عۇمار قاراشۇلى

عۇماردىڭ اتىن روسياداعى قازاق ەلى تۇگەل بىلەدى دەپ ايتساق-تا وتىرىكشى بولمايمىز. قازاق ەلىنە عىلىمدى، پىكىرلى قىزمەتشىلەردىڭ وتە كەرەك بولىپ تۇرعان زامانىندا عۇمار سياقتى زور عالىمنىڭ قاشقىنداردىڭ قىلىشى مەن كەسكىلەنىپ ءولتىرىلۋى جاندى كۇيدىرەدى. جۇرەككە وت جاعادى. عۇمار قازاقتىڭ قانداي كىسىسى ەدى؟ ءومىرى قانداي بولىپ ءوتتى، دەگەن سۇراۋلاردىڭ جاۋابىن ءبىلۋدى ءار ءبىر قازاق ۇلىنىڭ جۇرەگى تىلەيدى.

ءبىز بۇل سۇراۋلارعا تولىق جاۋاپ بەرە المايمىز: عۇمار مەن جاقىننان تانىس بولمادىق، ءمان-ءجايىن تۇسىندىرگەن كىسى دە بولمادى. سوندىقتان ءوزىنىڭ تىرشىلىگىندە جازىپ شىعارعان كىتاپتارىنىڭ بەرگەن ماعۇلماتى بويىنشا جازىپ وتەمىز: 1911-ءشى جىلى ۋفادا باسىلىپ شىققان «ورنەك» دەگەن كىتابىندا، «جاسىراق ۋاقىتىمدا» دەگەن بابىندا ايتۋى بويىنشا عۇمار جاسىندا ەسكى مەدرەسەدە وقىپ، مولدا بولعان. سوپىلىق، شايقىلىق جولدارىنا تۇسكەن. پىرگە قول تاپسىرىپ، ىنتاسى مەن عيبادات ىستەي باستاعان. وزىندە اۋليەلىك نىساناسىن سەزگەن; ۇستازىنان باتا الىپ شىققان. سولاي ايتىپ جۇرگەندە اشىق پىكىرلى ءبىر عالىمعا (اتىن ايتپايدى) جولىعىپ، كوپ ۋاقىت ماجىلىستەس بولعان. عالىم ءتۇرلى دالەلمەن عۇماردىڭ پىكىرىن بۇزعان. اۋليەلىك دەپ جۇرگەنى قيالي اۋىرۋ ەكەنىن سپات ەتكەن. سونىڭ ارتىنشا عۇماردىڭ قولىنا مىسىردان شىعاتىن «المۇنار» دەگەن جۋرنال تۇسكەن. ول جۋرنالدا مۇسىلماننىڭ اتاقتى فيلوسوفى جامالادين اقعانيدىڭ سوزدەرى باسىلعان. سودان كەيىن عۇمار ەسكى جولىن ءبىر جولاتا تاستاعان. دۇنيەگە ەكىنشى كوزبەن قاراي باستاعان.

عۇمار وسى ءجايىن بايانداپ كەلىپ ءسوزىنىڭ اقىرىندا ايتادى: «بۇل ەكى حاكىمنىڭ سوزدەرى مەنى قيال دارياسىنان شىعاردى. اللا رازى بولسىن، ءار ەكەۋىنە دە مىندەتكەرمىن»، - دەپ.

عۇمار ءبىرىنشى قىزمەتىندە قازاق ەلىن قاتا سەنىم، ناشار ادەتتەن قۇتقارماق بولدى: يشان، شايقى، سوقىر مولدالاردىڭ جولدارى، ىستەرى قاتا ەكەنىن، اۋليەلىك دەگەن ءسوز – دەنە ازىپ، جان قينالعان سوڭ پايدا بولعان قيالي دەرت ەكەنىن، وسى كۇندەگى مۇسىلماننىڭ ءىسىن پايعامبار زامانىنداعى مۇسىلماندىققا جاقىن كەلمەيتىنىن سول «ورنەك» كىتابىندا ايتىپ شىعادى. عۇمار تاريح، ادەبيەت عىلىمدارىنا وتە قۇمار بولعان. قازاقتىڭ ەسكى جىراۋلارىنىڭ، زور ادامدارىنىڭ ءسوزىن جيناپ «ءشايىر» دەگەن كىتاپ شىعاردى. قازاق تاريحىن جازاتىن كىسىلەرگە وتە كەرەكتى ءبىر قۇرال.

