Zikiriya Jandarbek, t.gh.k., Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti Týrkologiya institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri

Zikiriya Jandarbek, t.gh.k., Qoja Ahmet Yasauy atyndaghy Halyqaralyq qazaq-týrik uniyversiyteti Týrkologiya institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri

Qazaqtyng ortaghasyrlyq tarihynda әli kýnge sheshimi tabylmaghan mәseleler barshylyq. Solardyng biri - qazaq jerinin  ontýstiginde ómir sýrgen Qarahandyqtar memleketining tarihyna qatysty naqty ghylymy tújyrymnyng qalyptaspauy desek artyq aitqandyq emes. Áli kýnge Qarahandyqtar memleketining tarih sahnasyna qashan shyqqandyghy turaly naqty ghylymy pikir tolyq qalyptasqan joq. Zertteushilerding deni Qarahandyqtar memleketining negizin salghan Sayram hany Bilge Kýl Qadyr han dep esepteydi[1]. Qytaylyq zertteushi Gyng Shyminning «Qarahandyqtar tarihyna qysqasha sholu» atty maqalasynda qarlúqtardyng Ýlken orda men Kishi orda bolyp ekige bólingenin, Ýlken orda Qúz Ordada Arslan Qara qaghan dep atanghanyn, kishi bóligi aldymen Tarazda, keyinnen Qashghargha kóshkenin, biyleushisi Búghra Qara qaghan dep atanghanyn jәne búl bólinu qaghanattyng eki taypasynyng totemine baylanysty bolghanyn jazady. Shigil taypasynyng totemi - Arslan; yaghma taypasynyng totemi - Bura dep atalghan deydi. Biraq ol da Qarahandyqtar  әuletining basyn Bilge Kýl Qadyr hannan bastaydy2. Al búl memleketting nelikten Qarahan memleketi dep atalghanyna әli kýnge jauap joq. Búl súraqtargha jauapty qytay derekterinen de, parsy derekterinen de, arab derekterinen de tabu mýmkin emes. Óitkeni, shetten kelgen kezbe tarihshylardyng eshqashan týrkining ishki ruhani, mәdeny bolmysyn tanuy mýmkin emes. Olar kózderimen neni kórse, sony jazady. Ókinishke oray, qazirgi qazaq tarihy osy shetjerlik kezbe tarihshylar men geograftardyng mәlimetterining derekteri negizinde jazylyp keledi. Búl óz kezeginde tarihymyzdyng kóptegen betterining әli kýnge ashylmay qaluyna sebep bolyp otyr.

