زىكىريا جانداربەك، ت.ع.ك.، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى تۇركولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

زىكىريا جانداربەك، ت.ع.ك.، قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى تۇركولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

قازاقتىڭ ورتاعاسىرلىق تاريحىندا ءالى كۇنگە شەشىمى تابىلماعان ماسەلەلەر بارشىلىق. سولاردىڭ ءبىرى - قازاق جەرىنىڭ  وڭتۇستىگىندە ءومىر سۇرگەن قاراحاندىقتار مەملەكەتىنىڭ تاريحىنا قاتىستى ناقتى عىلىمي تۇجىرىمنىڭ قالىپتاسپاۋى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. ءالى كۇنگە قاراحاندىقتار مەملەكەتىنىڭ تاريح ساحناسىنا قاشان شىققاندىعى تۋرالى ناقتى عىلىمي پىكىر تولىق قالىپتاسقان جوق. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى قاراحاندىقتار مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن سالعان سايرام حانى بىلگە كۇل قادىر حان دەپ ەسەپتەيدى[1]. قىتايلىق زەرتتەۋشى گىڭ ءشىميننىڭ «قاراحاندىقتار تاريحىنا قىسقاشا شولۋ» اتتى ماقالاسىندا قارلۇقتاردىڭ ۇلكەن وردا مەن كىشى وردا بولىپ ەكىگە بولىنگەنىن، ۇلكەن وردا قۇز وردادا ارسلان قارا قاعان دەپ اتانعانىن، كىشى بولىگى الدىمەن تارازدا، كەيىننەن قاشعارعا كوشكەنىن، بيلەۋشىسى بۇعرا قارا قاعان دەپ اتانعانىن جانە بۇل ءبولىنۋ قاعاناتتىڭ ەكى تايپاسىنىڭ توتەمىنە بايلانىستى بولعانىن جازادى. شىگىل تايپاسىنىڭ توتەمى - ارسلان; ياعما تايپاسىنىڭ توتەمى - بۋرا دەپ اتالعان دەيدى. بىراق ول دا قاراحاندىقتار  اۋلەتىنىڭ باسىن بىلگە كۇل قادىر حاننان باستايدى2. ال بۇل مەملەكەتتىڭ نەلىكتەن قاراحان مەملەكەتى دەپ اتالعانىنا ءالى كۇنگە جاۋاپ جوق. بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى قىتاي دەرەكتەرىنەن دە، پارسى دەرەكتەرىنەن دە، اراب دەرەكتەرىنەن دە تابۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، شەتتەن كەلگەن كەزبە تاريحشىلاردىڭ ەشقاشان تