«Sayabaq» poemasy haqynda

(esse)

1992-jyly Qúlja qalasynda kitap dýkeninde kitap qarap túrghanymda, sheteldik bir synshynyng «V.Pastyng poeziyasy P.Nerudanyng poeziyasy ayaqtalghan jerden bastalady» degen sózin oqyghan edim. Ol kezde Meksika aqyny V.Pas jana ghana Nobeli syilyghynyng iyegeri atanghan, aqyn turaly zertteu enbekter men aqparat qarsha borap jatqan. 370 betten túratyn V.Pastyng shygharmalar toptamasynan alghash ret aqynnyng «Kýntas» poemasy kezikti. Latyn Amerikasynyng eki úly aqynyna qarata aitylghan jogharydaghy sózding salmaghyn sezinbey túra almaysyn. Aytalyq, «Macchu Picchu» poemasynyng biyiginen bastalghan poeziya - sonda qanday poeziya?!

«Sayabaq» poemasy haqynda

(esse)

1992-jyly Qúlja qalasynda kitap dýkeninde kitap qarap túrghanymda, sheteldik bir synshynyng «V.Pastyng poeziyasy P.Nerudanyng poeziyasy ayaqtalghan jerden bastalady» degen sózin oqyghan edim. Ol kezde Meksika aqyny V.Pas jana ghana Nobeli syilyghynyng iyegeri atanghan, aqyn turaly zertteu enbekter men aqparat qarsha borap jatqan. 370 betten túratyn V.Pastyng shygharmalar toptamasynan alghash ret aqynnyng «Kýntas» poemasy kezikti. Latyn Amerikasynyng eki úly aqynyna qarata aitylghan jogharydaghy sózding salmaghyn sezinbey túra almaysyn. Aytalyq, «Macchu Picchu» poemasynyng biyiginen bastalghan poeziya - sonda qanday poeziya?!

Bastysy osydan keyin «dengey» degen úghym oryn aldy. Ne jazsang da, qayda betteseng de, kózsizdikke salynugha bolmaytyny, nening bolsa da óz zandylyghy, bolmysy bar ekeni anyq edi. Ol kezde jigitterding kóbi óz әlinshe óleng jazatyn. Qazaqstannan keletin kitaptyng qarasy da molayghan shaq. Omarghazy Aytanúlynyng poeziyasy ornygha bastaghan. Qazaq aqyndary Múqaghaly Maqataev, Júmeken Nәjimedenov, Qadyr Myrza-Áli, Túmanbay Moldaghaliyev, Fariza Ongharsynova, Múhtar Shahanov, Tólegen Aybergenov ólenderi óz oqyrmanyn tauyp ýlgirgen. Jogharydaghy aqyndardyng jolyna týsken jastardyng da qarasy molayghan edi. Soghan qaramastan, aramyzdan qara ýzip shyqqandar poeziyada ózine tәn ýnin izdey bastaghan. Jenis Shәkenning «Qara taudyng elderi», Yntymaq Sәduding «Qorqyttyng kóri» dәl sol kezde jaryqqa shyqqan edi.

H.Bloom aitqanday, ónerde eki týrli nysay qatar jýredi. Biri dәstýrdi saqtaydy, soghan say shygharma jazady. Ekinshi bireuler dәstýrdi janartu baghytyn ústanady. H.Bloom búl eki ýrdis óner adamynyng ruhany biliktiligine baylanysty dep qaraydy. Dәstýrshilder kóp jaghdayda ózinen búryn ótken óner iyesining yqpalyn tolyq qabyldap, sonyng kólenkesinen shyqpay ómir sýruge beyim bolady, ózin múrager sanaydy, shygharmashylyqta negizinen aghartushylyq, nasihattyq baghyt ústanady. Bastysy olarda dәstýrding shekpeninen shygha alatynday talant pen daryn kemshil týsip jatady. Ortada ony soghan beyimdeydi. Al ekinshi ústanymdaghylar ózderinen búryn ótken óner iyelerining yqpalyn óte nәzik sezinedi, shygharmashylyqta qashanda dәstýrmen qayshylyqty ómir keshedi, biligi jetken jaghdayda, dәstýrlik ústanymdardy janartyp tynady. Bastysy ózinen búryn ótken talanttardyng kólenkesinde qalmaytyn qabilet-qarym bolady. Ádebiyet kenistiginde jogharydaghy eki týrli ústanym birin-biri teristeytin, qarama-qarsylyq siyaqty sezilgenimen, olardyng birine-birin almastyrugha bolmaytyn ózine tәn orny bar. Ádeby ortada olardyng salystyrmaly basymdylyghy ózgerip otyrghanymen, әdebiyetting týpkilikti damu arnasynda bәribir óz ornymen qalady. Qogham damudyng týrli kezenderin basyp ótetini siyaqty, әdebiyet te ózgeris pen salystyrmaly túraqtylyqtyng ýzdiksiz ainalymynda bolady. Ádebiyet maydany salystyrmaly túraqty kezenge ótkende, әdeby ortada dәstýrshilder basymdylyq alady. Al, әdebiyet maydany ózgerister dәuirine kez kelgende ortagha janartushylar shyghady.

