

Adamdargha magnetizm, spiritizm, telepatiya, qazaqsha aitqanda, kóripkeldik, diuanalyq, baqsylyq delinetin mistikalyq qasiyetter eki jolmen beriledi: biri – materialdyq, al ekinshisi – ruhany jol. 

Materialdyq jolmen adam nәzik denelerin týrli jattyghular arqyly ózgerte otyryp erekshe nәzik qasiyetterge ie bola alady. Ol qasiyetter keyde adamgha tughannan da, nemese ata-tegin qualap ta beriledi. Qazirgi zamanda olardy «ekstrasens» dep atap jýrmiz. 

Hakimderding ereksheligi – olar ruhany jolda bolghandyqtan, Qúday taghala shapaghatyna bólene bastaydy. Osylaysha olar Qúdaygha sýiispenshiligin ósiredi. «Qúday taghala eshbir nәrseni sebepsiz jaratpaghan, Qúdaydyng osy sheberligin tanyp, qúmar bolyp, ghibrat alushylargha tii joq, bәlky sheberlikting sebebin bilmekke qúmarlyqtan Jaratushynyng ózine ghashyqtyq shyghady» – deydi danyshpan. Búl arada hakimdik izdenisting «ýsh sýngge», yaghny Qúdaygha ghashyqtyqqa әkeletini aitylyp otyr. 

Biraq jetiluding belgili bir dәrejesine jetpey ghashyqtyqty oilaugha bolmaydy. Búl jalghan qúlshylyqqa әkeledi. Osyndaylardy kórip keyde el arasynda sopylargha degen teris pikir qalyptasady. Múnday qylyqtan saqtanu ýshin Abay bylay deydi: «Qúday taghalanyng zatyna pendesining aqyly jetpese, dәl sonday ghashyqpyn demek te orynsyz». Búl sózinde Qúday taghalanyng zatyn týsinuge adamnyng ynta-jigeri, aqyl-esi jetpese júrtty aldaugha bolmaydy degen maghyna bar. Ózindi de, júrtty da bos qiyalmen aldaugha bolmaydy. Qúdaygha sýiispenshilikting anyqtamasyn ol bylay dep beredi.

Alla taghalanyng pendesin mahabbat ua marhabatpenen jaratqandyghyn bilip, mahabbatyna mahabbatpenen ghana eljiremekti Qúdaygha ghashyq boldy deymiz. 

Osynday dengeyge jetkende ghana «Qúdaygha ghashyq boldy deymiz». Alla taghalanyng bizdi mahabbatpen jaratqanyn bilgende kimde bolsa da soghan sәikes sezim qalyptasugha tiyisti. Abaydyng búl tújyrymyna hakimder Alla taghalanyng hikmetin zertteu arqyly jetedi. Olar ózderi ghana týsinumen shektelmey, basqa adamdargha týsindiruge úmtylady. Sondyqtan hakimder de ruhany ústazdar qataryna jatady. 

«Adaspay tura izdegen hakimder bolmasa, dýnie oiran bolar edi. Adam is-әreketining qazyghy osy jaqsy hakimder, әr nәrse dýniyede solardyng is-oylarymen sheshimin tabady. Búlardyng isining kóbi – dýnie isi, biraq osy hakimderding jasaghan, taratqan isteri ahiyretke de egindik bolatyn dýniye», – deydi Abay әri qaray otyz segizinshi qara sózinde. Búdan hakimderding qoghamdaghy ýlken róli, sonday-aq qogham zandylyqtaryn, tabighat syrlaryn ashu men týsindirudegi orny da aiqyn kórinedi. Abaydyng «Búlardyng isining kóbi – dýnie isi» degen sóz hakimder fәniylik istermen shúghyldanady degendi bildirmeydi. Búl sózding maghynasy – hakimder dýnie isin Qúdaygha qúlshylyq jolynda qoldanady degen sóz. Áytpese «hakimder jasaghan, taratqan isteri ahiyretke de egindik bolatyn dýniye» bola almas edi. 

