ارداق نۇرعازىۇلى. جەمىس اعاشىنىڭ تۇبىندە
«ساياباق» پوەماسى حاقىندا
(ەسسە)
1992-جىلى قۇلجا قالاسىندا كىتاپ دۇكەنىندە كىتاپ قاراپ تۇرعانىمدا، شەتەلدىك ءبىر سىنشىنىڭ «ۆ.پاستىڭ پوەزياسى پ.نەرۋدانىڭ پوەزياسى اياقتالعان جەردەن باستالادى» دەگەن ءسوزىن وقىعان ەدىم. ول كەزدە مەكسيكا اقىنى ۆ.پاس جاڭا عانا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتانعان، اقىن تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن اقپارات قارشا بوراپ جاتقان. 370 بەتتەن تۇراتىن ۆ.پاستىڭ شىعارمالار توپتاماسىنان العاش رەت اقىننىڭ «كۇنتاس» پوەماسى كەزىكتى. لاتىن امەريكاسىنىڭ ەكى ۇلى اقىنىنا قاراتا ايتىلعان جوعارىداعى ءسوزدىڭ سالماعىن سەزىنبەي تۇرا المايسىڭ. ايتالىق، «Macchu Picchu» پوەماسىنىڭ بيىگىنەن باستالعان پوەزيا - سوندا قانداي پوەزيا؟!
«ساياباق» پوەماسى حاقىندا
(ەسسە)
1992-جىلى قۇلجا قالاسىندا كىتاپ دۇكەنىندە كىتاپ قاراپ تۇرعانىمدا، شەتەلدىك ءبىر سىنشىنىڭ «ۆ.پاستىڭ پوەزياسى پ.نەرۋدانىڭ پوەزياسى اياقتالعان جەردەن باستالادى» دەگەن ءسوزىن وقىعان ەدىم. ول كەزدە مەكسيكا اقىنى ۆ.پاس جاڭا عانا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتانعان، اقىن تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن اقپارات قارشا بوراپ جاتقان. 370 بەتتەن تۇراتىن ۆ.پاستىڭ شىعارمالار توپتاماسىنان العاش رەت اقىننىڭ «كۇنتاس» پوەماسى كەزىكتى. لاتىن امەريكاسىنىڭ ەكى ۇلى اقىنىنا قاراتا ايتىلعان جوعارىداعى ءسوزدىڭ سالماعىن سەزىنبەي تۇرا المايسىڭ. ايتالىق، «Macchu Picchu» پوەماسىنىڭ بيىگىنەن باستالعان پوەزيا - سوندا قانداي پوەزيا؟!
باستىسى وسىدان كەيىن «دەڭگەي» دەگەن ۇعىم ورىن الدى. نە جازساڭ دا، قايدا بەتتەسەڭ دە، كوزسىزدىككە سالىنۋعا بولمايتىنى، نەنىڭ بولسا دا ءوز زاڭدىلىعى، بولمىسى بار ەكەنى انىق ەدى. ول كەزدە جىگىتتەردىڭ كوبى ءوز الىنشە ولەڭ جازاتىن. قازاقستاننان كەلەتىن كىتاپتىڭ قاراسى دا مولايعان شاق. ومارعازى ايتانۇلىنىڭ پوەزياسى ورنىعا باستاعان. قازاق اقىندارى مۇقاعالي ماقاتاەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، قادىر مىرزا-ءالي، تۇمانباي مولداعاليەۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا، مۇحتار شاحانوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ ولەڭدەرى ءوز وقىرمانىن تاۋىپ ۇلگىرگەن. جوعارىداعى اقىنداردىڭ جولىنا تۇسكەن جاستاردىڭ دا قاراسى مولايعان ەدى. سوعان قاراماستان، ارامىزدان قارا ءۇزىپ شىققاندار پوەزيادا وزىنە ءتان ءۇنىن ىزدەي باستاعان. جەڭىس شاكەننىڭ «قارا تاۋدىڭ ەلدەرى»، ىنتىماق ءسادۋدىڭ «قورقىتتىڭ كورى» ءدال سول كەزدە جارىققا شىققان ەدى.
ح.بلووم ايتقانداي، ونەردە ەكى ءتۇرلى نىساي قاتار جۇرەدى. ءبىرى ءداستۇردى ساقتايدى، سوعان ساي شىعارما جازادى. ەكىنشى بىرەۋلەر ءداستۇردى جاڭارتۋ باعىتىن ۇستانادى. ح.بلووم بۇل ەكى ءۇردىس ونەر ادامىنىڭ رۋحاني بىلىكتىلىگىنە بايلانىستى دەپ قارايدى. داستۇرشىلدەر كوپ جاعدايدا وزىنەن بۇرىن وتكەن ونەر يەسىنىڭ ىقپالىن تولىق قابىلداپ، سونىڭ كولەڭكەسىنەن شىقپاي ءومىر سۇرۋگە بەيىم بولادى، ءوزىن مۇراگەر سانايدى، شىعارماشىلىقتا نەگىزىنەن اعارتۋشىلىق، ناسيحاتتىق باعىت ۇستانادى. باستىسى ولاردا ءداستۇردىڭ شەكپەنىنەن شىعا الاتىنداي تالانت پەن دارىن كەمشىل ءتۇسىپ جاتادى. ورتادا ونى سوعان بەيىمدەيدى. ال ەكىنشى ۇستانىمداعىلار وزدەرىنەن بۇرىن وتكەن ونەر يەلەرىنىڭ ىقپالىن وتە نازىك سەزىنەدى، شىعارماشىلىقتا قاشاندا داستۇرمەن قايشىلىقتى ءومىر كەشەدى، بىلىگى جەتكەن جاعدايدا، داستۇرلىك ۇستانىمداردى جاڭارتىپ تىنادى. باستىسى وزىنەن بۇرىن وتكەن تالانتتاردىڭ كولەڭكەسىندە قالمايتىن قابىلەت-قارىم بولادى. ادەبيەت كەڭىستىگىندە جوعارىداعى ەكى ءتۇرلى ۇستانىم ءبىرىن-ءبىرى تەرىستەيتىن، قاراما-قارسىلىق سياقتى سەزىلگەنىمەن، ولاردىڭ بىرىنە-ءبىرىن الماستىرۋعا بولمايتىن وزىنە ءتان ورنى بار. ادەبي ورتادا ولاردىڭ سالىستىرمالى باسىمدىلىعى وزگەرىپ وتىرعانىمەن، ادەبيەتتىڭ تۇپكىلىكتى دامۋ ارناسىندا ءبارىبىر ءوز ورنىمەن قالادى. قوعام دامۋدىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىن باسىپ وتەتىنى سياقتى، ادەبيەت تە وزگەرىس پەن سالىستىرمالى تۇراقتىلىقتىڭ ۇزدىكسىز اينالىمىندا بولادى. ادەبيەت مايدانى سالىستىرمالى تۇراقتى كەزەڭگە وتكەندە، ادەبي ورتادا داستۇرشىلدەر باسىمدىلىق الادى. ال، ادەبيەت مايدانى وزگەرىستەر داۋىرىنە كەز كەلگەندە ورتاعا جاڭارتۋشىلار شىعادى.
وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىندا قىتايدا قازاق ادەبيەتى وسىنداي وزگەرىس ءداۋىرىن باستان وتكىزدى. قوعام شۇعىل وزگەرىپ جاتقان. سوعان دەيىن ۇران بولعان دۇنيەلەردىڭ ءوڭى تايىپ، جالعاندىق مەنمۇندالاپ قالعان ەدى. ۇلكەن كەڭىستىكتە الەم ادەبيەتى جالپى بەتتىك كورىنىس بەرۋمەن قاتار، قازاقستانداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ شىعارمالارىمەن تولىق تانىسۋعا مۇمكىندىك تۋعان. بۇل ادەبيەتكە ەندى كەلگەن بىزدەر ءۇشىن سوعان دەيىن مويىندالىپ ۇلگىرگەن جەكە شىعارماشىلىق ۇلگىلەردىڭ قاقتىعىس ءداۋىرى عانا ەمەس (ايتالىق مۇحتار شاحانوۆتىڭ ولەڭىن جاقسى كورەتىندەر مەن قادىر مىرزالەۆتىڭ ولەڭىن ۇناتاتىنداردىڭ اراسىنداعى داۋ عانا ەمەس), ادەبيەت تۋرالى كوزقاراستاردىڭ، تۇسىنىكتەردىڭ، ۇستانىمنىڭ قاقتىعىسقان ءداۋىرى ەدى. كوتەرىلگەن اپىر-توپىر شاڭنان ءتىپتى كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايىرۋدىڭ ءوزى قيىن بولاتىن. وزگەرىس وتە تەز ءجۇرىپ جاتتى. ونى مىنا ءبىر جاعدايدان دا بايقاۋعا بولادى. جەڭىس شاكەننىڭ «قارا تاۋدىڭ ەلدەرى» 1987-جىلى جازىلعان. «تارباعاتاي» جۋرنالىندا جارىق كورگەن ولەڭ، 1990-جىلى «استىنان التى قىردىڭ» دەگەن قوسپا جيناققا كىرگەن. ولەڭدى مەن 1990-جىلى ىلە پەدەگوگيا ينيستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن جىلى كۇزدە، جوعارىداعى جيناقتان وقىدىم. ۇلكەن باسەكە ءجۇرىپ جاتقان ادەبي ورتا شىعارمانىڭ قاسيەتىن بىردەن سەزىندى. جىگىتتەردىڭ (جەڭىس شاكەننىڭ ءوز تۇستاستارىنىڭ دا وسى قاتاردا ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون) سول كەزدە جازعان ولەڭدەرىندە قازاقتىڭ تانىمال اقىندارىنىڭ ولەڭىنىڭ ىقپالىمەن قاتار، جەڭىس شاكەننىڭ وسى شىعارماسىنىڭ اسەرى بىردەن سەزىلەدى. باسقا اقىنداردىڭ اسەرىنە ۇقسامايتىن جەرى - جەڭىس شاكەننىڭ بۇل ولەڭىنىڭ تابيعاتىندا تىڭ دۇنيە بار ەدى.
شاعي بەلبەۋى،
اق قۇر بەلدەۋى،
ناردىڭ ءسۇتى توگىلگەن قارا تاۋلارىم،
جاسىلدىڭ تۇمسىعى دال بولعان جارتاسىم.
ءتۇن كەزگەن بورىگە،
ماڭىراتىپ كوتەرتپە،
اۋىلدىڭ لاعىن، مارقاسىن. ەڭىرەتسەڭ بىرەۋدى،
ەرتەڭ -
ازابىن ون ەسە تارتاسىڭ.
. . . . . . . . . .
سول مەنىڭ،
ءيىسى بۇرقىراعان ەرمەننىڭ،
قاجىرلى قاجىماس ەرلەرىم،
باسىنا كوتەرگەن تۋعان جەرلەرىن.
تاۋ دەۋ كەرەك تاۋدىڭ ەلدەرىن،
«تاۋداي» دەيتۇعىن تاۋدىڭ ەلىندە.
قارا تاۋدىڭ قانى بار،
قارا تاۋدىڭ قالى بار،
قارا ايۋدىڭ جالى بار،
كىسىنەسە جىلقى قاي جەردە،
سول جەردەن سول ەل تابىلار،
كوبەيسىن جىلقى جانۋار.
ولەڭنىڭ ايتار ويىندا كوپ جاڭالىق جوق. بۇرىننان كەلە جاتقان، اقىننىڭ حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە ءتان اقەدىل سەزىمىن جەتكىزگەن تۋىندى. سوعان قاراماستان، شىعارمانىڭ ءسوز الىسى مەن ەكپىنىندە وزگەشە ءيىرىم بار. باستىسى، ولەڭ قازاق ءسوزىنىڭ جاڭا لەبىن، ءيىسىن سەزدىرەدى. وي سوزدە تۇلەپ، بولەكشە ءمان-ماعىناعا، سەزىمگە يە بولعان، قازاقتىڭ قارا ءسوزىنىڭ تاساداعى قىرى كورنەۋگە شىعادى. «قارا تاۋدىڭ ەلدەرى» جارىققا شىعىسىمەن كەيىن كوپ ۋاقىت وتپەي، ءبىزدىڭ ارامىزدان ءبىرىنشى بولىپ ىنتىماق ءسادۋ «قاسقىر مىنگەن جىگىتپىن» دەگەن ولەڭ جازدى. ولەڭدى الدىمەن جاقىن جۇرگەن ءبىز وقىدىق. كەيىن ينسيتۋتتا وتكەن ولەڭ وقۋ كەشىندە ىنتىماق ءسادۋدىڭ ونى ءوزى جۇرت الدىندا ءور داۋىسپەن وقىدى. بۇل ولەڭ ەكپىنى مەن ءسوز الىسى تۇرعىسىنان جوعارىداعى شىعارماعا جاقىن كەلەدى. ۇلتتىق دۇنيەتانىمدى ولەڭگە اينالدىرۋعا بەيىمدەلگەن دۇنيە. الايدا، ىنتىماق ءسادۋ «قارا تاۋدىڭ ەلدەرىنىڭ» ءتۇپ ەرەكشەلىگىن جەتە ءتۇسىنىپ، يگەرىپ كەتە الماعانى بايقالادى. تەك وزىنشە ەلىكتەۋمەن عانا شەكتەلگەن ەدى.
الىپ جاتىر جالىندى وت كەكىلدى،
جالىن ۇرتتاپ بىرەۋلەر وت كەكىردى.
كوكجال ءمىنىپ باستادىم ساپارىمدى،
تالپىنعانعا قيىن ءىس جوق سەكىلدى.
قاسقىر ءمىنىپ ازۋلى قارسى اۋىز،
سىزدەر جاققا كوپ بارام، تانىسامىز!
بۇل ومىردە ساپارلاس بولا الماساق،
احيرەتتە اق جولدان تانىسارمىز...
ارادا ءۇش جىل وتەر-وتپەستەن، ىنتىماق ءسادۋ جوعارىداعىدان مۇلدە باسقا اۋەنگە اۋىستى. بۇل جولى ءبىز «قورقىتتىڭ كورىمەن» ۇشىراستىق. ءوز باسىم بۇل ولەڭدى العاش وقىعانداردىڭ بىرىمىن. توسىن ءبىر وقيعاعا بايلانىستى تۋعان جىردى 1994 جىلدىڭ كوكتەمىنىڭ ءبىر كەشىندە ىنتىماق ءسادۋ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 4 قاباتىنداعى كەزەكشى ۇستازدار وتىراتىن كابينەتتە وقىپ بەردى (ىنتىماق ءسادۋ سول كەزدە فاكۋلتەتتىڭ وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ بەلسەندىسى بولاتىن. قىتايدا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەر كەشكى ساعات 7- 9 ارالىعىندا مىندەتتى تۇردە سىنىپتا وتىرىپ ساباق پىسىقتايدى. ىنتىماق ءسادۋ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندەگى ستۋدەنتتەردىڭ جوقتاماسىن جاسايتىن. گۇلنار اقانقىزى مەن ىنتىماق ءبىر توپتا وقيتىن. تاياۋ ماڭداعى حيميا فاكۋلتەتىنەن مەن كۇندە كەشكە، سولار جاققا جۇگىرەتىنمىن.) ولەڭ ماعان قاتتى ۇنادى، ۇنادى دەگەن ءجاي ءسوز، مەن قاتتى اسەرلەندىم. ءتىپتى توبەمنەن الدە كىم توقپاقپەن ءبىر قويعانداي اسەر دە بولدىم دەسەم دە، ارتىق ەمەس. دوسىمدى نە دەپ قۋانتقانىم ەسىمدە جوق، ايتەۋىر، «مىناۋىڭ كەرەمەت ەكەن!» دەگەنىم ەسىمدە. شىندىعىنا كەلسەك، «قورقىتتىڭ كورىن» ەستىگەنەن كەيىن، كوپكە دەيىن ولەڭ قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە جاڭعىرىپ تۇردى. الابۇرتقان كوڭىلىمدە رەنىش پەن قۋانىشتىڭ ەكەۋى دە بار ەدى. رەنجىگەن سەبەبىم - وزىمە اشۋلى ەدىم، دوسىم بولسا دا، ىنتىماق ءبىرىنشى بولىپ ءوزىنىڭ ولمەيتىن شىعارماسىن جازدى، ال، مەن بولسام نايقالىپ-جايقالىپ ءالى ءجۇرمىن دەگەن وي كەلدى. قۋانعان سەبەبىم - قازاقتىڭ قارا سوزىمەن الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك اقىندارىنىڭ ايگىلى مودەرنيست ولەڭدەرى سياقتى ولەڭ جازۋعا بولاتىنىن وسى كەشتە اڭعاردىم. بۇل ۇلكەن جاڭالىق ەدى. ساياساتتىڭ سالدارىن جىرلاعان قيالى جۇتاڭ كەڭەس قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىنەن باسقاشادا ولەڭ جازۋعا بولادى ەكەن. ەندى، الاڭداماۋعا بولادى، الاڭداساڭ - ءوزىڭنىڭ تالانتسىزدىعىڭا عانا الاڭداۋىڭ كەرەك.
دالانى مۇجىپ ارپالىس ۇران، اتتاندار،
كۇڭىرەنىپ كۇيلەر تاۋلارعا تاراپ جاتقاندا...
جولاۋشى تاعدىر... جولاۋشى ارمان جەتەلەپ...
قاناتتى توردى تالقانداپ... بۇلدىر ەلەسكە باتقاندا...
ەرمەننىڭ ءيسى كەڭسىرىك جارىپ،
قالاقاي، تىكەن تىرسەكتى شاعىپ،
جۇلدىزدار جەرگە اققاندا،
عالامات ەكەن بابالار وتكەن كەشەگى،
«قورقىتتىڭ كورى» قازىلىپ بولىپتى دەسەدى!
بۇلبۇلدار ءانىن توقتاتىپ، ساۋىسقان جىرعا باسقاندا،
قىزۋى شىعىپ، ءتۇتىنى تاراپ وتتار دا...
تولقىن دا كوككە كوبىگىن شاشقان توقتاۋدا...
ءبىر عۇمىر ءوزىن سىبىزعى ۇنمەن جوقتاۋدا...
باعىتىن بۇرعان بۇيىرىقسىز اتقان وقتار دا،
دۇنيە بىراق قۇشاعىن سوعان اشقاندا،
«قورقىتتىڭ كورى» قازىلىپ بوپتى و، ءتاۋبا؟»
ءبارىن دە قيىپ، ءبارىن دە بۇگىن ۇمىتتىم،
جۋانىڭ گۇلىن، جۋساننىڭ ءبۇرىن جيىپ مىڭ،
الدىڭا اكەپ ءۇيىپپىن...
«قورقىتتىڭ كورى» ولەڭ عانا ەمەس، ول - مۋىزىكا. ءبىر ادامنىڭ كوكەيىندە ويناي جونەلگەن ۇلكەن وركەستردىڭ سينفونيكالىق اۋەنى. تولىق قۇراممەن بيىك دەڭگەيدە جۇمىس ىستەگەن وركەستردەن عانا مىنە، وسىنداي اۋەن شىعادى. الەم پوەزياسىنداعى ۇزدىك شىعارمالاردىڭ دەنىن دە ءدال وسىنداي سينفونيالىق ءۇن وينايدى.
ەندى ءبىر جاعىنان، «قورقىتتىڭ كورى» جەڭىس شاكەننىڭ جوعارىداعى ولەڭىنەن الدە قايدا بيىك تۇر. جەڭىستىڭ ولەڭى داستۇرلىك تۇسىنىكتى جاڭاشا جىرلاۋ بولسا، ىنتىماقتىكى مودەرنيستىك ويلاۋدىڭ تۋىندىسى. ەكەۋىندەگى پارىق ۇلكەيتىپ ايتقاندا، رومانتيزم مەن مودەرنيزمنىڭ اراسىنداعى، كىشىرەيتىپ ايتقاندا ويلاۋ فورماسىنداعى وزگەشەلىككە بارىپ سايادى. جەڭىس شاكەن حالىقىتىڭ وكىلى جانە سول پوزيتسياسىن سەنىمدى اۋەنمەن جىرعا قوسقان. ىنتىماق سادۋدە ونداي اشىق پوزيتسيا جوق، قايتا، زاماننىڭ كۇرلەدى بەت-بەينەسىن تەرەڭ تۇسىنگەن، قايشىلىقتىڭ تەكپىسىنە تۇسكەن، جەكە تۇلعاعا ءتان بۇلقىنىس بار. جيىپ ايتقاندا، پوەزياعا قۇيرىق تىستەسىپ قاتار كەلگەنىنە قاراماستان، ەكى اقىن ونەردە ەكى ءداۋىردىڭ تۋماسى بولىپ وتىر.
2004 جىلى شىلدە دە شاۋەشەك قالاسىندا اتاجۇرتقا قونىس اۋدارۋدىڭ سوڭعى جۇمىستارىن اياقتادىم. ەرتەڭ تاڭ اتا شەكارادان وتۋگە ءتيىس ەدىم. شىعارىپ سالۋعا كەلگەن دوستارىممەن كەشكى بازاردا ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتىردىق. اينالامىز ىس-تۇتەك، مۋزىكا، ايعاي-شۋ. شامامەن تۇنگى ءبىردىڭ كەزىندە كەزەكتەسىپ ولەڭ وقىپ وتىرعانبىز، كەنەت، ويىما «قورقىتتىڭ كورى» كەلدى. ولەڭدى مەن ءبىراز جەرىنە دەيىن جاتقا بىلەتىنمىن. باسىن باستادىم دا، توقتاتتىم. وتىرعاندار: «وي، نەمەنە وقىماي قالدىڭ؟» - دەپ جاتىر. مەن ورنىمنان تۇرىپ، اشىق تۇرعان دۇكەننىڭ بىرىنە كىردىم دە، ىنتىماقتىڭ ۇرىمجىدەگى ۇيىنە تەلەفون جالعادىم. تەلەفون تۇتقاسىن ىنتىماقىڭ ءوزى كوتەردى. «ىنتىماق، مەن عوي، ارداق، «قورقىتتىڭ كورىن» وقيىن دەپ ەدىم، ەسىمە تۇسىرە الماي تۇرعانىم، قالاي باستالۋشى ەدى؟!» - دەدىم. ول ولەڭدى بىردەن وقىپ كەتتى. قازاق «قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى» دەگەن. الداعى تاعدىردىڭ نە بولاتىنى مەن ءۇشىن بەلگىسىز ەدى... ەندى ءبىر جاعىنان «ۇيقىداعى دوسىمدى ءتۇن ورتاسىندا «مەن كەتىپ بارامىن!» دەپ ءبىر وياتايىن» دەگەن وي كەلدى.
«قورقىتتىڭ كورىنەن» كەيىن ادەبيەتتىڭ ۇلى مۇحيتىندا ءبىر باتىپ، ءبىر كورىنىپ جۇرگەن مەنىڭ تەزدەپ جاعاعا شىعۋىم كەرەك ەدى. نە جازاتىنىمدى 1992-جىلدىڭ الدى-ارتىندا ويلانا باستاعانمىن، سودان كەيىنگى بىرنەشە جىلدا سانامدا ۇزدىكسىز تولعانىس ءجۇردى. بىراق، ناقتى قالاي جازاتىنىم وزىمە مۇلدە بەيمالىم ەدى. ايتەۋىر، تەزدەتىپ ءبىر دۇنيەنى قولعا الاتىنىم انىق بولاتىن. الايدا، ول كۇنگە مەن اراعا ون جىل سالىپ بارىپ، ءبىر-اق جەتەتىنىم، ول كەزدە ويىما كىرىپ تە شىقپاپتى.