Ótken ghasyrdyng 90-jyldarynda Qytayda qazaq әdebiyeti osynday ózgeris dәuirin bastan ótkizdi. Qogham shúghyl ózgerip jatqan. Soghan deyin úran bolghan dýniyelerding óni tayyp, jalghandyq menmúndalap qalghan edi. Ýlken kenistikte әlem әdebiyeti jalpy bettik kórinis berumen qatar, Qazaqstandaghy qazaq qalamgerlerining shygharmalarymen tolyq tanysugha mýmkindik tughan. Búl әdebiyetke endi kelgen bizder ýshin soghan deyin moyyndalyp ýlgirgen jeke shygharmashylyq ýlgilerding qaqtyghys dәuiri ghana emes (aytalyq Múhtar Shahanovtyng ólenin jaqsy kóretinder men Qadyr Myrzalevtyng ólenin únatatyndardyng arasyndaghy dau ghana emes), әdebiyet turaly kózqarastardyn, týsinikterdin, ústanymnyng qaqtyghysqan dәuiri edi. Kóterilgen apyr-topyr shannan tipti kimning kim ekenin aiyrudyng ózi qiyn bolatyn. Ózgeris óte tez jýrip jatty. Ony myna bir jaghdaydan da bayqaugha bolady. Jenis Shәkenning «Qara taudyng elderi» 1987-jyly jazylghan. «Tarbaghatay» jurnalynda jaryq kórgen ólen, 1990-jyly «Astynan alty qyrdyn» degen qospa jinaqqa kirgen. Ólendi men 1990-jyly Ile pedegogiya inistitutyna oqugha týsken jyly kýzde, jogharydaghy jinaqtan oqydym. Ýlken bәseke jýrip jatqan әdeby orta shygharmanyng qasiyetin birden sezindi. Jigitterding (Jenis Shәkenning óz tústastarynyng da osy qatarda ekenin aita ketken jón) sol kezde jazghan ólenderinde qazaqtyng tanymal aqyndarynyng ólenining yqpalymen qatar, Jenis Shәkenning osy shygharmasynyng әseri birden seziledi. Basqa aqyndardyng әserine úqsamaytyn jeri - Jenis Shәkenning búl ólenining tabighatynda tyng dýnie bar edi.

Shaghy belbeui,

Aq qúr beldeui,

Nardyng sýti tógilgen qara taularym,

Jasyldyng túmsyghy dal bolghan jartasym.

Týn kezgen bórige,

Manyratyp kótertpe,

Auyldyng laghyn, marqasyn. Eniretseng bireudi,

Erteng -

Azabyn on ese tartasyn.

.   .   .   .   .   .   .   .   .   .

Sol menin,

IYisi búrqyraghan ermennin,

Qajyrly qajymas erlerim,

Basyna kótergen tughan jerlerin.

Tau deu kerek taudyng elderin,

«Tauday» deytúghyn taudyng elinde.

Qara taudyng qany bar,

Qara taudyng qaly bar,

Qara angdyng jaly bar,

Kisinese jylqy qay jerde,

Sol jerden sol el tabylar,

Kóbeysin jylqy januar.

Ólenning aitar oiynda kóp janalyq joq. Búrynnan kele jatqan, aqynnyng halqyna degen sýiispenshilikke tәn aqedil sezimin jetkizgen tuyndy. Soghan qaramastan, shygharmanyng sóz alysy men ekpininde ózgeshe iyirim bar. Bastysy, óleng qazaq sózining jana lebin, iyisin sezdiredi. Oy sózde týlep, bólekshe mәn-maghynagha, sezimge ie bolghan, qazaqtyng qara sózining tasadaghy qyry kórneuge shyghady. «Qara taudyng elderi» jaryqqa shyghysymen keyin kóp uaqyt ótpey, bizding aramyzdan birinshi bolyp Yntymaq Sәdu «Qasqyr mingen jigitpin» degen óleng jazdy. Ólendi aldymen jaqyn jýrgen biz oqydyq. Keyin insitutta ótken óleng oqu keshinde Yntymaq Sәduding ony ózi júrt aldynda ór dauyspen oqydy. Búl óleng ekpini men sóz alysy túrghysynan jogharydaghy shygharmagha jaqyn keledi. Últtyq dýniyetanymdy ólenge ainaldyrugha beyimdelgen dýniye. Alayda, Yntymaq Sәdu «Qara taudyng elderinin» týp ereksheligin jete týsinip, iygerip kete almaghany bayqalady. Tek ózinshe elikteumen ghana shektelgen edi.

Alyp jatyr jalyndy ot kekildi,

Jalyn úrttap bireuler ot kekirdi.

Kókjal minip bastadym saparymdy,

Talpynghangha qiyn is joq sekildi.

Qasqyr minip azuly qarsy auyz,

Sizder jaqqa kóp baram, tanysamyz!

Búl ómirde saparlas bola almasaq,

Ahiyrette aq joldan tanysarmyz...

Arada ýsh jyl óter-ótpesten, Yntymaq Sәdu jogharydaghydan mýlde basqa әuenge auysty. Búl joly biz «Qorqyttyng kórimen» úshyrastyq. Óz basym búl ólendi alghash oqyghandardyng  birimin. Tosyn bir oqighagha baylanysty tughan jyrdy 1994 jyldyng kóktemining bir keshinde Yntymaq Sәdu filologiya fakulitetining 4 qabatyndaghy kezekshi ústazdar otyratyn kabiynette oqyp berdi (Yntymaq Sәdu sol kezde fakulitetting oqushylar úiymynyng belsendisi bolatyn. Qytayda joghary oqu oryndarynda studentter keshki saghat 7- 9 aralyghynda mindetti týrde synypta otyryp sabaq pysyqtaydy. Yntymaq Sәdu filologiya fakulitetindegi studentterding joqtamasyn jasaytyn. Gýlnar Aqanqyzy men Yntymaq bir topta oqityn. Tayau mandaghy himiya fakulitetinen men kýnde keshke, solar jaqqa jýgiretinmin.) Óleng maghan qatty únady, únady degen jәy sóz, men qatty әserlendim. Tipti tóbemnen әlde kim toqpaqpen bir qoyghanday әser de boldym desem de, artyq emes. Dosymdy ne dep quantqanym esimde joq, әiteuir, «mynauyng keremet eken!» degenim esimde. Shyndyghyna kelsek, «Qorqyttyng kórin» estigenen keyin, kópke deyin óleng qúlaghymnyng týbinde janghyryp túrdy. Alabúrtqan kónilimde renish pen quanyshtyng ekeui de bar edi. Renjigen sebebim - ózime ashuly edim, dosym bolsa da, Yntymaq birinshi bolyp ózining ólmeytin shygharmasyn jazdy, al, men bolsam nayqalyp-jayqalyp әli jýrmin degen oy keldi. Quanghan sebebim - qazaqtyng qara sózimen әlemning eng ýzdik aqyndarynyng әigili modernist ólenderi siyaqty óleng jazugha bolatynyn osy keshte anghardym. Búl ýlken janalyq edi. Sayasattyng saldaryn jyrlaghan qiyaly jútang Kenes qazaq aqyndarynyng ólenderinen basqashada óleng jazugha bolady eken. Endi, alandamaugha bolady, alandasang - ózinning talantsyzdyghyna ghana alandauyng kerek.