Qazaq tarih ghylymyndaghy búl týiini tabylmaghan mәseleni sheshuding bir ghana joly bar. Mýmkindiginshe qazaq halqynyng dәstýrli tarihy jadyna qatysty jergilikti derek kózderin keninen paydalanu. Sonday dәstýrli derekkózderining biri - qazaq arasyndaghy qoja әuletterining shejiresi «Nasab-nama» núsqalary. «Nasab-nama» núsqalarynda biz jogharyda sóz etken Qarahandyqtargha qatysty mәseleler tolyq sheshimin tapqan dep aitugha bolady. Ol turaly biz kezinde «Nasab-nama» núsqalaryna qatysty jýrgizgen zertteu enbegimizde bayandaghan bolatynbyz3. «Nasab-namanyn» keyingi jyldary tabylghan núsqalarynda Qarahandyq biyleushilerge qatysty jana derekterding beti ashylyp otyr. Solardyng biri Ózbekstan Respublikasy Andijan ualayatynda Qorghansha qystaghynda túratyn Akbar-han tóre Sýiarhanov qoljazbasy. Búl qoljazbalarda Otyrarda biylik qúrghan qarahandyqtar turaly naqty mәlimetter bar jәne olar tek «Nasab-namadaghy» derekpen shektelmey ózge de derektermen de quattalyp otyr. Búl derekterge toqtalmas búryn biz Týrkistan jerine islam dinining alghash kelu kezenine qatysty tarihy oqighalargha qysqasha toqtalyp ótkenimiz abzal. «Nasab-nama» núsqalaryndaghy derekterge qaraghanda islam әskerleri Týrkistan jerine alghash ret hijranyng 150 jyly keledi. Ol qazirgi jylsanauymyzgha audaratyn bolsaq, 766/767 jyldargha say keledi. Demek, bizding tarihta aitylatyn Qarlúq memleketining tarih sahnasyna shyghu kezenimen tura keledi. Búl qazirgi tarihta Qarlúq memleketi atalyp jýrgen memleketting alghashghy týrki-islam memleketi bolghandyghynan habar beredi.4 «Nasab-nama» núsqalaryndaghy derekterge qaraghanda, ol memleketting negizin qalaghan Áziret Álining Múhammed ibn al-Hanafiya atty úlynan taraytyn Abd-ar-Rahim Bab atty kisi. Ol memleket keyingi ghasyrlarda Qarahan memleketi dep ataldy. Osy oghighalar turaly «Nasab-nama» núsqalary ne deydi?  Endigi kezekte sol derekterdi keltirip, ondaghy mәlimetterdi taldap kórelik. «Abd ar-Rahiym-Stauq Búghra han Quzbalyqqa kelib, Shah Hasangha ijazat berib, óz orynlarygha ulturub, ózlary Qarasman kelib, ých iyyl hanaqalarida chilla chekib, yuz besh yyl umrlary bolub, tariyhgha yuz eligta dýniadin óttilar..... Shah Hasan Qúzbalyghda qyryq yyl kafirlar birlә ghazat qylyb, Qylych Qara han atanyb, úghly Shah Abd al-Azizni óz ornygha qoyub iyetmish ých yashynda tariyhqa 183/800-da dýniyadin bardylar....Shah Abd al-Aziz 20 yyl kafirlar birlә ghazat qyldylar. Andin Sarygh balyghqa kelib 25 yyl kafirlar birlә ghazat qylyb, Arbuz Qara han atanyb, úghly Shah Mahmudqa ijazat berib, óz orynlarygha qoyub, seksen yashynda tariyqqa 228/842-da alamdan bardilar....Alarnyng úghly Shah Mahmud Sarigh Balyghda qyryq yyl kafirlar birlә ghazat qylyb úghly shah Abd al-Fattahny óz orynlarygha qoyub, Arghu Taraz iyellariga kelib, iyerden ýy qazdyryb, on besh yyl chilla chekiyb, Auliya Qara han atandy. Toqsan besh yashynda tariyhqa 283/896-da ahiratqa aulandy.5 Mine búl derekterden biz Qarahandyq biyleushiler әuletining negizgi shyghu tegining qaydan ekendigin anghara alamyz. Búl derekterding shyndyq ekendigine dau joq. Sebebi, búdan ózge birde-bir tarihy derekte týrkilerding islam dinin VIII ghasyrda qabyldaghany turaly derek joq jәne sol kezende tarihta bolghan, aty atalghan túlghalar atymen baylanysty әuliyeli jerler baryn eskersek, onda búl derekterding tarihy shyndyq ekendigin moyyndaugha mәjbýrmiz. Osynday oidy biz Otyrardyng Qarahandyq biyleushileri turaly da aita alamyz. Endigi kezekte solargha toqtalayyq.

Qoljazba mәtininde Otyrarda han bolghan biyleushiler әuletining tarihy bylaysha bayandalady: «Shah Abd al-Mannannyng úly shah Abd ar-Rahman jiyrma jasynda tarih 380-de hajygha bardy. Hajydan kelerde Abu Bәkir Syddyq әuletinen taraghan imam Ahmed Bәkirding qyzyn nekege kirgizip, odan Sәkina atty bir qyzy, eki úly bolyp, tarih 340-ta Sayramgha kelip, on jyl atalarynyng qyzmetinde boldy. Atalarynyng әmirimen ýsh jyl Sayramda patshalyq qyldy. Odan song Ishaq babtyng úrpaghy Mahmud shayhtyng úly Ilyas shayhty keltirip, oghan Sәkiyne biybini neke qylyp, berip, óz ornyna otyrghyzyp, ózi Otyrargha kelip, 30 jyl boy kәpirlermen ghazat qylyp, Qylysh Arslan han atandy. Ýlken úly shah Qasymdy óz ornyna qoyyp, 85 jasynda tarih 383-te dýniyeden ozdy. Ziarat orny Otyrardyng qybla jaghynda, Otyrar bab dep ataydy. ... Olardyng úly shah Qasym, laqaby Sanjar han 40 jyl patshalyq qylyp, úly shah Abd Allahty óz ornyna qoyyp, seksen jasynda, tarih 423-te dýniyeden ozdy. Otyrar qorghanynyng týbinde, sol janynda ziarat orny boldy. ... Shah Abd Allah, laqaby Arslan han Otyrarda 50 jyl patshalyq qylyp, óz ornyna úly shah Múhammadty  qoydy. Jetpis jasynda, tariyhqa 473 jyl bolghanda dýniyeden ótti. Ziaraty Qalash qorghanynyng ishinde, Ghayyb Ata deydi. Shah Múhammad, laqaby Tatika han 57 jyl Otyrarda patshalyq qyldy. Onyng ýsh úl bir qyzy bar edi. Aty Fatima banu. Ony Múhammad Danyshmand Zarnuqigha berdi. Ýlken úlynyng aty Abd al-Halyq, kishi úlynyng aty Abd ar-Rahim edi. Shah Abd al-Halyqty óz ornyna qoyyp, kishi úly shah Abd ar-Rahiymgha barsha atalarynan qalghan miras mýlikterden alyp, Otyrardan «Han aryghy» men jýz qostyq jer, Iqan kentinen «Suqu tash» aryghy, basy Qyzyl sengirden .... Úly darigha deyingi neshe on eki aryq pen myng qostyq jerlerdi berdi.... Abd al-Halyq hannyng tórt úly bar edi. Ýlken úlynyng aty - Abd ar-Rahman, jәne birining aty Yaghalaq Aryslan edi, jәne birining aty Hasan han jәne birining aty Múhammad shayh. ... Hasan hangha patshalyq tiydi. ... Tariyhqa 640 jyl bolghanda 60 jasynda dýniyeden ozdy. Ziaraty atalarynyng ayaghynda edi. Hasan Hannyng ýlken úlynyng aty Bilge han Otyrarda han edi. Ýrgenish súltany Múhammed súltan kelip, Bilge handy tútyp, Nisa-y eline әketip, sol jerde óltirdi. Qayyr handy han qoydy. Qayyr hannyng nәsili qanly edi. Múnsha attary atalghan handar men bekter, myrzalar, barshasy Amir al-mu'minin 'Aly ibn Abu Talib nәsilinen edi. Analary Huseyn men [Abu Bәkir] Syddyq, Omar [ibn Hattab halifalar] әuletinen edi. Qara han tekti [han әuleti ókilderi]  Amir al-mu'minin 'Aly ibn Abu Talib razy Allahu ta'ala 'anhu nәsilinen edi. Olardan handyq kesildi. Odan keyingilerding barlyghy haram etushi Auan zalym men ekijýzdiler boldy6.

