Qayyrbay Zәkirov, QazKSR Enbek sinirgen óner qayratkeri, QR Kórkemóner akademiyasynyng akademiygi, belgili suretshi:

«Alash ainasy» gazeti men Qazaq radiosynyng birlesken jobasy

«Aytóbel» habarynyng jazbasha núsqasy

Avtory: Edil Anyqbay

Habardyng tikeley tolqyndaghy uaqyty: 101 GhM, sәrsenbi kýni saghat 14:05-15:00

- Qayyrbay myrza, Qazaq memleketining Tәuelsiz 20 jylynda  beyneleu óneri qanshalyqty biyikke kóterildi? Egemendikting enseli tústaryn qylqalam qay dengeyde beyneledi?

- Qazaq halqyna tәn beyneleu ónerining aghymyn beles-beleske, buyn-buyngha bóle bermeymin. Degenmen әr zamanda aiyrma­shylyqtar bolady ghoy. Kenes ókimeti kezin­de suretshilerge keremettey, aityp jetkiz­gisiz mýmkindikter jasalghan eken.  Egemendik alghannan keyingi kezdegi búl óner salasyna jasalghan jaghdaylargha kónilim tolady.

- Qazaq halqyna beyneleu ónerining sinise bastauy qay kezden bastalady?

Qayyrbay Zәkirov, QazKSR Enbek sinirgen óner qayratkeri, QR Kórkemóner akademiyasynyng akademiygi, belgili suretshi:

«Alash ainasy» gazeti men Qazaq radiosynyng birlesken jobasy

«Aytóbel» habarynyng jazbasha núsqasy

Avtory: Edil Anyqbay

Habardyng tikeley tolqyndaghy uaqyty: 101 GhM, sәrsenbi kýni saghat 14:05-15:00

- Qayyrbay myrza, Qazaq memleketining Tәuelsiz 20 jylynda  beyneleu óneri qanshalyqty biyikke kóterildi? Egemendikting enseli tústaryn qylqalam qay dengeyde beyneledi?

- Qazaq halqyna tәn beyneleu ónerining aghymyn beles-beleske, buyn-buyngha bóle bermeymin. Degenmen әr zamanda aiyrma­shylyqtar bolady ghoy. Kenes ókimeti kezin­de suretshilerge keremettey, aityp jetkiz­gisiz mýmkindikter jasalghan eken.  Egemendik alghannan keyingi kezdegi búl óner salasyna jasalghan jaghdaylargha kónilim tolady.

- Qazaq halqyna beyneleu ónerining sinise bastauy qay kezden bastalady?

- Jalpy, óner adam balasy ómirge qalyptasa bastaghannan ózining kólenkesindey birge kele jatyr. Ónersiz - ghúmyr joq. Baba­larymyz әuelgi kezde  jartastargha suret sala bastaghan. Tastardan mýsinder jasaghan. Mәselen, petroglifter. Jartas­targha salynghan suretterding sonshalyqty mәndiligin jәne әlemdik dengeydegi suret salu ýrdisi bolghanyn belgili  ghalym Alan Medoev jazyp ketti. Al jartastargha salyn­ghan mýsin-balbal tastardy әlemdik dengey­degi  mýsinshiler moyyndaghan. Adamnan ainytpay salu proporsiyasy emes, obek­tining beretin mәnining qúndylyghy nazar audartady. Rodenning aitqany bar: «Plas­ticheskie iskusstva prinadlejat stepnym narodam» dep. Ol moyyndaghan. Mysaly, salystyrmaly týrde aitsaq, qazaq halqy­nyng boyaudy etene týsinetinine tanghalamyn. Men Qyzylorda - Syrdyng tabanynanmyn. Qazir qarasanyz, sor dalada dym joq. Tipti kógerip túrghan aghash ta tym siyrek. Al qara­sha ýiding ishine qarasanyz, qanshama boyau bar. Búl boyaudy simfoniya desek te azdyq etedi, keremet. Jýkayaq, tekemet, kilem, basqúrdy qaranyz.  Demek, biz boyaumen ós­ken qazaqpyz. Al boyau kókirekke keremettey qasiyet beredi dep esepteymin.

- Qazaq memleketindegi beyneleu óneri salasyndaghy mektepterding damuy qanday?

- Birinshiden, keshegi egemendik alghannan keyingi ghúmyrymyzda dayyn asqa tik qasyq degen úghymnan ada boluymyz kerektigin úqtyq. Beyneleu óneri de tirshilikting bir salasy, turasyn aitqanda, nan tabu - kәsip. Shetelde osylay. Talantyng on jerden bola bersin, biraq sharuashylyq jaghy kemshin bolmauy tiyis. Qazaqstanda nebir suretshiler bar, júmystary myqty, biraq ony satuda, ótkizude dәrmensiz bolyp jýrgender kez­desedi. Shynyn aitqanda, jaqsy suretshiler dalada qalyp qoyyp jatyr.