1991-ءنشى جىلى كەڭەس وداعى ىدىرادى. جالپى وداقتىڭ ىدىراۋى ادامزات تاريحىندا، ەڭ كەمى سوڭعى ءجۇز جىلدىقتاعى ەڭ ۇلكەن وقيعا. وعان قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىن قوسىڭىز. تەرەڭىرەك ويلانىپ كورسەڭ، كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋى ادامزات بالاسىنىڭ باسىنداعى قاسىرەتتىڭ تراگەدياعا انيلاۋى دەۋگە بولادى. كوممۋنيزم يدەياسى ومىرگە كەلگەن كۇننەن باستاپ قانداي سىنعا ۇشىراماسىن، ءبارىبىر ادام بالاسىنىڭ ءتاتتى قيالىن كورسەتەتىن. ادامزات سوڭعى ءتورت عاسىر بويىندا وسى سوزگە ءوزىنىڭ بار ءۇمىتىن، ارمانىن ارتىپ كەلدى. ول - «تەڭدىك، ادىلدىك، باۋىرمالدىق» دەگەنگە وكىلدىك ەتەتىن. اقىر اياعىندا نە بولدى؟ شىعىس پەن باتىستىڭ ۇرداجىق ۇلتشىل كوممۋنيستەرى الگى ءتاتتى ءۇمىتتى ەڭ قاتىگەز دەگەن كاپيتاليزمنىڭ وزىنەن بەتەر قاتىگەز - جازالاۋ ماشيناسىنا اينالدىرىپ، اياقتارىمەن تاپتاپ، اسقان جيركەنىشتى دۇنيە ەتىپ ءبىر-اق شىعاردى. بۇدان وتكەن وكىنىش بولا ما؟! ادامزات بالاسى XX عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا كەلگەندە كوممۋنيزمنەن قۇتىلعانىنا باس كيىمدەرىن اسپانعا اتىپ قۋاندى عوي. اسىلىندە، بۇعان قۋانۋدىڭ ورنىنا، جۇبانۋعا ءتيىس ەدىك. ويتكەنى، ءۇمىت سەلگە كەتتى، بولاشاق كۇڭگىرىت، الدا نە بولارى بەلگىسىز...
قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العانى تۋرالى حاباردى ەستىگەندە، جەر بەتىندەگى بويىندا شىبىن جانى بار قازاقتىڭ قۋانباي قالعانى، ءسىرا، جوق شىعار. الايدا، قۋانىشپەن قاتار الاڭداۋ دا بار ەدى. قازاقستان ەل بولا الا ما؟ الماعايىپ زاماندا، تاۋەلسىزدىكتەي ۇلكەن سىنعا ءدوپ كەلدىك، وسى سىنان سۇرىنبەي وتە الامىز با؟ جوق، الدە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن تاۋەلسىزدىك العان افريكا مەن لاتىن امەريكاسىنداعى ەلدەر سياقتى ونداعان جىلعى ىشكى سوعىس پەن جانجالدىڭ، كورسوقىر بيلەۋشىلەردىڭ مادەنيەتتەن جۇرداي تىرلىگىنە بەلشەمىزدەن باتىپ، تورعايداي توزىپ كەتەمىز بە؟، دەگەن ۇرەي تۇردى. ۇرەيلەنۋگە نەگىز دە بار ەدى. ادامزات بالاسى كوممۋنيزمدى جەڭگەنىمەن، قاقتىعىس پەن قان توككەن سوعىستى جەڭە العان جوق. 1991 جىلى ورتا شىعىستا، 1998 جىلى بالقان تۇبەگىندە، 2001 جىلدان كەيىن تاعى دا ورتا شىعىس تا، كورشىمىز اۋعانستان دا قازىر دە الاپات سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. قاسىرەتتى قان توگىس ىرگەدە دەگەن ءسوز.
ايتا بەرسەڭ، وسى الاڭ مەندە قازىر دە بار. وزگەنى تۇگىل ءوزىن دە اياماعان، نەنى بولسا دا تىزەگە سالىپ كۇشپەن شەۋدەن باسقانى بىلە بەرمەيتىن ورىس يدەلوگياسىن ۇستاز تۇتقان بىزدەر، سونىڭ مەملەكەت ماشيناسىنىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ بىرنەشە عاسىردى وتكىزدىك. سودان بويىمىزعا قۇلعا دا، قوجايىنعا دا ءتان قاتىگەز دۇنيەتانىم ابدەن سىڭگەن. ەكى جۇزدىلىكتىڭ ورنىققانى سونشالىق، باسىمىزعا توزاقتىڭ ءوزى كەلىپ ورناسا، cونى «جۇماق» دەپ قابىل الدىق. ونىمەن قويماي قوجايىننان دا اسىپ ءتۇسىپ، «كەڭەس وداعىن ىدىراتپايىمىز!» دەپ جۇرتتا قالىپ، كۇللى دۇنيەنىڭ الدىندا ماسقارا بولدىق. ال ەش جازىقسىز قىرعىندالعان اشتىق قۇرباندارى مەن 40 جىل بويىندا يادرولىق جارىلىستان زارداپ شەكەندەردىڭ قاسىرەتىن (باسقانى قويعاندا ءوزىمىزدىڭ قانداس تۋىسىمىز عوي) ادام رەتىندە شىنايى سەزىنۋدىڭ ورنىنا، ونى ساياسي ويىنىمىزدىڭ ءبىر بولىگىنە اينالدىرىپ جىبەردىك. ەڭ بەرىسى باسىمىزدان وتكەن قاسىرەتتى ءوز اتىمەن اتاۋ دا قولىمىزدان كەلمەدى. ءبىز ءۇشىن بەيكۇنا جانداردىڭ قاسىرەتى قولجاۋلىقتان باسقا ەش ءمان-ماعىناسى جوق دۇنيە بولىپ شىقتى. بۇنى زۇلىمدىقتى تانۋدان، وعان دۇرىس باعا بەرۋدەن سانالى تۇردە باس تارتىپ، كەلەر كۇندە كەلۋى مۇمكىن جاڭا زۇلىمدىققا ەسىك اشۋ دەۋگە بولادى. مەملەكەتتىك قۇندىلىق رەتىندە اۋىزدا عانا ايتقانىمىز بولماسا، تەڭدىك پەن ادىلەتتىلىكتىڭ ەڭ قاراپايىم ءتۇرىن دە ۇستانبايمىز. جەكە مۇددە، بيلىك، بايلىق ءۇشىن ەل مۇددەسىنەن تارتىپ كەز كەلگەن دۇنيەنى ساۋداعا سالۋعا بارمىز. ءتىپتى ۇرپاققا دەيىن ساتتىق. مۇندايدا ادامگەرشىلىك تۋرالى، ءتىپتى ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات. بۇل رۋحاني جاقتان قۇلدىراۋدىڭ شەگىنە جەتىپ قالعانىمىزدى اڭعارتادى. باستىسى ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىز ازعىندىقپەن كۇرەسۋ باعىتىندا ەمەس، ونىمەن قولتىقتاسىپ، ىستەس بولۋ باعىتىنا كەتىپ بارادى. ونىڭ جەمىسى تۇبىندە قوعامدى بىرىكتىرۋشى ەمەس، ءبۇلدىرۋشى بولىپ كەلەتىنى انىق. سولاي بولدى دا. جاڭاوزەندە ءدال 16 جەلتوقسان - تاۋەلسىزدىك كۇنى ءبىزدىڭ قولىندا قارۋى بار ساقشىلار قاراپايىم ازاماتتاردى قانعا بوكتىردى. اشىق اقپاراتتا ولگەن ادامداردىڭ سانى 16 دەلىنگەنىمەن، ناقتى سان مۇنان الدە كوپ ەكەنى بەلىگىلى بولىپ وتىر. رۋحاني دەلقۇلىلىق مەڭدەتكەن جەردە، دەمكوراتيانى سەزىنىپ، ونى دۇرىس الىپ جۇرە المايتىنىمىز، مىنە، وسىدان-اق بەلگىلى بولىپ وتىر.