Endi Abay aitqan «dýnie men adam ómirining syryna jetse de, dinning Haq tanymyna hakimder jete almaydy» degenning mәnine toqtalayyq. Basty sebep – hakimder taza qúlshylyq jolynda emes. Abaydyng ózi aitqanday: «Búlardyng isining kóbi – dýnie isi». Olar niyeti taza bolsa da, ózimshildik nәzik sezimder yqpalynan tolyq shygha almay, ataq-danq, syi-qúrmet, taghy basqa jalghan ego tudyratyn nәzik qasiyetter shyrmauynan aryla almaghandar. Sondyqtan olar patshalardyng uәziri bolugha qarsy emes. Al әuliyeler eshuaqytta uәzir bolmaydy. Olardy fәny әlem qyzyqtymaydy, olar tirshilik yqpalynan tolyq shyqqandar. 

Kәmil músylmandar fәny ómirden baqy ómirge ótip, ruhany әlemge jana ghana kelip, әli sanasy jetilmegen jas nәreste tәrizdi bolsa, al hakimder búl jolda kóp jetistikterge jetip, kóp nәrseni bilip, belgili bir dәrejege kóterilgender. Al, әuliyelerdi alatyn bolsaq, olar – Haq tanymyna jetip, Qúday sanasyna ie bolghandar, sondyqtan, olar búl ómirding ekiúdayylyghynan tolyq shyghyp, býkil bolmysty birtútas qabyldaydy. Olar jaqsy-jaman dep bólmey, ómir kórinisterine birdey qaraydy. 

Áuliyeler býkil bolmys kórinisinen Haqiqatty kóredi. Bir Haqtan basqa eshtene joq bolghandyqtan, әlemning ekiúdayylyghy da joq. Endeshe, olar ýshin býkil bolmys kemshiliksiz, bir Alla taghalanyng jasaghan ýilesimdiligimen tirshilik qúryp jatqandyqtan, búl ómirge aralasyp qajeti joq. Olardyng isi – Alla isi. 

Hakimder olay emes. Olar Haqiqatqa әli jete qoyghan joq. Sondyqtan, әlemning ýilesimdiligin, kemsizdigin tolyq qabylday almaydy. Olardyng mahabbaty Alla taghalanyng Ózimen әli birikpegen, tek qana Onyng jaratqandaryna, quattaryna baghyttalady. 

Olar halyqty, adamzatty sýiip, sonyng qamy ýshin ómirding ekiúdayylyq qasiyetterining yqpalymen jamandyqpen kýresip jantalasady. Hakimderding isi Haqiqat dengeyinde emes, Onyng jaratqandarynyn, yaghny dýniyening dengeyinde bolghandyqtan, gumanizm jolymen, halyqqa qyzmet etuge úmtylady. Sondyqtan, olardyng isi, Abay aitqanday, dýnie isi. Biraq, taghy da eskertetin nәrse, olar barlyq is-әreketti Alla taghala razylyghy ýshin jasaydy.

Hakimder әueli ózderining boyyndaghy kemshilikterin kóredi. Ómirdegi jәne adam boyyndaghy jaqsy men jamandy aiyra bilip, óz boyyndaghy keselderdi kóre bilip, olardan qútylugha úmtylady. 

Abay hakim bolghan deymiz. Búghan ýlken dәlelding biri – onyng óz  kemshilikterin kóre biluinde. Ol «Oygha týstim, tolghandym» óleninde ózining kemshilikterin bylay dep moyyndaydy:

Boydaghy mindi sanasam,
Tau tasynan az emes.
Jýregimdi bayqasam,
IYnedeyin taza emes.
Arshyp alyp tastaugha,
Apandaghy saz emes.
Bәri boldy ózimnen,
Tәnirim salghan naz emes.