بۇدان سوڭعى جازعان كىتاپتارىنىڭ كوبى ولەڭ بولىپ جازىلعان: تۋمىش، بالا تۇلپار، اعا تۇلپار، تۇرىمتاي. عۇماردىڭ ولەڭ كىتاپتارىندا ايتىلعان ءسوزىنىڭ ءبارى قازاق ەلىنىڭ كەمشىلىگى، قايعىسى بولىپ شىعادى. سوزدەرىن اشالاپ ايتقاندا تومەندەگى باپتاردا جازىلعان: قازاقتىڭ حاكىمدەرىنىڭ، جىگىت اعالارىنىڭ اداسىپ جۇرگەندىگى، مولدالارىنىڭ ازعىندىعى، ايەل ءجايى، تاربيە ءجايى، وتە – عىلىم ءجايى، ءىسسىز جۇرگەن بوز بالالار ءجايى. سوڭعى ۋاقىتتا جازعان ولەڭدەرىندە ساياسي ماسەلەلەرگە دە كىردى.

عۇمار 17-ءنشى جىلدا ۋفاداعى ءمۇفتيدىڭ ءبىر قازيى بولىپ تۇردى. جالپى قازاق توبىندا عۇمار بايانداما جاساپ، ءدىن ماحكەمەسى قازاققا ايرىقشا قۇرىلۋىن لايىقتادى; سول جالپى قازاق توبىنان كەيىن ۋفادان ءوز ەلىنە قايتتى.

عۇمار ءوزىنىڭ تۋرا دەگەنىن قورعانشاقتىق قىلىپ، جاسىرىپ ۇستاعان ەمەس: قۇرباندى شالماي-اق، تىرىدەي ياكي باعاسىن مەكتەپتەردىڭ پايداسىنا بەرۋ كەرەك دەپ «قازاق» گازەتاسىنا باسىپ شىعارعان. عۇمار بۇل پىكىرىنە مولدالاردىڭ ءھام كوپشىلىكتىڭ قارسى ەكەنىن بىلسە دە، ءوزى دۇرىس بىلگەن سوڭ جالپىعا جاريا قىلدى.

عۇمار ءومىرىن عىلىم جولىندا وتكەردى. عاراپشا، پارسىشا، تۇرىكشە، ورىسشا تىلدەردى ءبىلدى، كىتاپحاناسى باي دەگەن حاباردى بىلەمىز. عۇمار ۇلكەن دارەجە مەكتەپتى بىتىرمەسە دە ءوزىنىڭ ىجداحاتى مەن الدىڭعى قاتارداعى عالىمدار رەتىندە كىردى.

عۇمار باسپا جۇزىندە قازاقتىڭ قامىن ويلاپ قايعىرعان كىسىلەردىڭ بىرىنشىلەرىنەن. عۇمار قازاققا قولىنان كەلىنگەن قىزمەتىن اياپ قالعان جوق. عۇمار سوڭعى ۋاقىتتا ورتاقشىل پارتياسىنا كىردى دەگەن حاباردى ەستىدىك. عۇماردىڭ كومۋنيست پارتياسىنا كىرۋى دە ەزىلگەن قازاق ەلىنىڭ تەڭدىگى كومۋنيست پارتياسى مەن عانا تابىلادى دەپ سەنگەندىگىنەن.

عۇماردىڭ ارتىندا جازىلعان كىتاپتارى دا قالدى دەگەن حاباردى تەلەگرامنان وقىدىق. بوكەيدەگى عۇماردىڭ ءمان-ءجايىن بىلەتىن بىرگە وسكەن ازاماتتار ءومىرىن، تاربيەسىن، مىنەزىن، قىزمەتتەرىن، اتا-انا، ءۇي ءىش جايلارىن تولىق كىتاپشا ەتىپ جازىپ شىعار دەپ سەنەمىز. عۇماردىڭ قازاق ەلىنە قادىرى ۇلكەن. عۇماردى جالپى قازاق جوقتايدى، قايعىرادى.

قىزمەت ۇستىندە، جولدا كەلە جاتىپ ۋاقتسىز كەتكەن ەسىل ەر توپىراعىڭ تورقا بولسىن.

عۇمار سەن ءولدىڭ، سەنىڭ اتىڭ، قىزمەتىڭ قازاق حالقى مەن بىرگە جاسايدى، ولمەيدى.

م. تۇرعانباي

«قازاق ءتىلى» گازەتى. №136.1921. سەمەي.

ماتەريالدى ازىرلەپ، رەداكتسياعا ۇسىنعان اباي مىرزاعالي

Abai.kz