(تاۋەلسىزدىك قاستەرلەۋگە تۇرادى. الايدا، اۋەلى تاۋلەسىزدىگىمىزدەن باسىندا نەگە، قالاي ايرىلدىق، ايرىلۋىمىزدىڭ ءتۇپ سەبەبى نەدە، سوندا جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمىز قايسى؟ بۇگىنگى باسىمىزدا بار بىلىق پەن شىلىقتىڭ ءتۇپ تامىرى نەدەن شىعىپ وتىر؟ بۇل سۇراقتارعا ءبىز ءالى انىق جاۋاپ تاپقانىمىز جوق. ونىڭ ورنىنا دۇنيە-مۇلىكتىڭ بولىسىنە ءتۇسىپ كەتتىك: مەملەكەت ەمەس، كومپانيا قۇرىپ جاتقاندايمىز. سودان دا ماعان تاۋەلسىزدىك تۋرالى كەسىپ ايتۋعا ءالى ەرتە سياقتى سەزىلەدى (مەن كەيدە ءوزىمدى كەشە قورقىنىشتى ءتۇس، بۇگىن كۇلكىلى ءتۇس كورگەن بىرەۋدەي، الدە كىمنىڭ قولجاۋلىعى بولعان ادام سياقتى ەلەستەتەمىن...).
قان توگۋ، سوعىس - مادەنيەتتى كۇيرەتىپ، وركەنيەتكە وشپەس جارا سالاتىن زۇلىمدىقتىڭ ناقتى كورىنىسى. وكىنىشتىسى، ادامزات بالاسى العا جىلجىعان سايىن سوعىس تا بۇرىنعىدان بەتەر سۇراپىل تارتىپ ءارى بارىنشا كۇش الىپ، ءورشىپ كەلەدى. 2003 جىلى كوكتەمدە، اقش باستاعان وداقتاس ارميا يراكتا ادامزات بۇرىن-سوڭدى باسىنان كەشىپ كورمەگەن الاپات سوعىس ءورتىن تۇتاتتى. بۇل پوستمودەرنيستىك داۋىرگە ءتان سوعىس ەدى. قارسىلاسىڭدى كورمەي وتىرىپ-اق الىستان جايراتا بەرەتىن، كەز كەلگەن قۇندىلىقتى تەك قانا قيراتىپ تىناتىن، ادام ءولتىرۋدىڭ ءوزى شارتتى دۇنيەگە اينالعان، سوعان ساي ماعىناسىن جوعالتىپ، ورنىندا قاتگەزدىك عانا قالعان ەدى. جانە بۇل ادامزات ءداۋىرىنىڭ جاڭا ءبىر باستالۋ كەزەڭى بولماسىنا كىم كەپىل؟! مىنە، وسى سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندا مەن «ساياباق» پوەماسىن جازۋعا كىرىستىم. ون جىل بويىندا نە جازاتىنىمدى انىق بىلسەم دە، وزىمە ءتان ماتىنگە باراتىن جولدى تابا الماي-اق كەلگەن ەدىم. اقش-تىڭ ءۇندى مۇحيتىنداعى اۆياماتكاسىنان يركاقا قاراي ۇشقان العاشقى «سوعىس بالتاسى» زىمىرانىنىڭ ءۇنى مەندەگى بارلىق تۇيسىكتى وياتسا كەرەك.
ەدەن باعىنان قۋىلعان ادام بالاسىنىڭ باسى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە كەلگەندە الاڭدا قوسىلدى. ەندى قايدا بەتتەيمىز، الدا نە كۇتىپ تۇر؟ سوناۋ فرانتسيا ۇلى توڭكەرىسىنەن باستاپ، الاڭ - دەموكراتيانىڭ سيمۆولى رەتىندە سىپاتتالىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىكپەن قاتار ءبىز، قازاقتار، دەموكراتيا جولىن تاڭدادىق. سودان دا ءبىزدىڭ سانامىزدا باقشا مەن الاڭنىڭ ەلەسى قاتار ءجۇر. كوممۋنيزمگە ءۇمىت ارتقان قيال سەلگە كەتكەن سوڭ، ادامزات بالاسى ەندىگى سەندەلگەن سەنىمىن - «تەڭدىك، ادىلدىك، باۋىرمالدىق» تۋرالى جاڭا ءارى ەسكى ءۇمىتىن - وسى دەموكراتيا دەگەن ۇعىمعا ارتىپ وتىر. الايدا، بۇل دا وڭاي جۇرە سالاتىن سوقپاق ەمەس. بۇعان قارت تاريحتىڭ ءوزى كۋا. دەموكراتيانىڭ ەڭ ۇلى ءناسيحاتشىسى - سوكراتتىڭ ءوزىن سوڭىندا دەموكراتيالىق جۇيەگە ساي قۇرىلعان 500 ادامنان تۇراتىن پالاتا ءولىم جازاسىنا كەسكەن. ۇلى ويشىلدىڭ سوندا باس ساۋعالاپ، ولىمنەن امان قالۋىنا مۇمكىندىگى بولعان ەكەن. بىراق، قارت قاشۋدان باس تارتقان. تاس تۇرمەدە وتىرىپ بەرگەن ۋدى ءىشىپ ءولۋ بەكىمىنە كەلگەن. سوكراتتىڭ سونداعى اققۋعا تەڭەۋ قوسقان سوڭعى ءسوزى ەكى جارىم مىڭ جىلدان بەرى، ءالى دە ادامزاتتىڭ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن وشپەي كەلەدى. سوكرات ءۇمىت ۇزبەگەن سول دەموكراتياعا قازىر ءبىز دە بەتپە-بەت كەلدىك، جۇرت الدىندا جەر بولماي، ءساتتى الىپ جۇرە الامىز با، جوق پا؟ سەنىمىمنەن كۇدىگىم باسىم. پوەمادا مىناداي جولدار بار:
تاڭ.
كەشەگى ۋاقىت پەن بۇگىنگى ۋاقىت توعىسقان
الاڭ.
اققۋدىڭ سوڭعى اۋەنىن زارلى سۇڭقىلى دەمە،
(ۇنسىزدىكتى ىشىمە بۇكپەن.)
جارىق پەن قاراڭعى قاق بولگەن ءجۇزىن،
جوريدى تاڭعى جەلى
تەڭىزدىڭ تار تەرەزەسىنەن كىرگەن.
بىلدىرلاعان ءسابيدىڭ تىلىندە ايتىلعان كەسىم بار،
قۇلاعىما كەلدى ءبىر اۋەن ۇزاقتان تالعان.
باتار كۇندى كەۋدەسىنە قوندىرعان قارت،
شىققان كۇنگە ءمىناجات ەتتى
تەمىر توردىڭ ارجاعىنان.
جۇزىنەن تەرەڭ تۇسكەن ءاجىمدى كوردىم.
قابىرعادا ءىلۋلى تۇرعان قوبىزىم اققۋعا اينالدى دا
قاناتىن قاقتى.
دالانى تورلاعان جولدار ءسىرا، قايدا بارادى؟!
كولەڭكەسىن سۇيرەتكەن تۇننەن ۇشىپ شىقتى
قارلىعاش جانە ۇكى...
مودەرنيستىك شىعارمالاردىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - ۋاقىت تۋرالى داستۇرلىك تۇسىنىكتەن باسقاشا كوزقاراس ۇسىنادى. بۇل ۇلتتىق سانانىڭ ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭارعانىن ايعاقتايدى. مودەرنيزمنىڭ بار بولمىسى دا وسى تۇيىنمەن تىكەلەي بايلانىستى. مودەرنيستىك پوەزيادا ەڭ العاش ۋاقىت تۋرالى تۇيسىگىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسكەن شىعارما اعىلشىن اقىنى ت.س.ەليوتتىڭ «ءشول» پوەماسى. 1922 جىلى جارىق كورگەن بۇل تۋىندىعا ول تۇيسىكتى اقش-تىڭ ۇلى اقىنى ءارى سىنشىسى ە.پاۋند سىڭىرگەن. كەيىن بەلگىلى بولعانىنداي، مىڭ جولعا جەتىپ جىعىلاتىن «ءشولدىڭ» (The Waste Land) العاشقى نۇسقاسىن ە.پاۋند ىقشامداپ، بۇگىنگى ءبىز بىلەتىن 434 تارماققا تۇسىرەدى. وسى ىقشامداۋدان كەيىن «ءشول» ءوزىنىڭ دارا قۇرىلىس ەرەكشەلىگى مەن وزگەشە ۋاقىت تۋرالى تانىمىنا يە بولعان. ادەبيەتتە وسىدان باستالعان مودەرنيستىك ويلاۋدىڭ ۇلكەن بەتبۇرىسىن كەيىن، ت.س.ەليوت ارى جالعاپ اكەتتى. «ءشول» جارىق كورىپ ءبىر مۇشەل وتكەندە بارىپ، ت.س.ەليوت ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن تۇسىنگەن، سودان كەيىن وزىنە ءتان كەمەلدى ۋاقىت كوزقاراسىن ۇسىنۋدىڭ جولىن قاراستىرا باستايدى. 1944 جىلى تولىق اياقتاعان «FOUR QUARTETS» پوەماسىندا ول گرەكتىك-حريستيان ءىلىمى مەن شىعىستىڭ ۇندىلىك بۋددا اڭىزدارىنداعى ميفتەردى الا وتىرىپ، ءوز ماقساتىن تولىق جۇزەگە اسىردى.