Dalany mújyp arpalys úran, attandar,

Kýnirenip kýiler taulargha tarap jatqanda...

Jolaushy taghdyr... Jolaushy arman jetelep...

Qanatty tordy talqandap... Búldyr eleske batqanda...

Ermenning iysi kensirik jaryp,

Qalaqay, tiken tirsekti shaghyp,

Júldyzdar jerge aqqanda,

Ghalamat eken babalar ótken keshegi,

«Qorqyttyng kóri» qazylyp bolypty desedi!

Búlbúldar әnin toqtatyp, sauysqan jyrgha basqanda,

Qyzuy shyghyp, týtini tarap ottar da...

Tolqyn da kókke kóbigin shashqan toqtauda...

Bir ghúmyr ózin sybyzghy ýnmen joqtauda...

Baghytyn búrghan búiyryqsyz atqan oqtar da,

Dýnie biraq qúshaghyn soghan ashqanda,

«Qorqyttyng kóri» qazylyp bopty o, tәubә?»

Bәrin de qiyp, bәrin de býgin úmyttym,

Juanyng gýlin, jusannyng býrin jiyp myn,

Aldyna әkep ýiippin...

«Qorqyttyng kóri» óleng ghana emes, ol - muyzyka. Bir adamnyng kókeyinde oinay jónelgen ýlken orkestrding sinfonikalyq әueni. Tolyq qúrammen biyik dengeyde júmys istegen orkestrden ghana mine, osynday әuen shyghady. Álem poeziyasyndaghy ýzdik shygharmalardyng denin de dәl osynday sinfoniyalyq ýn oinaydy.

Endi bir jaghynan, «Qorqyttyng kóri» Jenis Shәkenning jogharydaghy óleninen әlde qayda biyik túr. Jenisting óleni dәstýrlik týsinikti janasha jyrlau bolsa, Yntymaqtiki modernistik oilaudyng tuyndysy. Ekeuindegi paryq ýlkeytip aitqanda, romantizm men modernizmning arasyndaghy, kishireytip aitqanda oilau formasyndaghy ózgeshelikke baryp sayady. Jenis Shәken halyqytyng ókili jәne sol pozisiyasyn senimdi әuenmen jyrgha qosqan. Yntymaq Sәdude onday ashyq pozisiya joq, qayta, zamannyng kýrledi bet-beynesin tereng týsingen, qayshylyqtyng tekpisine týsken, jeke túlghagha tәn  búlqynys  bar. Jiyp aitqanda, poeziyagha qúiryq tistesip qatar kelgenine qaramastan, eki aqyn ónerde eki dәuirding tumasy bolyp otyr.

2004 jyly shilde de Shәueshek qalasynda atajúrtqa qonys audarudyng songhy júmystaryn ayaqtadym. Erteng tang ata shekaradan ótuge tiyis edim. Shygharyp salugha kelgen dostarymmen keshki bazarda týn ortasyna deyin otyrdyq. Aynalamyz ys-týtek, muzyka, aighay-shu. Shamamen týngi birding kezinde kezektesip óleng oqyp otyrghanbyz, kenet, oiyma «Qorqyttyng kóri» keldi. Ólendi men biraz jerine deyin jatqa biletinmin. Basyn bastadym da, toqtattym. Otyrghandar: «Oy, nemene oqymay qaldyn?» - dep jatyr. Men ornymnan túryp, ashyq túrghan dýkenning birine kirdim de, Yntymaqtyng Ýrimjidegi ýiine telefon jalghadym. Telefon tútqasyn Yntymaqyng ózi kóterdi. «Yntymaq, men ghoy, Ardaq, «Qorqyttyng kórin» oqiyn dep edim, esime týsire almay túrghanym, qalay bastalushy edi?!» - dedim. Ol ólendi birden oqyp ketti. Qazaq «qayda barsang da qorqyttyng kóri» degen. Aldaghy taghdyrdyng ne bolatyny men ýshin belgisiz edi... Endi bir jaghynan «úiqydaghy dosymdy týn ortasynda «men ketip baramyn!» dep bir oyatayyn»  degen oy keldi.

«Qorqyttyng kórinen» keyin әdebiyetting úly múhitynda bir batyp, bir kórinip jýrgen mening tezdep jaghagha shyghuym kerek edi. Ne jazatynymdy 1992-jyldyng aldy-artynda oilana bastaghanmyn, sodan keyingi birneshe jylda sanamda ýzdiksiz tolghanys jýrdi. Biraq, naqty qalay jazatynym ózime mýlde beymәlim edi. Áyteuir, tezdetip bir dýniyeni qolgha alatynym anyq bolatyn. Alayda, ol kýnge men aragha on jyl salyp baryp, bir-aq jetetinim, ol kezde oiyma kirip te shyqpapty.