Qarapayym adamgha ózining kemshiligin kóru qiyn. Oghan ózining týiedey ýlken kemshiligin kóruden basqanyng týimedey kishkene kemshiligin kóru onayyraq. Sondyqtan ony Abay tәrizdi danyshpanda osynsha kemshilikting boluy tang qaldyruy mýmkin. Biraq Abay syny – ruhany dengeydegi syn. Múnday syn materialdyq dengeyden mýlde basqasha. Abay ózin ghana emes, qorshaghan ortany, óz halqyn da osynday kózqaraspen synaytyny bar emes pe!?. Sebebi ol qarapayym adamgha qaraghanda kemshilikti anyq kórip otyr. Sondyqtan keyde kópshilik qauymgha múnday syn týsiniksiz, óte qatty aitylghan bolyp kórinui de mýmkin.  Búghan dәlelding biri – juyrdaghy Abaydy synap, eldi shulatqan Zәure Bataeva degen qaryndasymyzdyng maqalasy. Ol Abaydy hakim ghana emes, qarapayym adam retinde de týsine almaghan. 

Abay ózining kemshilikterin kórip qana qoymay, olardyng sebepterin de biledi. Olardy bylay dep kórsetedi: «Osynsha aqymaq bolghanym kóringenge qyzyqtym. Ghadiletti jýrekting әdiletin búzyppyn. Aqyl menen bilimnen әbden ýmit ýzippin; ...Maqtanbasqa maqtanyp, dep jýrippin «pysyqpyn». Búlar býkil adamzatqa ortaq kemshilikter. Osylay ózin, ne bolmasa ózining jaqyndarynyn, halqynyng kemshilikterin anyq basyp kórsetu ruhany jetilgen, adam minezderin tek qana jogharghy dengeyde baghalaytyn hakimderge tәn qasiyet. Osynday ótkir sózder hakimderge basqalargha yqpalyn kýsheytip, olardy dúrys jolgha týsiruge mýmkindik beredi. Olar ózderining jәne basqalardyng fәniylik kemshilikterimen kýresu jolyna týsedi. Hakimder eger óz kemshilikterin jene alsa әuliyelik dengeyge kóteriledi. Al jene almasa ol sol dengeyde qalady, ne bolmasa keyde tómen qúldyraydy. 

Hakimder ózderining ishki dýniyesin tazartu jolynda ýnemi kýreste. Múnday kýresti islamda «ýlken jihad» dep ataytyny belgili. 

Hakimder turaly Abay әri qaray bylay dep jalghastyrady: «Eger búlar din ústazymyz emes bolsa da, dinde basshymyz Qúdaydyng elshisi payghambarymyzdyng hadis shariyfi «adamnyng jaqsysy adamgha payda keltirgen adam» degen». Abay osylay hakimder tipti әuliyeler tәrizdi diny ústazymyz emes degenning ózinde (hakimder, әriyne, diny ústaz bolyp tabylady), sonda da olar halyqqa qyzmet jasaushy, sondyqtan jaqsylyq әkelushi ruhany ghalymdar deydi. Osy oi-pikirin jetkizu ýshin ol hakimderding adamzatqa paydaly isterin tәpteshtey atap, búl isterding «barshasy payda berushi bolghan son, bizding olargha mindetkerligimizge daua joq» – dep qorytyndylaydy. Sondyqtan hakim Abaydyng ózin tek qana osy qasiyeti ýshin de qúrmet tútuymyz kerek. Abaydy synaudan búryn Zәure Bataevagha әueli osy aqiqatty týsinip alu kerek edi.  

Abay hakimder men ghalymdardyng aiyrmashylyghyn da ashyp beredi. Qorshaghan ortany Qúday taghaladan bólip, tek qana materialdyq әlem zandylyqtary ayasynda qarastyratyn ghalymdar turaly Abay bylay deydi: 

Hakiym, ghalym asylynda bir sóz, biraq tanymynda basqalar dýr. Dýniyede ghylym zahiry (syrtqy) bar, olar aitylmyshtardy naqliya dep te ataydy, búl naqliyagha jýirikter ghalym atanady. 

Hakim men ghalym týp tórkininde bir sóz, ekeuining de maqsaty – ómir zandylyqtaryn, aqiqattardy ashyp, tanu. Alayda tanu joldary bólek. Hakimder ómirdi ruhany ghylym-bilim arqyly tanysa, ghalymdar materialdyq túrghyda, yaghny ózderining sezim mýsheleri arqyly tanidy. Olar bolmystyng terenine ýnile almaydy. Sondyqtan olar turaly Abay «Árbir ghalym –- hakim emes» deydi.

