Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Bilgenge marjan 10786 2 pikir 17 Mamyr, 2021 saghat 11:49

Qiyr Shyghysta sheyit bolghan qazaq jauyngerleri

2016 jyldyng 10-16 tamyz kýnderi aralyghynda jolym týsip QHR Mәdeniyet ministrligi, Heylunszyan provinsiyasy jәne Resey federasiyasy Mәdeniyet minstrligi, Amur oblysy basshylyghy birlesip Heyre qalasynda (Qiyr Shyghysta Qytay men Resey shekarasynda ornalasqan) ótkizgen «Bir beldeu - bir jol» qúrylysy jәne Resey Euroaziya ekonomikalyq integrasiyasy» atty halyqaralyq konferensiyagha qatysyp, «Jibek joly ekonomikalyq beldeuin janghyrtuda «Núrly jol» baghdarlamasynyng manyzy» atty taqyrypta bayandama jasadym.

Konferensiyany úiymdastyrushylar týrli elderden kelgen ghalymdardy Heyhe (Amur ózeni) ózeni boyyndaghy Qytay-Resey shekara ótkeli nysandaryn, Qytaydyng Reseyde bolghan emigranttar muzeyin, Ayhuey tarihy muzeyin, Qalanyng damu jospary sarayy siyaqty manyzdy tarihy mәdeny nysandarmen jәne qalanyng jәne jalpy provinsiyanyng jetistikterimen tanystyrdy. Alayda mening nazarymdy audarghan  Heyhe (Heyhe – Amur ózeni Qytay men Resey shekarasyn bólip túr) ózeni jaghasyndaghy shaghyn baqshada alystan kóz tartyp túrghan «Kenes Qyzyl Armiyasy qúrbandary» múnarasy boldy.

Men dereu toptan bólinip, múnara janyna bardym. Múnara qabyrghasynan qytay jәne orys tilderinde soghys qúrbandarynyng esimderi jәne odan tómen «Eranyng bir myng toghyz jýz qyryq besinshi jyly tamyzdyng 9-ynan qyrkýiekting 3- shi kýni aralyghynda Sosialistik Otannyng tәuelsizdigi men beybitshiligin qorghau ýshin, sonday-aq Japon basqynshylarynan Qytay halqyn azat etu ýshin erlikpen qúrban bolghan batyrlar esimi mәngi jasaydy!» degen jazudy oqydym

Keshegi súrapyl shayqas bolghan jerge túrghyzylghan biyik múnara  qabyrghasyndaghy sapaly tas taqtayshagha oiylyp jazylghan, 103 kenestik jauyngerlerdin  esimderi arasynan Chekirov Abdyhay (1925 - 1945.08.18.), Tolgombaev Sagumbay (1925 - 1945.08.17.), Hasimov Ahmetbek (1945.08.21.) (Suret-b 3.) degen aty-jóninen olardyng qazaq jauyngeri ekenin bilgende kónilim astan-kesteng bolyp, qatty kýizeldim. Shet elde sheyt bolghan bozdaqtar nebәri 20 jyl ghana ómir sýrgen eken-au...

Tariyhqa kóz jýgirtip qarasaq, býkilәlemdik soghystardyng qay-qaysysy da qazaq halqyna az qasiret shektirgen joq.

Birinshi dýniyejýlik soghys saldarynan 1916 jyly qazaq halqy qatty janyshtalyp bir oisyrady. Al Ekinshi dýniyejýzilik soghysta Úly Otan qorghau maydanynda bolsyn, antifashistik soghystarda bolsyn qazaq halqy orasan zor qúrbandyqqa úshyrady.

Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng songhy kezeninde (1945 j. aqpanda) Antanta memleketteri basshylarynyng Yalta konferensiyasynda jasaghan kelisimi boyynsha, Kenes Odaghy 1945 jyly 8 tamyzda Japoniyagha qarsy soghys jariyalap, maydangha 1,5 mln әsker attandyrdy. Kenestik Qyzyl Armiya qúramyndaghy qazaqstandyqtardyng qatarynda  qazaqtyng úldary men qyzdary da boldy.

Olar Qiyr Shyghystaghy, Qytaydyng Soltýstik Shyghysy (Manuchjuriya), Soltýstik Koreyadaghy Japoniyanyng eng myqty Kvantun armiyasyna qarsy súrapyl soghys jýrgizdi.