1991-nshi jyly Kenes Odaghy ydyrady. Jalpy odaqtyng ydyrauy adamzat tarihynda, eng kemi songhy jýz jyldyqtaghy eng ýlken oqigha. Oghan qazaqtyng Tәuelsizdik aluyn qosynyz. Terenirek oilanyp kórsen, Kenes odaghynyng ydyrauy adamzat balasynyng basyndaghy qasiretting tragediyagha anylauy deuge bolady. Kommunizm iydeyasy ómirge kelgen kýnnen bastap qanday syngha úshyramasyn, bәribir adam balasynyng tәtti qiyalyn kórsetetin. Adamzat songhy tórt ghasyr boyynda osy sózge ózining bar ýmitin, armanyn artyp keldi. Ol - «tendik, әdildik, bauyrmaldyq» degenge ókildik etetin. Aqyr ayaghynda ne boldy? Shyghys pen batystyng úrdajyq últshyl kommunisteri әlgi tәtti ýmitti eng qatigez degen kapitalizmning ózinen beter qatigez - jazalau mashinasyna ainaldyryp, ayaqtarymen taptap, asqan jirkenishti dýnie etip bir-aq shyghardy. Búdan ótken ókinish bola ma?! Adamzat balasy XX ghasyrdyng 90-jyldaryna kelgende kommunizmnen qútylghanyna bas kiyimderin aspangha atyp quandy ghoy. Ásilinde, búghan quanudyng ornyna, júbanugha tiyis edik. Óitkeni, ýmit selge ketti, bolashaq kýngirit, alda ne bolary belgisiz...

Qazaq eli Tәuelsizdik alghany turaly habardy estigende, jer betindegi boyynda shybyn jany bar qazaqtyng quanbay qalghany, sirә, joq shyghar. Alayda, quanyshpen qatar alandau da bar edi. Qazaqstan el bola ala ma? Almaghayyp zamanda, Tәuelsizdiktey ýlken syngha dóp keldik, osy synan sýrinbey óte alamyz ba? Joq, әlde ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Tәuelsizdik alghan Afrika men Latyn Amerikasyndaghy elder siyaqty ondaghan jylghy ishki soghys pen janjaldyn, kórsoqyr biyleushilerding mәdeniyetten júrday tirligine belshemizden batyp, torghayday tozyp ketemiz be?, degen ýrey túrdy. Ýreylenuge negiz de bar edi. Adamzat balasy kommunizmdi jengenimen, qaqtyghys pen qan tókken soghysty jene alghan joq. 1991 jyly  Orta Shyghysta, 1998 jyly Balqan týbeginde, 2001 jyldan keyin taghy da Orta Shyghys ta, kórshimiz Aughanstan da qazir de alapat soghys jýrip jatyr. Qasiretti qan tógis irgede degen sóz.

Ayta bersen, osy alang mende qazir de bar. Ózgeni týgil ózin de ayamaghan, neni bolsa da tizege salyp kýshpen sheuden basqany bile bermeytin  orys iydelogiyasyn ústaz tútqan bizder, sonyng memleket mashinasynyng bir bólshegi bolyp birneshe ghasyrdy ótkizdik. Sodan boyymyzgha qúlgha da, qojayyngha da tәn qatigez dýniyetanym әbden singen. Eki jýzdilikting ornyqqany sonshalyq, basymyzgha tozaqtyng ózi kelip ornasa, cony «júmaq» dep qabyl aldyq. Onymen qoymay qojayynnan da asyp týsip, «Kenes odaghyn ydyratpayymyz!» dep júrtta qalyp, kýlli dýniyening aldynda masqara boldyq. Al esh jazyqsyz  qyrghyndalghan ashtyq qúrbandary men 40 jyl boyynda yadrolyq jarylystan zardap shekenderding qasiretin (basqany qoyghanda ózimizding qandas tuysymyz ghoy) adam retinde shynayy sezinuding ornyna,  ony sayasy oiynymyzdyng bir bóligine ainaldyryp jiberdik. Eng berisi basymyzdan ótken qasiretti óz atymen atau da qolymyzdan kelmedi. Biz ýshin beykýnә jandardyng qasireti qoljaulyqtan basqa esh mәn-maghynasy joq dýnie bolyp shyqty. Búny zúlymdyqty tanudan, oghan dúrys bagha beruden sanaly týrde bas tartyp, keler kýnde kelui mýmkin jana zúlymdyqqa esik ashu deuge bolady. Memlekettik qúndylyq retinde auyzda ghana aitqanymyz bolmasa, tendik pen әdilettilikting eng qarapayym týrin de ústanbaymyz. Jeke mýdde, biylik, baylyq ýshin el mýddesinen tartyp kez kelgen dýniyeni saudagha salugha barmyz. Tipti úrpaqqa deyin sattyq. Múndayda adamgershilik turaly, tipti aitudyng ózi úyat. Búl ruhany jaqtan qúldyraudyng shegine jetip qalghanymyzdy anghartady. Bastysy últtyq dýniyetanymymyz azghyndyqpen kýresu baghytynda emes, onymen qoltyqtasyp, istes bolu baghytyna ketip barady. Onyng jemisi týbinde qoghamdy biriktirushi emes, býldirushy bolyp keletini anyq. Solay boldy da. Janaózende dәl 16 jeltoqsan - Tәuelsizdik kýni bizding qolynda qaruy bar saqshylar qarapayym azamattardy qangha bóktirdi. Ashyq aqparatta ólgen adamdardyng sany 16 delingenimen, naqty san múnan әlde kóp ekeni beligili bolyp otyr. Ruhany delqúlylyq mendetken jerde, demkoratiyany sezinip, ony dúrys alyp jýre almaytynymyz, mine, osydan-aq belgili bolyp otyr.