Time present and time past
Are both perhaps present in time future,
And time future contained in time past.
- FOUR QUARTETS
(بۇگىنگى ۋاقىت پەن ءوتىپ كەتكەن ۋاقىت
مۇمكىن، كەلەشەك ۋاقىتتا،
ال كەلەشەك ۋاقىت وتكەندە...)
- دەپ جازدى ت.س.ەليوت «FOUR QUARTETS» باستالعان جەردە.
اعىلشىن پوەزياسىنداعى بۇل بەتبۇرىس وزگە حالىقتاردىڭ پوەزياسىنا دا ىقپال ەتتى. فرانتسۋز، گرەك، يتاليان، يسپان تىلىندەگى پوەزيانىڭ ءبارى دە مودەرنيزمگە اياق باسۋ كەزەڭىندە، وسى جولمەن ءجۇردى. بىراق، سوڭعىلاردىڭ دەنى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن العا شىعارۋعا بارىن سالدى. وسىدان بارىپ الەم پوەزياسى ۇزدىك تۋىندىلارمەن تولىقتى. سونىڭ ءبىرى ۆ.پاستىڭ جوعارىداعى «كۇنتاس» پوەماسى. 1957 جىلى جارىق كورگەن، 584 جولدان تۇراتىن بۇل ەڭبەگىنە اقىن 1790 جىلى كونە مەكسيكا قالاسىنىڭ ورنىنان تابىلعان، 24 توننا سالماعى بار استاكتاردىڭ ەجەلگى قاسيەتتى تاسى - كۇنتاستىڭ بولمىسىن سىڭىرگەن. ماۋسىم ايىرماشىلىعى كورنەكتى ەمەس ەكۆاتور ايماعىنا جاقىن ءومىر سۇرگەن استاكتاردىڭ تانىمى بويىنشا ءبىر جىل 584 كۇننەن تۇرادى. استاكتار وزدەرىنىڭ ۋاقىت كەستەسىن 584 كۇندە ءبىر اينالىپ كەلەتىن شولپان جۇلدىزىنىڭ فەريوتىنا ساي تۇزگەن.
اقىرى «ءشول» پوەماسى تۋرالى ءسوز بولعان ەكەن، ءبىر اڭگىمەنى قىستىرا كەتكىم كەلىپ تۇر. بۇل پوەمانى مەن العاش رەت 1990 جىلى ىلە پەدەگوگيا ينيستيتۋتىندا وقىدىم. قازان ايىنىڭ ءبىر كۇنى بولاتىن، ينيسيتۋت كىتاپحاناسىندا قىتاي تىلىندە شىعاتىن «شەتەلدىڭ ونەر تۋىندىلارى» باسىلىمىنىڭ 1981 جىلى جارىق كورگەن ساندارىنا تاپسىرىس بەردىم. پوەما سول جىلدىڭ №3 جارىق كورىپتى. جانە ت.س.ەليوتتىڭ «ءداستۇر جانە جەكە باستىڭ تالانتى» دەگەن ماقالاسى قوسا بەرىلگەن. بۇرىن اتىن عانا ەستىگەنىم بولماسا، پوەمانىڭ ءوزىن وقىپ كورمەگەن ەدىم. قىزىق بولعاندا، كىتاپحانانىڭ جۋرنالدار ءبولىمىن باسقاراتىن قىتاي ايەل شاۋەشەك قالاسىنىڭ تۋماسى بولىپ شىقتى دا، تولى اۋدانىنان كەلگەن ستۋدەنت مەنى «جەرلەسىم» دەپ وزىنە جاقىن تارتىپ ءجۇردى. ارادا ەكى جىل وتكەندە، سول كىسى «ۇنەمى وسى جۋرنالعا تاپسىرىس بەرە بەردىڭ، ساعان قاجەتى بار سياقتى. يگىلىگىڭە جارات، بىراق، ەشكىمگە ايتۋشى بولما»، - دەپ جۋرنالدىڭ ساقتالعان نۇسقاسىنان ءبىر داناسىن ماعان ۇستاتتى. كەيىن مەن پوەمانىڭ ۇقساماعان ءتورت اۋدارماسىن وقىدىم. بىراق، سول العاشقى نۇسقاسىن ەرەكشە قاستەر تۇتىپ، قيماس جادىگەرىم رەتىندە ساقتاپ كەلەمىن. اسىلىندە، «ءشول» پوەماسىنىڭ تابيعاتىندا دا سوعىستىڭ ەلەسى بار. جالپى ت.س.ەليوتتىڭ ەكى ۇلكەن شىعارماسىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قاتتى اسەر ەتكەن. ايتا بەرسەڭ، ت.س.ەليوتتىڭ داۋىرىمەن ءبىزدىڭ ءداۋىر كوپ جاقتان ۇقساپ كەتەدى. ەكەۋى دە داستۇرلىك دۇنيەتانىم تاس-تالقان بولىپ، ادامزاتتىڭ رۋحاني دۇنيەسى شايقالىپ تۇرعان، ونىمەن قويماي سوعىس قاۋپى تونگەن زامان دەگەندەي...
مودەرنيستىك پوەزيا اقىلدىق سانا مەن اڭداۋسىز سانانىڭ ۇزدىكسىز توعىسۋىنان تۇرادى. بۇل اينالىپ كەلىپ ءسوزدىڭ ءدامىن قالاي سەزىنۋگە بارىپ سايادى. وركەنيەت پەن مادەنيەت انىق كوزگە كورىنە بەرمەيتىن، تاساداعى، ۋاقىت اعىسىندا شوكپەي اعاتىن ۇلكەن كەڭىستىك. ول ادامنىڭ اڭداۋسىز ساناسىندا جانە تامىرى تەرەڭگە تارتقان ءسوز تەڭىزىندە ءومىر سۇرەدى. بۇل ءتۇيىندى پوەزيانىڭ تابيعاتى تەرەڭ، جەتە سەزىنەدى. حايدگەردىڭ «پوەزيادا ءومىر ءسۇر» دەيتىنى دە وسى تۇيىنمەن قاتىستى. سوندىقتان دا، تالانتتى مودەرنيست اقىنداردىڭ دەنى ءوز بويىنداعى وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ اسىل قۇندىلىقتارىنا ءسوزدىڭ قۇدىرەتىمەن اقىلدىق سانانىڭ سۋارۋىنان ءوتىپ، اڭداۋسىز ساناعا كوتەرىلە وتىرىپ، الگى ۇلكەن كەڭىستىككە شىققان ساتىندە عانا جەتىپ وتىرعان. شىنايى دۇنيەتانىم، ۇلتتىق بولمىس، ۋاقىت تۋرالى تۇيسىك دەگەننىڭ ءتۇپ مەكەنى دە سول - اڭداۋسىز سانا. قازاقتىڭ دا وزىنە ءتان دۇنيەتانىمى، ۋاقىت كوزقاراسى بار. قورقىت پەن اسان قايعىنىڭ بولمىس تۋرالى تۇيسىگى ءبىزدىڭ سانامىزدىڭ تورىنەن ايرىلماس ءبىر تۇلعا تۇرىندە ورىن العان. مەن بۇل تۋرالى «جۇمەكەن ناجىميدەنوۆ: ۋاقىتتىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىندەگى كول» («قازاقتىڭ مودەرنيستىك پوەزياسى» 64-بەت، «ارنا» باسپاسى، 2010-جىل.) ماقالامدا جازدىم. «ساياباق» پوەماسىندا وسى تانىم ۇستەمدىك قۇرادى. قاراما قارسىلىقتان تۇراتىن، بىرىنە-ءبىرى اينالاتىن، سوڭىندا جاڭا قاراما-قارسىلىققا وزگەرىپ، ۇزدىكسىز قوزعالىستا بولاتىن بولمىس تۋرالى تانىم پوەمانىڭ ەڭ كىشى بولشەگىنەن باستاۋ الىپ، جالپى تۇلعاسىن شاشاۋ شىعارماي ۇستاپ تۇر. ارىداعى ەكى دۇنيەگە بىردەي بەت تۇزەۋىمىز بەن بۇگىنگى ەكى جۇزدىلىگىمىزدىڭ اراسىندا بايلانىس بار ما، جوق پا؟ ويلانۋعا ءتيىسپىز. پوەمادان ءۇزىندى وقيىق.