- Beyneleu ónerinde ózindik ereksheligimen aiqyndalghan mektepterdi ataugha bola ma?

- Men múny bylay aitayyn. Jalpy, beyneleu óneri sala-salagha bólinedi. My­saly, sonyng ishinde qoldanbaly óner. Bú­ghan jatatyn - atalarymyzdyng keli jasauy, jýzik soghuy, tekemet basuy, shy toquy t.s.s.  Búlar bizde keremettey damyghan. Al sta­nok­qa salyp, kartina jazu, yaghny europa­sha keskindeme-jivopisi, grafika, mýsin-skuliptura, búlar keyinirek damydy. Kenes dәuirinde, tar mezgilding ishinde әlemdik dengeyge jettik. Qazaqstandyq belgili su­ret­shilerding júmystaryn әlemning qay týkpirine aparyp qoysanyz da, esh qysyl­may, boyyn tik kóterip túrady, óte joghary baghasyn alady. Suretshi qanday taqyrypta júmys jasasa da, ol sol halyqtyng intel­lek­tualdy terendigin kórsete alghan jaghday­da ghana óneri óner bolady. Kóbine júrt últ­tyq boyaudy izdep jatady. Men olay oilamaymyn. Suretshi intellektualdy dengeyining terendigin әlemge tanyta aluy kerek. Últtyng shenberinde, yaghny shekteuli qúrsauda qalyp qoymauy kerek dep oilay­myn.

- Ataqty fransuz aghartushysy, filosof Deny Didro: «Úrpaghyn oqugha, jazugha ýiretkendey, suret salugha da ýiretken últ ózgelerden ozyq túrady» degen eken. Osy túrghydan kelip kórsek.

- Deny Didro - suret ónerining mәrte­besin óte biyik qoyghan, kózi ashyq adam bolghan. Mysaly, japondardyng mektepte­rin­de әr adam orta bilim dәrejesinde beyneleu ónerin mengerip shyghuy kerek eken. Onyng suretshi boluy mindetti emes. Sosyn myna Reseyde, keshegi dvoryandardyng kezinde kim bolsyn meyli, aqyn, jazushy - bәri suret sala bilgen, biyley bilgen. Osyn­day estetikalyq qasiyetter, kompo­nent­terding adam boyynda  bolghany jaqsy ghoy. Dýnie esigin ashqan әr balanyng boyyn­da suretshilik qasiyet bar. Tili shyqpay ja­typ, qabyrghagha shimaylap, suret salmay­tyn bala bolmaydy. Búl - adam tabiy­gha­ty­nyng bolmysqa ózin tanytuy nemese bolmysty ózi tanuy.

- Qazaq beyneleu ónerining altyn ghasyry dep ataytyn kezeng jәne osy dengeyge ýles qosqan suretshiler turaly aitsanyz.

- Ótken ghasyrdyng 60-jyldary bir top jastar shyqty. Áriyne, oghan deyin de Qanapiya Teljanov,  Moldahmet Kenbaev syndy myqty suretshiler boldy. Odan ke­yin Shaymardan Sariyev, Salihiddin Ayt­baev, Toqbolat Toghyzbaev, Múqym Qisa­med­dinov, Erkin Mergenov - búlar bir top bolyp shyqty. Búlar tek jalqy suretshiler bolyp qalghan joq, olarmen birge arhiytek­torlar, aqyn-jazushylar, filosoftar  tolqyny shyqty jәne olar dos  boldy. My­saly, Oljas Sýleymenov, Múrat Áue­zov, Sәtimjan Sanbaev, Ghadilbek Shalah­metov - syndy talanttardyng sala-sala boyynsha shyghuy ýlken qúbylys boldy. Múnday qúbylys Fransiyanyng ónerinde HIH ghasyrdyng bastapqy kezinde  bolghan. Qazaq beyneleu ónerining altyn ghasyry dep osylar kelgen kezendi aitamyn. Al endi onyng qyzyghy - ónerge qanat qaqqan jas­tar, ol kezde әr oblysta ýlken-ýlken kór­me­ler bolatyn, sonda Qyzylordadan 15 adam poyyzben, Aqtóbeden 20 adam samo­letpen, Pavlodardan taghy sonday adamdar keletin. Búl úly kósh edi. Múnday kórinis ke­yin toqtady. Osydan biz aiyrylyp qal­dyq. Qazir onday joq, tek demeushiler taby­lyp jatsa, solar arqyly kóterilip, shyghyp jatqandar bar. Al úyan, bastapqyda aitqan, júmysyn satugha, ótkizuge kelgende ynghayyn taba bermeytinder tasada qala beredi.

- Qayyrbay agha, mәselen, Pablo Pikassony jәne onyng tuyndylaryn býkil әlem biledi. Qazaqtyng beyneleu ónerinde әlemge aty әigili avtorlar bar ma nemese aldaghy uaqytta bola ma?

- Onday bolu ýshin suretshini ýlken óner iyesi dep qabyldaugha  orta dayyn boluy kerek.  Mysaly, bizge tapsyrys berushiler keledi. Olar ózderi «mynaday bolsa, anaday bolsa» dep aityp otyrady. Demek, tapsyrys berushi suretshi izdep kelmeydi, ol  ózining keregin jasatu ýshin keledi. Al eger suretshi izdep kelse, ýlken qúbylys bolar edi. Batysta sonday. Mysalgha Van Gog salghan  «Kýnbaghys» suretin alayyq. Van Gog, jasyratyny joq, iship jýrip, osy júmysyn bir bótelke ishimdikke ótkize almay qoyghan ghoy.  Al qazir onyng bir júmysy 47 million dollar túrady. Bizding suretshilerding júmysy sonday dәrejede baghaly bolma­ghanmen, mәselen, Janatay Shәrdenovtin, Salihiddin Aytbaev, Toqbolat Toghyzbaev aghalarymyzdyng júmystary jaqsy baghagha ótip jatady.

- Qayreke, endi óz shygharma­shy­lyghynyzgha keleyik. Kórmeler ótkizip túrasyz ba?

- Men kóbine tirshilikke qajet monu­mentaldy júmystarmen ainalysamyn.  Grafika salasynda istep jatqan júmys­tarym da jeterlik. Byltyr Qazaqstan memleketi Tәuelsizdigining 20 jyldyghyna oray Qyzylorda oblysy әkimdigi jәne oblystyq mәdeniyet departamentining qol­dauymen «Qús joly» dep atalatyn alibo­mym jaryq kórgen edi. Almatyda Qasteev múrajayynda sol «Qús joly» alibomynyng túsaukeseri jәne jeke shygharmashy­lyghym­nyng kórmesi  boldy.  «Qús joly» dep atauym­nyng sebebi, mәselen, óner adamynyng kenistigi - aspan, júldyzdar. Búl alibom­nyng ishinde «Jent kenishining qúpiyasy» dep atalatyn júmysym bar. Búl júmysty erterekte bastap edim. Syr boyyndaghy Jent qalasy kezinde Oghyz-qypshaqtyng as­ta­nasy bolghan eken.  Bir kezde astana bol­ghan qala qazir bir tóbe ghana. Ne degen súm­dyq?  Bir kezdegi san myng at túyaghynyng dýbi­ri, qújynaghan halyq, basy men ayaghyna kóz jetkizgisiz keruen qazir joq, typ-tynysh, tek seldiregen sekseuil, sorang ghana qaldy. Bir kezde qaynaghan tirshilik bolghan-au dep, әriyne, realdy týrde emes, óz sanamnyng sýzgisinen ótkizip, januarlardy, ol jylqy bola ma, týie bola ma, qús bola ma, solardyng barlyghy jerding astynda siyaqty. Irrasionaldyq kenistiktegi ózimning oiymdaghy dýniyelerdi salghym keldi.

- Suretshilikke qalay keldiniz?

- Men temirjoldyng boyynda Shalqar jaqta túrdym. Ákem de, onyng әkesi de te­mir­jolshy bolghan. Bala kezden poyyzdyng sartyly, paravozdyng arqyraghan dauysyn estip óstim. Solar maghan keremet әser etetin. Es bilgennen poyyzdardyng suretin sala bastadym. Salghan suretterimdi әkem kórip: «Ou, mening balam suretshi bolady eken» deytin. Ózimning yqylasym bar, әkemning janaghyday sózi meni suretshilikke әkelgen boluy kerek. Mektepte de suret salumen ainalystym. Keyinnen kórkem suret uchiliyshesine oqugha týskende dostarym da myqty boldy. Amandos Aqanaev, Fa­tima Tarazi, Bәtima Zauirbekova, marqúm, Dәrkenbay Shoqparov - bәrimiz bir top bolyp oqugha týstik.

- Beyneleu ónerinde eng alghashqy ózinizding biyiginizdi tanytqan tyrnaqaldy tuyndynyz turaly aitsanyz.