(Tәuelsizdik qasterleuge túrady. Alayda, әueli tәulesizdigimizden basynda nege, qalay airyldyq, airyluymyzdyng týp sebebi nede, sonda jibergen qatelikterimiz qaysy?  Býgingi basymyzda bar bylyq pen shylyqtyng týp tamyry neden shyghyp otyr? Búl súraqtargha biz әli anyq jauap tapqanymyz joq. Onyng ornyna dýniye-mýlikting bólisine týsip kettik: memleket emes, kompaniya qúryp jatqandaymyz. Sodan da maghan tәuelsizdik turaly kesip aitugha әli erte siyaqty seziledi (men keyde ózimdi keshe qorqynyshty týs, býgin kýlkili týs kórgen bireudey, әlde kimning qoljaulyghy bolghan adam siyaqty elestetemin...).

Qan tógu, soghys - mәdeniyetti kýiretip, órkeniyetke óshpes jara salatyn zúlymdyqtyng naqty kórinisi. Ókinishtisi, adamzat balasy algha jyljyghan sayyn soghys ta búrynghydan beter súrapyl tartyp әri barynsha kýsh alyp, órship keledi. 2003 jyly kóktemde, AQSh bastaghan odaqtas armiya Irakta adamzat búryn-sondy basynan keship kórmegen alapat soghys órtin tútatty. Búl postmodernistik dәuirge tәn soghys edi. Qarsylasyndy kórmey otyryp-aq alystan jayrata beretin, kez kelgen qúndylyqty tek qana qiratyp tynatyn, adam óltiruding ózi shartty dýniyege ainalghan, soghan say maghynasyn joghaltyp, ornynda qatgezdik ghana qalghan edi. Jәne búl adamzat dәuirining jana bir bastalu kezeni bolmasyna kim kepil?! Mine, osy soghys jýrip jatqanda men «Sayabaq» poemasyn jazugha kiristim. On jyl boyynda ne jazatynymdy anyq bilsem de, ózime tәn mәtinge baratyn joldy taba almay-aq kelgen edim. AQSh-tyng Ýndi múhityndaghy aviamatkasynan Irkaqa qaray úshqan alghashqy «Soghys baltasy» zymyranynyng ýni mendegi barlyq týisikti oyatsa kerek.

Eden baghynan quylghan adam balasynyng basy bizding dәuirimizge kelgende alanda qosyldy. Endi qayda betteymiz, alda ne kýtip túr? Sonau Fransiya úly tónkerisinen bastap, alang - demokratiyanyng simvoly retinde sypattalyp keledi. Tәuelsizdikpen qatar biz,  qazaqtar, demokratiya jolyn tandadyq. Sodan da bizding sanamyzda baqsha men alannyng elesi qatar jýr. Kommunizmge ýmit artqan qiyal selge ketken son, adamzat balasy endigi sendelgen senimin - «tendik, әdildik, bauyrmaldyq» turaly jana әri eski ýmitin - osy demokratiya degen úghymgha artyp otyr. Alayda, búl da onay jýre salatyn soqpaq emes. Búghan qart tarihtyng ózi kuә. Demokratiyanyng eng úly nәsihatshysy - Sokrattyng ózin sonynda demokratiyalyq jýiege say qúrylghan 500 adamnan túratyn palata ólim jazasyna kesken. Úly oishyldyng sonda bas saughalap, ólimnen aman qaluyna mýmkindigi bolghan eken. Biraq, qart qashudan bas tartqan. Tas týrmede otyryp bergen udy iship ólu bekimine kelgen. Sokrattyng sondaghy aqqugha teneu qosqan songhy sózi eki jarym myng jyldan beri, әli de adamzattyng qúlaghynyng týbinen óshpey keledi. Sokrat ýmit ýzbegen sol demokratiyagha qazir biz de betpe-bet keldik, júrt aldynda jer bolmay, sәtti alyp jýre alamyz ba, joq pa? Senimimnen kýdigim basym. Poemada mynaday joldar bar:

Tan.

Keshegi uaqyt pen býgingi uaqyt toghysqan

Alan.

Aqqudyng songhy әuenin zarly súnqyly deme,

(Ýnsizdikti ishime býkpen.)

Jaryq pen qaranghy qaq bólgen jýzin,

Joridy tanghy jeli

Tenizding tar terezesinen kirgen.

Byldyrlaghan sәbiyding tilinde aitylghan kesim bar,

Qúlaghyma keldi bir әuen úzaqtan talghan.

Batar kýndi keudesine qondyrghan qart,

Shyqqan kýnge minәjәt etti

Temir tordyng arjaghynan.

Jýzinen tereng týsken әjimdi kórdim.

Qabyrghada iluli túrghan qobyzym aqqugha ainaldy da

Qanatyn qaqty.

Dalany torlaghan joldar sirә, qayda barady?!

Kólenkesin sýiretken týnnen úshyp shyqty

Qarlyghash jәne ýki...

Modernistik shygharmalardyng basty erekshelikterining biri - uaqyt turaly dәstýrlik týsinikten basqasha kózqaras úsynady. Búl últtyq sananyng uaqyt talabyna say janarghanyn aighaqtaydy. Modernizmning bar bolmysy da osy týiinmen tikeley baylanysty. Modernistik poeziyada eng alghash uaqyt turaly týisigimen erekshe kózge týsken shygharma aghylshyn aqyny T.S.Eliottyng «Shól» poemasy. 1922 jyly jaryq kórgen búl tuyndygha ol týisikti AQSh-tyng úly aqyny әri synshysy E.Paund sinirgen. Keyin belgili bolghanynday, myng jolgha jetip jyghylatyn «Shóldin» (The Waste Land) alghashqy núsqasyn E.Paund yqshamdap, býgingi biz biletin 434 tarmaqqa týsiredi. Osy yqshamdaudan keyin «Shól» ózining dara qúrylys ereksheligi men ózgeshe uaqyt turaly tanymyna ie bolghan. Ádebiyette osydan bastalghan modernistik oilaudyng ýlken betbúrysyn keyin, T.S.Eliot ary jalghap әketti. «Shól» jaryq kórip bir mýshel ótkende baryp, T.S.Eliot mәselening týiinin týsingen, sodan keyin ózine tәn kemeldi uaqyt kózqarasyn úsynudyng jolyn qarastyra bastaydy. 1944 jyly tolyq ayaqtaghan «FOUR QUARTETS» poemasynda ol grektik-hristiyan ilimi men shyghystyng ýndilik budda anyzdaryndaghy mifterdi ala otyryp, óz maqsatyn tolyq jýzege asyrdy.