Alayda 1945 jyldyng 6 jәne 9 tamyz kýnderi AQSh-tyng Hirosima men Nagasaky qalalaryna atom bombasyn tastauy nәtiyjesinde antijapondyq soghys ayaqtaldy. 15-tamyz kýni Japon imperatory soghysty shartsyz toqtatatynyn jariyalap, qyrkýiekting 2-kýni japondyqtar «Soghysty toqtatu shartyna» qol qoydy.

Militaristik Japon jauyngerleri qarularyn tastap, jenilisti moyyndaugha tiyisti boldy. Alayda Qytay territoriyasyndaghy japon әskerleri soghysty jalghastyra berdi. Mine, búghan jogharyda aitylghanday, Amur ózenining Qytaygha qarasty jaghalauynda 17, 18, 21 tamyz kýnderi bolghan shayqasta qúrban  bolghan 103 jauynger (olardyng arasynda  ýsh qazaq) aighaq. Demek, ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qatysyp, qytay halqynyng azattyghy ýshin qyrshyn jandaryn qúrban etken jauyngerlerding  esimideri úlyqtalyp, jas úrpaq maqtanyshyna ainaluy tisti dep sanaymyz.

2015 jyly qyrkýiek aiynda Qytay tóraghasy Sy Szinipin Qytay halqynyng Japon basqynshylaryna jәne dýniyejýzining fashizmge qarsy soghysynyng jenisine 70 jyl toluyn atap ótu jinalasynda sóilegen sózinde:

«Qytay halqy asa auyr últtyq qúrbandyqty basynan keshire otyryp,  Shyghys maydanda jýrgizilgen  antifashistik soghysta, dýniyejýzining fashizmge qarsy soghysynyng jeniske jetuine zor ýles qosty. Sonday-aq Qytay halqynyng antijapondyq soghysy da halyqaralyq qauymdastyqtyng keng kólemde qoldauyna ie boldy, ózge el halyqtarynyng Qytay halqynyng jeniske jetuine qosqan ýlesin Qytay halqy mәngi este saqtaydy», - degen bolatyn.

Qazirgi tanda Qazaqstan men Qytay óte tyghyz qarym-qatynastaghy memleketter, eki el halyqtarynyng ózara týsinistigi men yntymaqtastyghyn nyghaytu ýshin qos tarap kóptegen ýgit-nasihattar jýrgizip keledi. Mәselen, Úly Otan soghysy jyldarynda Mәskeude is-saparmen jýrgen qytay kompozitory Syani Sinhaydyng eline Qazaqstan arqyly qaytpaqshy bolyp, kete almay Almatyda qatty qinalghanda qazaq kompozitory Baqytjan Bayqadamovtyng oghan kórsetken qamqorlyghy, al Syani Sinhaydyn  «Amangeldi» simfoniyasyn jazghany – eki el halyqtarynyng dostyghynyng jarqyn kórinisi retinde dәriptelip, Almaty qalasyndaghy kóshege Syani Sinhay esimi berildi. Sonday-aq eki elding  kinotýsirushilerinin  yntymaqtastyghy nәtiyjesinde «Kompozitor» atty kórkem filim týsirilgendigin atap aitugha bolady. Búl da jón shyghar. Al, sol súrapyl soghys jyldarynda Qytay halqynyng azattyghy ýshin japon basqynshylarymen soghysyp qúrban bolghan qazaq jauyngerlerining erligi dәripteluge túratyn jarqyn da әserli mysaldar dep sanaymyz. Olardyng adamzat erkindigi ýshin, qytay halqynyng azattyghy ýshin jas ómirlerin qúrban etui – naghyz erlik!

Demek, «Adamdar bir-birine ózara qaryzdarlyghyn әrqashanda oilay jýruleri kerek. Ásirese Úly Otan soghysy ardagerlerining enbegin erekshe baghalay bilui qajet. Er óledi, el qalady. Esimi el jýreginde saqtalghan er ghana baqytty», – dep  halyq batyry B.Momyshúly aitqanday, Úly Jenis kýnin jaqyndatugha qay jerde bolmasyn óz ýlesterin qosqan qazaqtyn  qaharman úldarynyng jauyngerlik erligi – ýlttyq maqtanyshymyz.

Nәbijan Múqamethanúly,

tarih ghylymdarynyng doktory, әl-Faraby atyndaghy QazÚU-dyng professory, uniyversiytet janyndaghy «Qazirgi zamanghy Qytaydy zertteu ortalyghynyn» diyrektory

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3530