اداسىپ قالدىم ويىمنان -
كۇننىڭ شۋاعى
الەمدى جارىق پەن قاراڭعىعا قاق بولگەن.
بۇرقىراعان ءيىسى بار،
ءشوپ، جاپىراق، قارا توپىراق
استىندا جاتقان شىلاۋشىن،
كۇننىڭ دۇلەي شۋاعىنان جالتارىپ،
ءتۇنى مەن جاۋىننىڭ كەلۋىن كۇتەدى،
جاڭبىر مەن سۋىقتىڭ ىزعارىن.
كوشەدە جورتتى جەل
ءۇيىرىلىپ،
كولدەن كوتەرىلگەن اققۋ، اڭىزعا اينالىپ
تات باسقان تەڭگەنىڭ كوزىنەن ءوتتى.
سوقىردىڭ تاياعى تيگەن تاس باسپالداق
جاڭعىرادى -
شۇباتىلعان، عاسىرلار جاتقان اڭعار
ۋاقىتتىڭ وزەگىندە،
وشپەيتىن قان داعى قالعان...
. . . . .
ءتۇننىڭ تولقىنى جارتاستى، قۇمدى جاعانى ۇرىپ
اق كوبىك ۋاقىت شاتىناپ سىنعان، شاشىراپ.
وتكەن مەن بۇگىن - تولقىن، تولقيدى شايقالىپ
جاعادا جاتىر ۇلۋدىڭ قابىعى اعارعان.
كەلەشەك ۋاقىت - قۇم قايراڭدا جوعالعان،
ءىزدى جۇتقان،
نار تولقىن تۇنەكتەن - تۇنەككە شاپشىعان.
ءوزىن دە جۇتقان جاعادا -
قۇم قايراڭعا شانشىلعان...
قاراڭعىدا ءبىر قولىم ءبىر قولىمدى ىزدەيدى -
اتتانعان الىس ساپارعا جولاۋشى،
قوبىزدىڭ قىل ىشەگىنەن تۋعان جىر -
كومۋسىز كور -
بۇيرالانعان سۋدىڭ بەتىندە تولقىن
شۋلاعان...
سىردىڭ جاعاسىن قۇشىپ وكسىگەن،
مەن دە تولقىن -
ەمىلدىڭ جاعاسىن قۇشقان...
پوەمانى مەن ءبىر جارىم ايدىڭ كولەمىندە جازىپ تاۋىستىم. ءبىر ءارپى وزگەرمەي، تۇپنۇسقاسى قالاي قاعازعا تۇسسە، سول كۇيىندە جارىق كوردى («شەتەل ادەبيەتى» گازەتى، 2007-جىلى، №1.). كەزىندە «جۇلدىز»، «جالىن»، «تاڭ-شولپان» جۋرنالدارىنا ۇسىندىم. وسى ارالىقتا پوەما ءۇش جىلدان ارتىق جاتىپ قالدى. العاشىندا ءۇش بولەك جىر جازامىن دەگەن وي بولدى. جالپى تاقىرىپتى «ۇيقىسۇراعان بەرۋدىڭ جىر پاراعى» دەپ قويدىم. جازىپ بىتىرگەن 11 پاراقتى «باقشا-الاڭ» پوەماسى دەپ اتادىم، ەكىنشى ءبولىمدى تەك باستاپ قانا قويدىم. الايدا، ۋاقىت وتە تۇسىنگەنىم، باستاپ جازعان ەكىنشى ءبولىم - «دالانىڭ» العاشقى پاراعى، اسىلىندە، جازىپ بولعان پوەمانىڭ كىرىسپەسىنە لايىق ەكەن. پوەما سوندا ءتىپتى دە تۇسىنىكتى بولىپ شىعادى.
جىم- جىرت اسپاندا قۇس كىدىردى.
سەرپىگەن قاناتى -
تاس جۇمىلعان ۋاقىتتىڭ ماڭگىلىك اشىلماس الاقانى.
تەرەزەدەن توگىلگەن كۇننىڭ ساۋلەسىن
تىقپالاپ قارا تۇنەككە - كولەڭكە كەمىرگەن.
اشىلمايتىن تۇڭلىكتىڭ ءجىبى ۇزىلگەندە
دالانى تورلاعان تاراۋ - تاراۋ جولدار قۇلازىپ
توبەدەن ءبىر جۇلدىز اققان.
بىرەۋدى شىعارىپ سالىپ، بىرەۋدى توسىپ تۇر.
الاقانداعى توپىراق
جەلدە ۇشقىندايدى
ەن دالانىڭ سوقپاقتارى تىرەلگەن موللالار قۇساپ.
كۇتىپ تۇرعان جاننىڭ بەينەسى دە بۇلىڭعىر -
قاسقايىپ تۇرعان تاس وبالارعا ۇقسايدى.
ول دا ءۇن-ءتۇنسىز.
تاس وبانىڭ ءتۇبىن قازعان قولداردىڭ
كوبەسىندە دە قالعان.....
ءبىر ءتۇيىر توپىراق.
توستاعانداعى جازۋدىڭ ۇزىلگەن ۇشىعىن
ينەنىڭ كوزىنەن وتكىزگەن دە -
بۇلىڭعىر دالادا قالعان ىزدەر
تاس وبانى سۇيەپ تۇرعىزعان قولدار.
ۋاقىتقا قاراعان كوزدىڭ جانارىندا جاس بار
دەگەنمەن....
جىلجىعان ۋاقىتتىڭ
توزعان كىرەۋكەسىنەن دە توزاڭ توگىلگەن.
كوش ءجۇرىپ كەتكەن ەكى جۇرتگىڭ اراسىننا
ساق، عۇن، تۇرىك، قىپشاق پەن قازاقتىڭ
ءىزى شوككەن بە؟
ايعا سىلتەنگەن قىلىشتىڭ جارق ەتكەن جۇزىنەن
قان تامعاندا،
ءتىلىم-ءتىلىم بولىپ كەسكىلەنگەن دالادا
قارا ءتۇن تۇنعان.
كىم سوندا
شانشىلعان قانجارعا اق پەن قان قۇيعان.
قۇلاعىڭدى ءتۇرىپ تىڭداساڭ جەردى، ەستيسىڭ
ەن دالادان شاۋىپ كەلگەن
ەن دالاعا شاۋىپ كەتكەن ...... ءۇندى.
قازىپ جاتىر جەر -
قازىلىپ جاتقان كور.
ول ءبىزدىڭ
جۇرەگىمىزدە اعىپ جاتقان وزەنگە كومىلگەن.
باقشانىڭ دالاعا اشىلعان ەسىگىندە
ءتۇن ۇيىپ تۇنشىقتى.