Time present and time past
Are both perhaps present in time future,
And time future contained in time past.

- FOUR QUARTETS

(Býgingi uaqyt pen ótip ketken uaqyt

Mýmkin, keleshek uaqytta,

Al keleshek uaqyt ótkende...)

-   dep jazdy T.S.Eliot «FOUR QUARTETS» bastalghan jerde.

Aghylshyn poeziyasyndaghy búl betbúrys ózge halyqtardyng poeziyasyna da yqpal etti. Fransuz, Grek, Italiyan, Ispan tilindegi poeziyanyng bәri de modernizmge ayaq basu kezeninde, osy jolmen jýrdi. Biraq, songhylardyng deni ózderining últtyq dýniyetanymyn algha shygharugha baryn saldy. Osydan baryp әlem poeziyasy ýzdik tuyndylarmen tolyqty. Sonyng biri V.Pastyng jogharydaghy «Kýntas» poemasy. 1957 jyly jaryq kórgen, 584 joldan túratyn búl enbegine aqyn 1790 jyly kóne Meksika qalasynyng ornynan tabylghan, 24 tonna salmaghy bar Astaktardyng ejelgi qasiyetti tasy - Kýntastyng bolmysyn sinirgen. Mausym aiyrmashylyghy kórnekti emes ekvator aimaghyna jaqyn ómir sýrgen astaktardyng tanymy boyynsha bir jyl 584 kýnnen túrady. Astaktar ózderining uaqyt kestesin 584 kýnde bir ainalyp keletin sholpan júldyzynyng feriotyna say týzgen.

Aqyry «Shól» poemasy turaly sóz bolghan eken, bir әngimeni qystyra ketkim kelip túr. Búl poemany men alghash ret 1990 jyly Ile pedegogiya inistitutynda oqydym. Qazan aiynyng bir kýni bolatyn, inisitut kitaphanasynda qytay tilinde shyghatyn «Shetelding óner tuyndylary» basylymynyng 1981 jyly jaryq kórgen sandaryna tapsyrys berdim. Poema sol jyldyng №3 jaryq kóripti. Jәne T.S.Eliottyng «Dәstýr jәne jeke bastyng talanty» degen maqalasy qosa berilgen.  Búryn atyn ghana estigenim bolmasa, poemanyng ózin oqyp kórmegen edim. Qyzyq bolghanda, kitaphananyng jurnaldar bólimin basqaratyn qytay әiel Shәueshek qalasynyng tumasy bolyp shyqty da, Toly audanynan kelgen student meni «jerlesim» dep ózine jaqyn tartyp jýrdi. Arada eki jyl ótkende, sol kisi «ýnemi osy jurnalgha tapsyrys bere berdin, saghan qajeti bar siyaqty. IYgiligine jarat, biraq, eshkimge aitushy bolma», - dep jurnaldyng saqtalghan núsqasynan bir danasyn maghan ústatty. Keyin men poemanyng úqsamaghan tórt audarmasyn oqydym. Biraq, sol alghashqy núsqasyn erekshe qaster tútyp, qimas jәdigerim retinde saqtap kelemin. Ásilinde, «Shól» poemasynyng tabighatynda da soghystyng elesi bar. Jalpy T.S.Eliottyng eki ýlken shygharmasynyng ómirge keluine birinshi jәne ekinshi dýniyejýzilik soghys qatty әser etken. Ayta bersen, T.S.Eliottyng dәuirimen bizding dәuir kóp jaqtan úqsap ketedi. Ekeui de dәstýrlik dýniyetanym tas-talqan bolyp, adamzattyng ruhany dýniyesi shayqalyp túrghan, onymen qoymay soghys qaupi tóngen zaman degendey...

Modernistik poeziya aqyldyq sana men andausyz sananyng ýzdiksiz toghysuynan túrady. Búl ainalyp kelip sózding dәmin qalay sezinuge baryp sayady. Órkeniyet pen mәdeniyet anyq kózge kórine bermeytin, tasadaghy, uaqyt aghysynda shókpey aghatyn ýlken kenistik. Ol adamnyng andausyz sanasynda jәne tamyry terenge tartqan sóz tenizinde ómir sýredi. Búl týiindi poeziyanyng tabighaty teren, jete sezinedi. Haydgerding «Poeziyada ómir sýr» deytini de osy týiinmen qatysty. Sondyqtan da, talantty modernist aqyndardyng deni óz boyyndaghy órkeniyet pen mәdeniyetting asyl qúndylyqtaryna sózding qúdyretimen aqyldyq sananyng suaruynan ótip, andausyz sanagha kóterile otyryp, әlgi ýlken kenistikke shyqqan sәtinde ghana jetip otyrghan. Shynayy dýniyetanym, últtyq bolmys, uaqyt turaly týisik degenning týp mekeni de sol - andausyz sana. Qazaqtyng da ózine tәn dýniyetanymy, uaqyt kózqarasy bar. Qorqyt pen Asan qayghynyng bolmys turaly týisigi bizding sanamyzdyng tórinen airylmas bir túlgha týrinde oryn alghan. Men búl turaly «Júmeken Nәjimiydenov: Uaqyttyng túnghiyq terenindegi kól» («Qazaqtyng modernistik poeziyasy» 64-bet, «Arna» baspasy, 2010-jyl.) maqalamda jazdym. «Sayabaq» poemasynda osy tanym ýstemdik qúrady. Qarama qarsylyqtan túratyn, birine-biri ainalatyn, sonynda jana qarama-qarsylyqqa ózgerip, ýzdiksiz qozghalysta bolatyn bolmys turaly tanym poemanyng eng kishi bólsheginen bastau alyp, jalpy túlghasyn shashau shygharmay ústap túr. Arydaghy eki dýniyege birdey bet týzeuimiz ben býgingi eki jýzdiligimizding arasynda baylanys bar ma, joq pa?  Oilanugha tiyispiz.  Poemadan ýzindi oqiyq.