Ghalymdar kóbinese túrpayy materialdyq әlemning zandylyqtaryn ashady, alayda ol zandylyqtardy Qúday taghalanyng jasaghanyna mәn bermeydi. Sondyqtan, olardyng tújyrymdary Týpki Sebeppen baylanyspaghandyqtan, tabighat zandylyqtaryn tolyq týsinuge mýmkindik bermeydi. Materialdyq әlem birtútas zerttelmey, bólip zertteledi. Tabighattyng әrbir bólshegi jeke zertteluine baylanysty ghylymnyng týrli salalaryndaghy jetistikter kóbinese birikpey, ózara kelisimin taba almaydy. Osynyng saldarynan keyde olardyng nәtiyjesi qorshaghan ortagha, tabighatqa ziyan keltirip te jatady. 

Materialdyq әlemdi zertteuding paydasy da bar. Búl jolda keybir ghalymdar bir Jaratushynyng baryna kózderi jetip, imandylyq jolyna týsken. Mysaly, Nilis Bor, M.Plank, E.Vigner, A.Eynshteyn tәrizdi әigili ghalymdar sonday bolghan. 

Tabighattyng týpki syryn tanyp-bilude ghalymdardyng izdenis baghyty tómennen joghary qaray nemese qarapayymnan kýrdelige qaray, induktivtik әdis deuge bolady. Biraq búl jolmen býkil bolmysty tanyp bilu mýmkin emes ekenin Abay bylay dep bildiredi: «Zaty týgil, hikmetine eshbir hakim aqyl erishtire almaydy. Alla taghala – ólsheusiz, bizding aqylymyz – ólsheuli». 

Hakimder Absoluttik Aqiqatty ghalymdar tәrizdi tómennen joghary qaray emes, kerisinshe jogharydan tómen qaray baghytta, yaghni, deduktivtik әdispen tanidy. Búl óte tiyimdi әdis bolghandyqtan, olardyng bilimi tolyq. Olar turaly Abay bylay deydi: «әrbir hakim – ghalym». 

«Ghalymdardyng naqliyasymen músylman erip iman qylady. Hakimderding ghaqliyatymen jetse shyn iman bolady» – degen Abay sózine ýnileyik. Erip iman qylu – ústaz sonynan shәkirt bolyp eru. Búl arada ainalamyzdaghy Qúday taghala hikmetterin ghalymdar ashqan zandylyqtar arqyly tanu, bilu degen maghynada aitylyp otyr. Ghalymdar zertteuleri boyynsha tabighattyng keremet ýilesimdi zandylyqtary ashylghan son, adamdar búl zandylyqtardyng týpki sebebin oilaydy. Osylay olar bir Jaratushy baryn týsinip, imangha keledi. 

Qyryq besinshi qara sózinde Abay «Biz janymyzdan ghylym shyghara almaymyz» deydi. Qay ghalym bolsa da janadan eshtene jasay almaydy, tek qana bar nәrseni taghy da ashyp, kórsetedi. Sóitip býkil ruhany jәne materialdyq bolmystyng zandylyqtaryn tanugha, barlyq bolmystyng Jaratushysyn tanyp, músylman erip iman qylady. 

Shyn iman degenimiz erip iman qyludan bólek. Shyn iman degenimiz – Alla taghalany jýrek arqyly qabyldau. Búl hakimderding isi. Sebebi hakimder ghana Alla taghalanyng hikmetterin ruhany dengeyde týsindirip, adamnyng jýregine jetkize alady. Yaghni, erip iman qylu – zattyq әlemdi týsinu arqyly bolsa, al shyn iman – Alla taghalanyng ózin tanu arqyly bolady. Búl – ómirdi imandylyq jolmen, ruhany bilim arqyly tanu degen sóz. 

Sonymen hakimder – býkil adamzatqa ruhany ústaz, al hakimdik ilim – Qúdaygha qúlshylyq joly, barshagha ortaq ruhany qazyna bolyp tabylady. 

Abaydyng «tolyq adam» ilimin juyrda jaryq kórgen «Abay múrasyn qoldanu joldary» atty kitabymyzda tolyghyraq bergenbiz.  

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog.

Abai.kz