- 1968 jyldary ýlken kórmelerge júmys qoya bastadym, biraq 1974 jyldan bastaldy. Abay atyndaghy Memlekettik opera jәne balet teatrynda jas suretshi­lerding kórmesi ótti. Sol kórmege «Qyzyl qúm turaly ólender» atty seriyalarymdy qoydym. Alty-jeti shaghyn list jasaghan­myn. Ózim bayqaghan joqpyn. Bir kýni gazetti ashyp otyryp qarasam, osy júmysymdy jaqsy baghalap, BLKJO-nyn  gramotasyn 4-5 adamgha beripti. Sonyng ishinde men de bar ekenmin.  Búl - ol kezde ýlken nәrse. Qatty tolqydym... Osydan qúlshynys pay­da boldy. Jalpy, óner - azart qoy.

- Býgingi jas suretshiler turaly ne aitasyz?

- Kóktemge tәn gýl Allanyng qalauymen ózi shyghady ghoy. Bireuge baylanysty emes, tabighy ghoy. Sol siyaqty әr qoghamnyng ózining suretshileri bolady. Men jas suretshilerge quanamyn jәne qyzyghamyn. Degenmen kenes kezindegidey suretshilerge kómek bolsa, jauqazynday jaynap keter edi - qa­zaq dalasy. Eski qoghamnyng bәrin jamanday beruge bolmaydy. Mening úsynysym, arma­nym, osylardy bir jýiege keltirip, bir arnagha týsiretindey, ózimiz ómir sýrip jat­qan memleketten kózqaras kerek siyaqty. Mәselen, kópshiliginde sheberhana joq. Kenes kezinde Suretshiler odaghyna mýshe­likke ótsen, jas suretshini sheberhanamen qamtamasyz etuge ókimet mindetti bolatyn. Al qazir ol jaghy qiyndau.  Suretshiler oda­ghy da dәrmensizdeu bolyp qaldy. Qol­daryndaghy mórden basqa dym joq, biraq mýlde joq bolyp ketpey atynyng baryna shýkir. Keleshekte kemeline keletin shyghar degen ýmit bar.

- Qayreke, endi týiin sóziniz.

- Men ózimning beyneleu ónerine kelge­nime rizamyn. Adaspaghan ekenmin-au dep oilaymyn. Men ónerdi aqyn-jazushy,        tea­tr, beyneleu, basqa dep sala-salagha ból­meymin. Múnyng barlyghynyng shoghyn tútan­dyratyn   bir qoz. Marqúm Qadyr agham aita­tyn: «Men eger aqyn bolmaghanda, suretshi bolar edim» dep. Shynynda, búl qyzyq... Qadekeng solay armandady. Al onyng nemeresi Múhiyt, 22-23 jastaghy jigit suretshi bolyp shyqty, alibomdary bar. Áriyne, aqyn degen at men ýshin ýlken. Azdap úiqastyratynym bar. Bir-eki shumaq óleng oqyp bereyin. Sol әngimemizding qorytyn­dysy bolsyn.

Pende emes em, syr bólgen sybaghadan,

Ólendi de syilay ma, sirә, maghan?

Qarghyp jetsem, aq boz at jaydaq  minip,

Deminmen jýr jany jaz, bir-aq adam.

Keltire me kópshilik, shýbә, maghan,

Óleng dep bosaghadan syghalaghan.

Ónimde de aqynsyn, bauyrym, dep,

Maghan quat berip jýr, bir-aq adam.

Bilging kelse, súraghyn Syraghadan,

Agha biler, airyqsha, bir-aq adam.

Jylytpasa, ishpeydi su da bolsa,

Sal janyna salqyndyq únamaghan.

Qara bolghan, siri bolghan izderden  qúra­maghan,

Sara joldy izdengen myna maghan.

Jany jaydaq, toghyshar jýz adamgha,

Jetip jatyr - jany jaz bir-aq adam, - dep Qomshabay Sýiinishov aghamyzgha jazghan óleng edi. Syrbay Mәulenov aghamen de dastarqandas bolyp aralasqanmyn. Syraghang jylytpasa vino ishpeydi eken. Dastarqan basynda osy әngime bolghan-dy. Sol sóz esimde qalypty. Ólendegi aitylyp otyrghan Syragha - Syrbay Mәulenov. Osy kisiler mening agha tútqan, ómirde úmytpaytyn aghalarym jәne men «Qazaqstan» teleradio korporasiyasyna qaryzbyn dep esepteymin. Osy mekemeden «Jyl adamy» atalymymen «Samghau» degen medali alghanmyn. Búl jerde kóp dostar bar jәne úyamday kóremin. Árqashan mereyleriniz ýstem bolsyn! Elimizge tynyshtyq, júrtymyzgha yntymaq, tatulyq, amandyq tileymin.

- Ángimenizge raqmet.

"Alash ainasy" gazeti