Adasyp qaldym oiymnan -

Kýnning shuaghy

Álemdi jaryq pen qaranghygha qaq bólgen.

Búrqyraghan iyisi bar,

Shóp, japyraq, qara topyraq

Astynda jatqan shylaushyn,

Kýnning dýley shuaghynan jaltaryp,

Týni men jauynnyng keluin kýtedi,

Janbyr men suyqtyng yzgharyn.

Kóshede jortty jel

Ýiirilip,

Kólden kóterilgen aqqu, anyzgha ainalyp

Tat basqan tengening kózinen ótti.

Soqyrdyng tayaghy tiygen tas baspaldaq

Janghyrady -

Shúbatylghan, ghasyrlar jatqan anghar

Uaqyttyng ózeginde,

Óshpeytin qan daghy qalghan...

.   .   .   .   .

Týnning tolqyny jartasty, qúmdy jaghany úryp

Aq kóbik uaqyt shatynap synghan, shashyrap.

Ótken men býgin - tolqyn, tolqidy shayqalyp

Jaghada jatyr úludyng qabyghy agharghan.

Keleshek uaqyt - qúm qayranda joghalghan,

Izdi jútqan,

Nar tolqyn týnekten - týnekke shapshyghan.

Ózin de jútqan jaghada -

Qúm qayrangha shanshylghan...

Qaranghyda bir qolym bir qolymdy izdeydi -

Attanghan alys sapargha jolaushy,

Qobyzdyng qyl isheginen tughan jyr -

Kómusiz kór -

Búiralanghan sudyng betinde tolqyn

Shulaghan...

Syrdyng jaghasyn qúshyp óksigen,

Men de tolqyn -

Emilding jaghasyn qúshqan...

 

Poemany men bir jarym aidyng kóleminde jazyp tauystym. Bir әrpi ózgermey, týpnúsqasy qalay qaghazgha týsse, sol kýiinde jaryq kórdi («Shetel Ádebiyeti» gazeti, 2007-jyly, №1.). Kezinde «Júldyz», «Jalyn», «Tan-Sholpan» jurnaldaryna úsyndym. Osy aralyqta poema ýsh jyldan artyq jatyp qaldy. Alghashynda ýsh bólek jyr jazamyn degen oy boldy. Jalpy taqyrypty «Úiqysúraghan beruding jyr paraghy» dep qoydym. Jazyp bitirgen 11 paraqty «Baqsha-alan» poemasy dep atadym, ekinshi bólimdi tek bastap qana qoydym. Alayda, uaqyt óte týsingenim, bastap jazghan ekinshi bólim - «Dalanyn» alghashqy paraghy, әsilinde, jazyp bolghan poemanyng kirispesine layyq eken. Poema sonda tipti de týsinikti bolyp shyghady.

Jym- jyrt aspanda qús kidirdi.

Serpigen qanaty -

Tas júmylghan uaqyttyng mәngilik ashylmas alaqany.

Terezeden tógilgen kýnning sәulesin

Tyqpalap qara týnekke - kólenke kemirgen.

Ashylmaytyn týnlikting jibi ýzilgende

Dalany torlaghan tarau - tarau joldar qúlazyp

Tóbeden bir júldyz aqqan.

 

Bireudi shygharyp salyp, bireudi tosyp túr.

Alaqandaghy topyraq

Jelde úshqyndaydy

En dalanyng soqpaqtary tirelgen mollalar qúsap.

Kýtip túrghan jannyng beynesi de búlynghyr -

Qasqayyp túrghan tas obalargha úqsaydy.

Ol da ýn-týnsiz.

Tas obanyng týbin qazghan qoldardyn

Kóbesinde de qalghan.....

Bir týiir topyraq.

Tostaghandaghy jazudyng ýzilgen úshyghyn

IYnening kózinen ótkizgen de -

Búlynghyr dalada qalghan izder

Tas obany sýiep túrghyzghan qoldar.

Uaqytqa qaraghan kózding janarynda jas bar

Degenmen....

Jyljyghan uaqyttyn

Tozghan kireukesinen de tozang tógilgen.

Kósh jýrip ketken eki júrtgyng arasynna

Saq, Ghún, Týrik, Qypshaq pen Qazaqtyn

Izi shókken be?

Aygha siltengen qylyshtyng jarq etken jýzinen

Qan tamghanda,

Tilim-tilim bolyp keskilengen dalada

Qara týn túnghan.

Kim sonda

Shanshylghan qanjargha aq pen qan qúighan.

Qúlaghyndy týrip tyndasang jerdi, estiysin

En daladan shauyp kelgen

En dalagha shauyp ketken ...... ýndi.

Qazyp jatyr jer -

Qazylyp jatqan kór.

Ol bizdin

Jýregimizde aghyp jatqan ózenge kómilgen.

Baqshanyng dalagha ashylghan esiginde

Týn úiyp túnshyqty.