Otyrardy biylegen Qarahandyq biyleushiler tarihy «Nasab-nama» núsqalarynda osylay bayandalady. Osy qoljazbada aitylghan birneshe hannyng tarihta bolghandyghy ózge derek kózderinde de kezdesedi jәne olardy joqqa shygharu mýmkin emes. Mysaly, Abd al-Halyq han, Hasan han attary Otyrarda soghylghan tengelerde bar. Ol B. D. Kochnevting osy tengelerge qatysty jýrgizgen zertteu júmystarynda búl handardyng Otyrar tarihynda bolghandyghy tolyghymen dәleldendi. Ol tengelerding Otyrar qalasynda eki kezende 1199-1201 j. jәne 609/1206-1207 jyldary soghylghanyn, tengening bir betinde sharshy syzyqtyng ishinde «La ilaha illa Allah Múhammad rasul Allah. An-Nasir ad-Diyn», ekinshi betinde «Haqan al-Haqan adil Shams ad-Dunia ua-d Din ua Qutlugh Bilga» dep, tengeni ainaldyra syzylghan eki syzyqtyng arasyna «Hasan bin 'Abd al-Halyq ... amir al-Muminiyn. Halada Allahu mulkuhu ...» - dep jazylghan7. Osy tengelerdegi kisi attary «Nasab-namadaghy» kisi attaryn tolyghymen qaytalap túrghanyn angharu qiyn emes. Demek, «Nasab-nama» núsqalaryndaghy derekting negizinde tarihy shyndyq jatqanyn dәleldeydi. Al, Horezmshah Múhammed Súltannyng Otyrardy jaulap aluy, Otyrardyng songhy Qarahandyq biyleushisi Bilge handy óltirgeni, «Nasab-nama» núsqalarynyng barlyghynda derlik bar. Biz osy maqalada zertteu júmysymyzdyng basty nysanasy etip otyrghan qoljazbada Hasan hannyng Bilge han atty úly bolghandyghyn, ol Hasan hannyng ornyna taqqa otyrghandyghyn, Ýrgenish súltany Múhammed súltannyng Bilge handy tútyp, Nisagha әketkenin, Bilge handy sol jaqta óltirgenin jazady6. «Nasab-namadaghy» osy derekti Nasavy jazbalaryndaghy derekter de naqtylay týsedi. «Ol Otyrardyng hany Tadj ad-din Bilge han Samarhand biyleushisi Usmannyng nemere tuysqany edi. Ony Horezmshah Múhammed Nisagha jiberdi. Sol jerde óltirdi,»- deydi7. Horezmshah Múhammedting tek bir Otyrar hany Bilge handy emes, barlyq Qarahandyq biyleushilerdi týgelimen óltirip, týrki memlekettigin tolyghymen joydy. Ol turaly arab tarihshysy Yaqút al-Hamauiyding «Mu'djam al-buldan» atty enbeginde Horezmshah Múhammedting Qarahandyqtar memleketin tolyghymen joyghany  bayandalady8.

Horezmshah Múhammedting Syr boyyna jasaghan joryghy Qarahandyq biyleushilerdi óltirumen shektelip qalmay, búl jerlerdi tolyghymen tonaugha beredi. Ol turaly  Yaqút al-Hamauy Horezmshah Múhammed joryghynan keyingi Týrkistannyng jaghdayyn bylay suretteydi: «Ol Mauarannahrdy aldy. Ol jerdegi hanidterdi (qarahandyqtardy) joydy. Ol jerlerdi qorghaytyn eshkim qalmaghan kezde, onyng da ol jerlerdi qorghaugha mýmkindigi bolmady. Ol shetki aimaqtardaghy qorghandardy óz әskerining tonauyna berdi. Halqy kóshuge mәjbýr boldy.... Ol jerlerde qarausyz qalghan baqtar, qiraghan saraylar men ýiler kórgenderdi eriksiz jylaugha mәjbýr etti. Su jýretin oman aryqtar búzylyp, sular ysyrap bolyp, aghyp jatty9.

Osy jaghdaydy Ibn al-Asir basqasha bayandaydy. Ol Gurhannan memleket biyligin tolyq tartyp alghan Kýshlikting tegeurininen shoshynghan Horezmshah Múhammed Syrdariyanyng shyghysyndaghy qalalardyng halqyn týgelimen batysqa aidap әketkendigin jazady10. Búl derekter Otyrardyng hany dep jýrgen Qayyr han, shyndyghynda, Otyrardyng óz hany bolmaghanyn kórsetedi. Ol Otyrargha  Horezmshah Múhammed qoyghan biyleushi ghana jәne Otyrar halqynyng ony jek kóruge, tipti oghan qarsy kýresuge tolyq qúqy boldy. Óz biyleushisin óltirip, onyng ornyna Horezmshah Múhammed taqqa otyrghyzghan basqa adamdy otyrarlyqtardyng dúrys kórmegeni, biyleushim dep moyyndamaghany anyq. Búl Otyrardy Shynghys han әskeri qorshaghan kezende anyq bayqalady. Qalanyng jergilikti biyleushileri Badr ad-din men Safy Akranyng Shynghys han jaghyna ótui qala halqynyn  Qayyr handy biyleushimiz dep moyyndamaghanyn kórsetedi11. Demek, búl derekter qazirgi Otyrar oiranyna qatysty qalyptasqan pikirding tarihy shyndyqqa keraghar ekendigin dәleldeydi.

Endigi kezekte Otyrardyng Qarahandyq biyleushilerding shyqqan tegine qatysty «Nasab-namada» jazylghan derek te tarihy shyndyqqa jaqyn ekendigin bayqatady. Búl biyleushi әulet ókilderining Qarahandyq ataluynyng ózi búlardyng shyqqan tegining osal emestigin kórsetip túr. Óitkeni, «qara» sózi kóne týrki tilinde tek týsti emes, «kiyeli» degen úghymdy da beredi. Mysaly, Qaratau, Qarashyq ataulary da osy kiyelilikke qatysty shyqqanyn angharu qiyn emes. Mysaly, qazaq jyraularynyng «Qasiyetti Qaratau, Asa almaghan senen jau» - dep jyrlauynyng astarynda da kiyelilik jatqanyn kóruge bolady. Qarashyq-Shavghar-Qaratau sózderining bir maghyna beretinin eskersek, onda «Qarahandyq» sózining astarynda osy kiyelilik úghymy jatyr dep týsinuimiz kerek. Búl «Nasab-namada» anyq aitylghan. Qarahandyq biyleushiler Áziret Áli-Aly ibn Abu Talib әuletinen ekendigi kórsetilgen. Múhammed Payghambardyng nәsili Áziret Áli әuleti arqyly taraytynyn eskersek, onda óz shejirelerin Áziret Áliden bastaytyn biyleushiler әuletining kiyeli әulet atanghanyn týsinuge bolady.

Osy maqala shenberinde Qarahandyq biyleushilerding zamandasy bolghan Qoja Ahmet Yasauiyge qanshalyqty qatysy boldy degen súraqqa da jauap bergenimiz abzal. Búl bizge sol kezendegi Qarahan memleketindegi dini, ruhany ahualdyng qay baghytta bolghanyn týsinuge mýmkindik beredi. Biz taldap otyrghan «Nasab-nama» núsqasynda búl mәsele de aiqyn kórsetilgenin aituymyz kerek. Mysaly, Otyrardyng hany Abd al-Halyq han ózine Qoja Ahmet Yasauiydi ústaz tútyp, әrkezde ol kisimen sanasqany, Qoja Ahmet Yasauy qaytys bolarda basynda otyrghany aitylady12.  Al, onyng úly Hasan ibn Abd al-Halyq han bolsa atasynyng ornyna han bolghanyn, Qoja Ahmet Yasauiyding shәkirti Múhammed Danyshmand Zarnuqigha shәkirt bolghany, Qarashyq kenti, Sury kenti, Ortaq arghy, Toghan aryghy, Sozaq kentining jerleri men sulary atalarymyzdan qalghan adal mýlkimiz dep, Áziret Súltan Yasauiyding mazarynda otyrghan әuletterine as jәne nan bolsyn dep uaqf qylghandyghy aitylady13. Búl derekter Qarahandyq biyleushilerding Qoja Ahmet Yasauy men onyng ilimin ústanghan shәkirtterine jan-jaqty kómek kórsetkenin dәleldeydi. Onyng esesine Yasauy joly ókilderining Horezmshah Múhammedting jaulaushylyq sayasatyna qarsy kýreskenin, Shynghys han shapqynshylyghy kezeninde olardyng Shynghys han jaghynda bolghanynan kóruge bolady. Mysaly,  Múhammed Danyshmand Zarnuqidyng Shynghys hangha kenesshi bolyp, qyzmet etui, Shynghys han әskeri men Zarnuq qalasynyng halqy arasynda elshi bolyp, qala halqyn qarsylaspay beruge kóndirui sonyng aighaghy. Shynghys han ol qalagha «Qútlyq balyq» dep at qoyady14. Al múnday derekterding әli kýnge tól tarihymyzdan oryn almauy tarihymyzdyng kóptegen betining ashylmay qaluyna sebep bolyp otyr. Oghan mysaldy úzaqtan izdemey-aq osy Otyrar tarihyna qatysty derekterden-aq kóruge bolady. Bizding parsy, arab derekkózderine sýienip jazylghan tarihymyzda Otyrar taghdyry qalay jazylghanynyng ózi әli kýnge tarihymyzdaghy aq pen qarany ajyrata almay kele jatqanymyzdy bildiredi.

