2016 جىلدىڭ 10-16 تامىز كۇندەرى ارالىعىندا جولىم ءتۇسىپ قحر مادەنيەت مينيسترلىگى، حەيلۋنتسزيان پروۆينتسياسى جانە رەسەي فەدەراتسياسى مادەنيەت مينسترلىگى، امۋر وبلىسى باسشىلىعى بىرلەسىپ حەيرە قالاسىندا (قيىر شىعىستا قىتاي مەن رەسەي شەكاراسىندا ورنالاسقان) وتكىزگەن «ءبىر بەلدەۋ - ءبىر جول» قۇرىلىسى جانە رەسەي ەۋروازيا ەكونوميكالىق ينتەگراتسياسى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسىپ، «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن جاڭعىرتۋدا «نۇرلى جول» باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزى» اتتى تاقىرىپتا بايانداما جاسادىم.

كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋشىلار ءتۇرلى ەلدەردەن كەلگەن عالىمداردى حەيحە (امۋر وزەنى) وزەنى بويىنداعى قىتاي-رەسەي شەكارا وتكەلى نىساندارىن، قىتايدىڭ رەسەيدە بولعان ەميگرانتتار مۋزەيىن، ايحۋەي تاريحي مۋزەيىن، قالانىڭ دامۋ جوسپارى سارايى سياقتى ماڭىزدى تاريحي مادەني نىساندارمەن جانە قالانىڭ جانە جالپى پروۆينتسيانىڭ جەتىستىكتەرىمەن تانىستىردى. الايدا مەنىڭ نازارىمدى اۋدارعان  حەيحە (حەيحە – امۋر وزەنى قىتاي مەن رەسەي شەكاراسىن ءبولىپ تۇر) وزەنى جاعاسىنداعى شاعىن باقشادا الىستان كوز تارتىپ تۇرعان «كەڭەس قىزىل ارمياسى قۇرباندارى» مۇناراسى بولدى.

مەن دەرەۋ توپتان ءبولىنىپ، مۇنارا جانىنا باردىم. مۇنارا قابىرعاسىنان قىتاي جانە ورىس تىلدەرىندە سوعىس قۇرباندارىنىڭ ەسىمدەرى جانە ودان تومەن «ەرانىڭ ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز قىرىق بەسىنشى جىلى تامىزدىڭ 9-ىنان قىركۇيەكتىڭ 3- ءشى كۇنى ارالىعىندا سوتسياليستىك وتاننىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بەيبىتشىلىگىن قورعاۋ ءۇشىن، سونداي-اق جاپون باسقىنشىلارىنان قىتاي حالقىن ازات ەتۋ ءۇشىن ەرلىكپەن قۇربان بولعان باتىرلار ەسىمى مانگى جاسايدى!» دەگەن جازۋدى وقىدىم

كەشەگى سۇراپىل شايقاس بولعان جەرگە تۇرعىزىلعان بيىك مۇنارا  قابىرعاسىنداعى ساپالى تاس تاقتايشاعا ويىلىپ جازىلعان، 103 كەڭەستىك جاۋىنگەرلەردىڭ  ەسىمدەرى اراسىنان چەكيروۆ ابدىحاي (1925 - 1945.08.18.), تولگومباەۆ ساگۋمباي (1925 - 1945.08.17.), حاسيموۆ احمەتبەك (1945.08.21.) (سۋرەت-ب 3.) دەگەن اتى-جونىنەن ولاردىڭ قازاق جاۋىنگەرى ەكەنىن بىلگەندە كوڭىلىم استاڭ-كەستەڭ بولىپ، قاتتى كۇيزەلدىم. شەت ەلدە شەيت بولعان بوزداقتار نەبارى 20 جىل عانا ءومىر سۇرگەن ەكەن-اۋ...

تاريحقا كوز جۇگىرتىپ قاراساق، بۇكىلالەمدىك سوعىستاردىڭ قاي-قايسىسى دا قازاق حالقىنا از قاسىرەت شەكتىرگەن جوق.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇلىك سوعىس سالدارىنان 1916 جىلى قازاق حالقى قاتتى جانىشتالىپ ءبىر ويسىرادى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ۇلى وتان قورعاۋ مايدانىندا بولسىن، انتيفاشيستىك سوعىستاردا بولسىن قازاق حالقى وراسان زور قۇرباندىققا ۇشىرادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭعى كەزەڭىندە (1945 ج. اقپاندا) انتانتا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ يالتا كونفەرەنتسياسىندا جاساعان كەلىسىمى بويىنشا، كەڭەس وداعى 1945 جىلى 8 تامىزدا جاپونياعا قارسى سوعىس جاريالاپ، مايدانعا 1,5 ملن اسكەر اتتاندىردى. كەڭەستىك قىزىل ارميا قۇرامىنداعى قازاقستاندىقتاردىڭ قاتارىندا  قازاقتىڭ ۇلدارى مەن قىزدارى دا بولدى.

ولار قيىر شىعىستاعى، قىتايدىڭ سولتۇستىك شىعىسى (مانۋچجۋريا), سولتۇستىك كورەياداعى جاپونيانىڭ ەڭ مىقتى كۆانتۋن ارمياسىنا قارسى سۇراپىل سوعىس جۇرگىزدى.

الايدا 1945 جىلدىڭ 6 جانە 9 تامىز كۇندەرى اقش-تىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا اتوم بومباسىن تاستاۋى ناتيجەسىندە انتيجاپوندىق سوعىس اياقتالدى. 15-تامىز كۇنى جاپون يمپەراتورى سوعىستى شارتسىز توقتاتاتىنىن جاريالاپ، قىركۇيەكتىڭ 2-كۇنى جاپوندىقتار «سوعىستى توقتاتۋ شارتىنا» قول قويدى.

ميليتاريستىك جاپون جاۋىنگەرلەرى قارۋلارىن تاستاپ، جەڭىلىستى مويىنداۋعا ءتيىستى بولدى. الايدا قىتاي تەرريتورياسىنداعى جاپون اسكەرلەرى سوعىستى جالعاستىرا بەردى. مىنە، بۇعان جوعارىدا ايتىلعانداي، امۋر وزەنىنىڭ قىتايعا قاراستى جاعالاۋىندا 17, 18, 21 تامىز كۇندەرى بولعان شايقاستا قۇربان  بولعان 103 جاۋىنگەر (ولاردىڭ اراسىندا  ءۇش قازاق) ايعاق. دەمەك، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، قىتاي حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن قىرشىن جاندارىن قۇربان ەتكەن جاۋىنگەرلەردىڭ  ەسىمىدەرى ۇلىقتالىپ، جاس ۇرپاق ماقتانىشىنا اينالۋى ءتىستى دەپ سانايمىز.

2015 جىلى قىركۇيەك ايىندا قىتاي توراعاسى سي تسزينپين قىتاي حالقىنىڭ جاپون باسقىنشىلارىنا جانە دۇنيەجۇزىنىڭ فاشيزمگە قارسى سوعىسىنىڭ جەڭىسىنە 70 جىل تولۋىن اتاپ ءوتۋ جينالاسىندا سويلەگەن سوزىندە:

«قىتاي حالقى اسا اۋىر ۇلتتىق قۇرباندىقتى باسىنان كەشىرە وتىرىپ،  شىعىس مايداندا جۇرگىزىلگەن  انتيفاشيستىك سوعىستا، دۇنيەجۇزىنىڭ فاشيزمگە قارسى سوعىسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە زور ۇلەس قوستى. سونداي-اق قىتاي حالقىنىڭ انتيجاپوندىق سوعىسى دا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ كەڭ كولەمدە قولداۋىنا يە بولدى، وزگە ەل حالىقتارىنىڭ قىتاي حالقىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە قوسقان ۇلەسىن قىتاي حالقى ماڭگى ەستە ساقتايدى»، - دەگەن بولاتىن.

قازىرگى تاڭدا قازاقستان مەن قىتاي وتە تىعىز قارىم-قاتىناستاعى مەملەكەتتەر، ەكى ەل حالىقتارىنىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگى مەن ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋ ءۇشىن قوس تاراپ كوپتەگەن ۇگىت-ناسيحاتتار جۇرگىزىپ كەلەدى. ماسەلەن، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ماسكەۋدە ءىس-ساپارمەن جۇرگەن قىتاي كومپوزيتورى سيان سينحايدىڭ ەلىنە قازاقستان ارقىلى قايتپاقشى بولىپ، كەتە الماي الماتىدا قاتتى قينالعاندا قازاق كومپوزيتورى باقىتجان بايقاداموۆتىڭ وعان كورسەتكەن قامقورلىعى، ال سيان سينحايدىڭ  «امانگەلدى» سيمفونياسىن جازعانى – ەكى ەل حالىقتارىنىڭ دوستىعىنىڭ جارقىن كورىنىسى رەتىندە دارىپتەلىپ، الماتى قالاسىنداعى كوشەگە سيان سينحاي ەسىمى بەرىلدى. سونداي-اق ەكى ەلدىڭ  كينوتۇسىرۋشىلەرىنىڭ  ىنتىماقتاستىعى ناتيجەسىندە «كومپوزيتور» اتتى كوركەم فيلم تۇسىرىلگەندىگىن اتاپ ايتۋعا بولادى. بۇل دا ءجون شىعار. ال، سول سۇراپىل سوعىس جىلدارىندا قىتاي حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جاپون باسقىنشىلارىمەن سوعىسىپ قۇربان بولعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ەرلىگى دارىپتەلۋگە تۇراتىن جارقىن دا اسەرلى مىسالدار دەپ سانايمىز. ولاردىڭ ادامزات ەركىندىگى ءۇشىن، قىتاي حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن جاس ومىرلەرىن قۇربان ەتۋى – ناعىز ەرلىك!

دەمەك، «ادامدار ءبىر-بىرىنە ءوزارا قارىزدارلىعىن ارقاشاندا ويلاي جۇرۋلەرى كەرەك. اسىرەسە ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە باعالاي ءبىلۋى قاجەت. ەر ولەدى، ەل قالادى. ەسىمى ەل جۇرەگىندە ساقتالعان ەر عانا باقىتتى»، – دەپ  حالىق باتىرى ب.مومىشۇلى ايتقانداي، ۇلى جەڭىس كۇنىن جاقىنداتۋعا قاي جەردە بولماسىن ءوز ۇلەستەرىن قوسقان قازاقتىڭ  قاھارمان ۇلدارىنىڭ جاۋىنگەرلىك ەرلىگى – ۇلتتىق ماقتانىشىمىز.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى، ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى «قازىرگى زامانعى قىتايدى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى

Abai.kz