جەلمەن جورتقان اڭىزدا قىل ىشەك وكسىپ،
ءبىر ساپاردا ەكى باعىتقا كەتكەن كەزبەنى
كىمدەر ارۋلاپ جەرلەدى؟
كوز الدىمنان ءبىر ءسات كەتپەيتىن جارىمنىڭ
بەتىندەگى مەندەي،
قاققان قازىقتىڭ ءتۇبىن قوپارساڭ دا شىعادى
قورعانعا قادالعان جەبە -
ونى نەگە ەشبىر تات شالمايدى؟
باقشانىڭ تاس قالانعان جولىندا تۇرعان جاندى
تۇسىنەن وياتتى -
تاياپ كەلگەن،
دالادا الدە قاشان ءوشىپ كەتكەن ...... اياقتىڭ تىقىرى.
سىنعان قۇمىرانىڭ قيراندىسى
قولدىڭ تابىمەن قايتا تۇرعىزىلعان ءمۇسىننىڭ
تەرەڭنەن ءۇزىلىپ جەتكەن سازدا مۇلگۋى .....
باسىندا «ساياباق» پوەماسى تۋرالى وسىنداي ءبىر ەسسە جازامىن دەگەن وي بولعان جوق. بىراق، جازعان ءجون ەكەن. ادەبيەتى ەركىنشە دامىعان ەل بولساق، وسىنىڭ ءبارى ارتىق دۇنيە، كوپ نارسەنى ادەبي ورتانىڭ ءوزى ءسىمىرىپ الار ەدى. ال بىزدە جاعداي مۇلدە باسقاشا. قازىر قازاق ادەبيەتى سىنىن ءالى دە كەڭەستىك ادەبيەتتىڭ تەورياسىمەن، تانىم-تۇيسىگىمەن مۇزداي قارۋلانعان اكادەميكتەر مەن پروفەسسورلار شەڭبەكتەپ وتىر. ولاردىڭ دەگەنىنە كونسەڭ، قازاق ادەبيەتىن كەمى جارتى عاسىرعا كەيىنگە شەگىندىرۋگە بار. جوعارىداعىلاردان قالعان ازعانتاي كەڭىستىك ادەبيەتتەگى «بولشەۆيكتەردىڭ» قولىندا. «بولشەۆيكتەر» كەز كەلگەن جاڭالىققا ورشەلەنە شابۋىل جاساپ، اق پەن قارانى ارالاستىرىپ، بىرەۋدىڭ قالپاعىن بىرەۋگە كيگىزىپ، ۇعىم شاتاستىعىن تۋدىرىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا وركەنىنە كۇيىنىڭ كەلگەنىنشە قارا كۇيە جاعىپ جاتىر. بەتىنە قارا كۇيە جاعا بەرسەك، ءوزىمىز سۇلۋ كورىنەمىز دەپ ويلايتىن بولسا كەرەك. بىلىمسىزدىكتى باقىت سانايتىن، ءسوزدىڭ ءجونىن تۇسىنبەيتىن دە وسىلار. بىراق، ءبىزدىڭ ارتقا قايتاتىن جاعدايىمىز جوق.
«ساياباق» پوەماسىنا قاتىستى ءبىر-ەكى اۋىز وي تۇرتكەن بولدىم. باستىسى - شاڭ-توزاڭ ايىقباي تۇرعان زاماندا، وقىرمان تۋرالى دا ويلانۋ كەرەك. پوەزيا - كۇردەلى، اقسۇيەك جانر. اسىرەسە، مودەرنيستىك پوەزيا ادام جانىنىڭ كوزگە كوپ تۇسە بەرمەيتىن بولمىسىن اشۋىمەن ەرەكشە. پوەزيا رۋحىڭا جارىق عانا ەمەس، جىلۋ دا سىيلايدى. لايىقتى وقىرمان بولا الساڭ، پوەزيا سەنىڭ جانىڭدى جارقىراتىپ قويماي، جاندىرادى. قازىرگى ويلانۋدان گورى، جۇگىرىپ جۇرۋگە بەيىم زاماندا وتە از سانداعى تالعامپاز وقىرمان عانا مودەرنيستىك پوەزيانىڭ ءورىسىن سەزىنۋگە بەيىم دەسەك تە، ءبارىبىر پەندە بالاسى پوەزيالىق كوڭىل-كۇيسىز ءومىر سۇرە المايدى، ونسىز تىرلىكتەن رەڭ كەتەدى. تەك مودەرنيستىك پوەزيامەن ۇندەسۋدىڭ جولىن تابا السا عانا بولدى. ونداعان جىلعا جالعاسقان كەڭەستىك ناسيحاتتىق ادەبيەتتىڭ تەرىس ىقپالىنان كەيىن، تومەندەپ كەتكەن قابىلداۋ تالعامى قازىرگى توبىرلىق ءافسانانىڭ ساندىراعىندا كەشەگىدەن بەتەر قۇلدىراي بەرسە، تۇبىندە قوعامدى ادەبيەتتىڭ وزىنەن باس تارتۋعا اپارۋى ابدەن مۇمكىن. سودان دا وقىرمانعا ويدان ۇزىك ۇستاتۋ، ولاردى كەڭەسشىل سىنشىلاردىڭ تاپتاۋىرىنا تاستاۋدان، تالعامسىزداردىڭ توبىرىنا يتەرىپ قويىپ، قاراپ وتىرعاننان الدەقايدا پايدالى دەپ ويلايمىن. ال قازاقتىڭ جاڭا ادەبيەتىن جوققا شىعارىپ، كونەنى كوكسەپ جۇرگەن مىرزالاردىڭ وزىنە كەلسەك، ايتىلار ءسوز ءالى الدا. بىزدە كەڭەس ادەبيەتىن تالقىعا سالۋ ءالى باستالعان جوق. زۇلىمدىقتىڭ قايتىپ، قالاي ەن جايىلىپ كەلگەنى، كەڭەس وكىمەتى ادەبيەتتى ونىڭ بەت-بەينەسىن جاسىرىپ-جابۋ ءۇشىن قالاي جۇمىس ىستەگەنى تۋرالى ءالى ايتا قويمادىق. كەلەر ۇرپاققا زۇلىمدىقتىڭ نە ەكەنىن ۇعىندىرۋ ءۇشىن ءبىز كەڭەس ادەبيەتى تۋرالى مىندەتتى تۇردە ايتامىز.
ادەبيەت ادامزات ءوز قولىمەن جاراتقان قاتپارى قالىڭ، قالتارىسى كوپ وزگەشە الەم. ادام بالاسىن قۇلدىق سانادا ۇستاعىسى كەلەتىن كەز كەلگەن بيلەۋشى توپتىڭ قۇرىعىنا كونبەيتىن رۋحاني بوستاندىق تا، بوستاندىقتىڭ سوڭعى مەكەنى دە ادەبيەت. «نە ءۇشىن؟» دەگەن سۇراقتى قويعىزاتىن دا، ءبىر ءسات ءوزى جان-دۇنيەڭە ۇڭىلتەتىن دە وسى ونەر. ونىڭ تۇلعالاۋىنسىز ادام بالاسى «تولىق ادام» دەڭگەيىنە كوتەرىلە المايدى. بۇگىنگى الاساپىران جاعدايدا ادەبيەتتى جۇيەدەن، پوەزيانىڭ تۋىن ساياسي ارانداتۋلار مەن ءبارىن اقشانىڭ قۇلىنا اينالدىرىپ جىبەرەتىن كاپيتاليزمنىڭ وبىر قوعامدىق تۇزىمىنەن ءبىر ساتى جوعارى ۇستاۋ اسا ماڭىزدى. پوەزيا سوندا عانا ءوزىنىڭ تۇپكى ءمانىن ساقتاي وتىرىپ، ادامزاتتىڭ سانا كوكجيەگىندەگى وزىنە تيەسەلى ورنىندا قالاتىن بولادى.
الەم ادەبيەتى مەن ءۇشىن ماۋەسى مول ۇلكەن جەمىس اعاشى سياقتى. ونىڭ تۇبىندە تۇرىپ جەمىسىنەن كەرەگىڭشە ازىقتانۋىڭا بولادى، الايدا، جەمىس اعاشىن جەگى قۇرتتاردان تازالاپ وتىرۋدى دا ۇمىتپاۋ كەرەك.
ارداق نۇرعازىۇلى
2012. 01. 04.
«اباي-اقپارات»