Qoryta aitqanda, búl maqala shenberinde aitylmaq oidyng basty maqsaty - qazaq halqynyng dәstýrli tarihy jadynyng qazaq tarihyn jazugha paydalanylmaytyn bolsa, onda qazaq halqynyng tól tarihyn jazu mýmkin emestigin kórsetu boldy.

[1] Istoriya Kazahskoy SSR, T.2. s.15.

2 Gyng Shymiyn. Qarahandyqtar tarihyna qysqasha sholu// Tanym tarmaqtary. Almaty: 1998. 205-223 bb.

3 Jandarbek Z. Nasab-nama núsqalary jәne týrki tarihy. -Almaty: «Dayk-Press», 2002.

4 Bizding tarapymyzdan jazylghan «Nasab-nama» núsqalary jәne týrki tarihy» atty enbeginmizde búl jayly tolyq aitylghan bolatyn. (Almaty: «Dayk-Press», 2002.)

5 Islamizasiya y sakralinye rodoslovnye v Sentralinoy Azii. T.2. -Almaty-Bern-Tashkent-Blumington: «Dayk-Press», 2008. S.169.

6 Islamizasiya y sakralinye rodoslovnye v Sentralinoy Azii: nasledie Ishak baba v narrativnoy y genealogicheskih tradisiyah. T.2. Genealogicheskie gramoty y sakralinye semeystva: nasab-nam y gruppy hodjey, svyazannyh s sakralinym skazaniyem ob Ishak Babe v ΧIΧ-ΧΧI vv. -Almaty: «Dayk-Press», 2008. ss. 170-177.

7 Kochnev V.A. Karahanidskiy chekan Paraba (Otrara)//Srednevekovaya gorodskaya kulitura Kazahstana y Sredney Azii: Materialy Vsesoiznogo soveshaniya. -Alma-Ata: Nauka, 1983. -S109-120. ss. 110-111.

6 Islamizasiya y sakralinye rodoslovnye v Sentralinoy Azii: ... s. 177.

7 Bartolid V.V.  Sochiyneniya. T. I. s. 429.

8 Volin S. Svedeniya arabskih istochnikov IΧ-ΧVI vv. o doliyne reky Talas y smejnyh rayonah// TIIAiE,

T. VIII. -Alma-Ata: Izd. AN Kaz SSR, 1960. -S72-92. s. 86.

9 Sonda, s. 86-87.

10 Bartolid V.V.  Sochiyneniya. T. I. s. 433..

11 Qojaev M. Otyrardyng qysqasha tarihy. -Týrkistan: Miras, 1998. 31-32 bb.

12 Islamizasiya y sakralinye rodoslovnye v Sentralinoy Azii: ... s. 173

13 Islamizasiya y sakralinye rodoslovnye v Sentralinoy Azii: ... s. 190.

14 Rashid ad-Diyn. Sbornik letopiysey. T.I. kn.2. -Moskva-Leningrad: Izd. AN SSSR, 1952. s.204.