Júma, 29 Nauryz 2024
Alashorda 9961 2 pikir 13 Sәuir, 2021 saghat 13:11

Ghúmar qazaqtyng qanday kisisi edi?

Ghúmar Qarashúly

Ghúmardyng atyn Rosiyadaghy qazaq eli týgel biledi dep aitsaq-ta ótirikshi bolmaymyz. Qazaq eline ghylymdy, pikirli qyzmetshilerding óte kerek bolyp túrghan zamanynda Ghúmar siyaqty zor ghalymnyng qashqyndardyng qylyshy men keskilenip óltirilui jandy kýidiredi. Jýrekke ot jaghady. Ghúmar qazaqtyng qanday kisisi edi? Ómiri qanday bolyp ótti, degen súraulardyng jauabyn biludi әr bir qazaq úlynyng jýregi tileydi.

Biz búl súraulargha tolyq jauap bere almaymyz: Ghúmar men jaqynnan tanys bolmadyq, mәn-jәiin týsindirgen kisi de bolmady. Sondyqtan ózining tirshiliginde jazyp shygharghan kitaptarynyng bergen maghúlmaty boyynsha jazyp ótemiz: 1911-shi jyly Ufada basylyp shyqqan «Órnek» degen kitabynda, «Jasyraq uaqytymda» degen babynda aituy boyynsha Ghúmar jasynda eski medresede oqyp, molda bolghan. Sopylyq, shayqylyq joldaryna týsken. Pirge qol tapsyryp, yntasy men ghibadat istey bastaghan. Ózinde әuliyelik nysanasyn sezgen; ústazynan bata alyp shyqqan. Solay aityp jýrgende ashyq pikirli bir ghalymgha (atyn aitpaydy) jolyghyp, kóp uaqyt mәjilistes bolghan. Ghalym týrli dәlelmen ghúmardyng pikirin búzghan. Áuliyelik dep jýrgeni qiyaly auyru ekenin spat etken. Sonyng artynsha Ghúmardyng qolyna Mysyrdan shyghatyn «Almúnar» degen jurnal týsken. Ol jurnalda músylmannyng ataqty filosofy Jamaladin Aqghanidyng sózderi basylghan. Sodan keyin Ghúmar eski jolyn bir jolata tastaghan. Dýniyege ekinshi kózben qaray bastaghan.

Ghúmar osy jәiin bayandap kelip sózining aqyrynda aitady: «Búl eki hәkimning sózderi meni qiyal dariyasynan shyghardy. Alla razy bolsyn, әr ekeuine de mindetkermin», - dep.

Ghúmar birinshi qyzmetinde qazaq elin qata senim, nashar әdetten qútqarmaq boldy: ishan, shayqy, soqyr moldalardyng joldary, isteri qata ekenin, әuliyelik degen sóz – dene azyp, jan qinalghan song payda bolghan qiyaly dert ekenin, osy kýndegi músylmannyng isin payghambar zamanyndaghy músylmandyqqa jaqyn kelmeytinin sol «Órnek» kitabynda aityp shyghady. Ghúmar tariyh, әdebiyet ghylymdaryna óte qúmar bolghan. Qazaqtyng eski jyraularynyn, zor adamdarynyng sózin jinap «Shәiir» degen kitap shyghardy. Qazaq tarihyn jazatyn kisilerge óte kerekti bir qúral.

Búdan songhy jazghan kitaptarynyng kóbi óleng bolyp jazylghan: tumysh, bala túlpar, agha túlpar, túrymtay. Ghúmardyng óleng kitaptarynda aitylghan sózining bәri qazaq elining kemshiligi, qayghysy bolyp shyghady. Sózderin ashalap aitqanda tómendegi baptarda jazylghan: qazaqtyng hakimderinin, jigit aghalarynyng adasyp jýrgendigi, moldalarynyng azghyndyghy, әiel jәii, tәrbie jәii, óte – ghylym jәii, issiz jýrgen boz balalar jәii. Songhy uaqytta jazghan ólenderinde sayasy mәselelerge de kirdi.

Ghúmar 17-nshi jylda Ufadaghy mýftiyding bir qaziy bolyp túrdy. Jalpy qazaq tobynda Ghúmar bayandama jasap, din mahkemesi qazaqqa airyqsha qúryluyn layyqtady; sol jalpy qazaq tobynan keyin Ufadan óz eline qaytty.

Ghúmar ózining tura degenin qorghanshaqtyq qylyp, jasyryp ústaghan emes: qúrbandy shalmay-aq, tiridey iyәky baghasyn mektepterding paydasyna beru kerek dep «Qazaq» gazetasyna basyp shygharghan. Ghúmar búl pikirine moldalardyng hәm kópshilikting qarsy ekenin bilse de, ózi dúrys bilgen song jalpygha jariya qyldy.

Ghúmar ómirin ghylym jolynda ótkerdi. Gharapsha, parsysha, týrikshe, oryssha tilderdi bildi, kitaphanasy bay degen habardy bilemiz. Ghúmar ýlken dәreje mektepti bitirmese de ózining yjdahaty men aldynghy qatardaghy ghalymdar retinde kirdi.

Ghúmar baspa jýzinde qazaqtyng qamyn oilap qayghyrghan kisilerding birinshilerinen. Ghúmar qazaqqa qolynan kelingen qyzmetin ayap qalghan joq. Ghúmar songhy uaqytta ortaqshyl partiyasyna kirdi degen habardy estidik. Ghúmardyng komunist partiyasyna kirui de ezilgen qazaq elining tendigi komunist partiyasy men ghana tabylady dep sengendiginen.

Ghúmardyng artynda jazylghan kitaptary da qaldy degen habardy telegramnan oqydyq. Bókeydegi Ghúmardyng mәn-jәiin biletin birge ósken azamattar ómirin, tәrbiyesin, minezin, qyzmetterin, ata-ana, ýy ish jaylaryn tolyq kitapsha etip jazyp shyghar dep senemiz. Ghúmardyng qazaq eline qadiri ýlken. Ghúmardy jalpy qazaq joqtaydy, qayghyrady.

Qyzmet ýstinde, jolda kele jatyp uaqtsyz ketken esil er topyraghyng torqa bolsyn.

Ghúmar sen óldin, sening atyn, qyzmeting qazaq halqy men birge jasaydy, ólmeydi.

M. Túrghanbay

«Qazaq tili» gazeti. №136.1921. Semey.

Materialdy әzirlep, redaksiyagha úsynghan Abay Myrzaghaliy

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1584
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2284
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3622