Jelmen jortqan anyzda qyl ishek óksip,

Bir saparda eki baghytqa ketken kezbeni

Kimder arulap jerledi?

Kóz aldymnan bir sәt ketpeytin jarymnyn

Betindegi mendey,

Qaqqan qazyqtyng týbin qoparsang da shyghady

Qorghangha qadalghan jebe -

Ony nege eshbir tat shalmaydy?

Baqshanyng tas qalanghan jolynda túrghan jandy

Týsinen oyatty -

Tayap kelgen,

Dalada әlde qashan óship ketken ...... ayaqtyng tyqyry.

Synghan qúmyranyng qirandysy

Qoldyng tabymen qayta túrghyzylghan mýsinnin

Terennen ýzilip jetken sazda mýlgui .....

Basynda «Sayabaq» poemasy turaly osynday bir esse jazamyn degen oy bolghan joq. Biraq, jazghan jón eken. Ádebiyeti erkinshe damyghan el bolsaq, osynyng bәri artyq dýniye, kóp nәrseni әdeby ortanyng ózi simirip alar edi. Al bizde jaghday mýlde basqasha. Qazir qazaq әdebiyeti synyn әli de kenestik әdebiyetting teoriyasymen, tanym-týisigimen múzday qarulanghan akademikter men professorlar shenbektep otyr. Olardyng degenine kónsen, qazaq әdebiyetin kemi jarty ghasyrgha keyinge shegindiruge bar. Jogharydaghylardan qalghan azghantay kenistik әdebiyettegi «bolishevikterdin» qolynda. «Bolishevikter» kez kelgen janalyqqa órshelene shabuyl jasap, aq pen qarany aralastyryp, bireuding qalpaghyn bireuge kiygizip, úghym shatastyghyn tudyryp, qazaq әdebiyetining jana órkenine kýiining kelgeninshe qara kýie jaghyp jatyr. Betine qara kýie jagha bersek, ózimiz súlu kórinemiz dep oilaytyn bolsa kerek. Bilimsizdikti baqyt sanaytyn, sózding jónin týsinbeytin de osylar. Biraq, bizding artqa qaytatyn jaghdayymyz joq.

«Sayabaq» poemasyna qatysty bir-eki auyz oy týrtken boldym. Bastysy - shan-tozang aiyqbay túrghan zamanda, oqyrman turaly da oilanu kerek. Poeziya -  kýrdeli, aqsýiek janr. Ásirese, modernistik poeziya adam janynyng kózge kóp týse bermeytin bolmysyn ashuymen erekshe. Poeziya ruhyna jaryq ghana emes, jylu da syilaydy. Layyqty oqyrman bola alsan, poeziya sening janyndy jarqyratyp qoymay, jandyrady. Qazirgi oilanudan góri, jýgirip jýruge beyim zamanda óte az sandaghy talghampaz oqyrman ghana modernistik poeziyanyng órisin sezinuge beyim desek te, bәribir pende balasy poeziyalyq kónil-kýisiz ómir sýre almaydy,  onsyz tirlikten reng ketedi. Tek modernistik poeziyamen ýndesuding jolyn taba alsa ghana boldy. Ondaghan jylgha jalghasqan kenestik nasihattyq әdebiyetting teris yqpalynan keyin, tómendep ketken qabyldau talghamy qazirgi tobyrlyq әfsananyng sandyraghynda keshegiden beter qúldyray berse, týbinde qoghamdy әdebiyetting ózinen bas tartugha aparuy әbden mýmkin. Sodan da oqyrmangha oidan ýzik ústatu, olardy kenesshil synshylardyng taptauyryna tastaudan, talghamsyzdardyng tobyryna iyterip qoyyp, qarap otyrghannan әldeqayda paydaly dep oilaymyn. Al qazaqtyng jana әdebiyetin joqqa shygharyp, kóneni kóksep jýrgen myrzalardyng ózine kelsek, aitylar sóz әli alda. Bizde kenes әdebiyetin talqygha salu әli bastalghan joq. Zúlymdyqtyng qaytyp, qalay en jayylyp kelgeni, kenes ókimeti әdebiyetti onyng bet-beynesin jasyryp-jabu ýshin qalay júmys istegeni turaly әli aita qoymadyq. Keler úrpaqqa zúlymdyqtyng ne ekenin úghyndyru ýshin biz kenes әdebiyeti turaly mindetti týrde aitamyz.

Ádebiyet adamzat óz qolymen jaratqan qatpary qalyn, qaltarysy kóp ózgeshe әlem. Adam balasyn qúldyq sanada ústaghysy keletin kez kelgen biyleushi toptyng qúryghyna kónbeytin ruhany bostandyq ta, bostandyqtyng songhy mekeni de әdebiyet. «Ne ýshin?» degen súraqty qoyghyzatyn da, bir sәt ózi jan-dýniyene ýniltetin de osy óner. Onyng túlghalauynsyz adam balasy «tolyq adam» dengeyine kóterile almaydy. Býgingi alasapyran jaghdayda әdebiyetti jýieden, poeziyanyng tuyn sayasy arandatular men bәrin aqshanyng qúlyna ainaldyryp jiberetin kapitalizmning obyr qoghamdyq týziminen bir saty joghary ústau asa manyzdy. Poeziya sonda ghana ózining týpki mәnin saqtay otyryp, adamzattyng sana kókjiyegindegi ózine tiyeseli ornynda qalatyn bolady.

Álem әdebiyeti men ýshin mәuesi mol ýlken jemis aghashy siyaqty. Onyng týbinde túryp jemisinen kereginshe azyqtanuyna bolady, alayda, jemis aghashyn jegi qúrttardan tazalap otyrudy da úmytpau kerek.

Ardaq NÚRGhAZYÚLY

2012. 01. 04.

«Abay-aqparat»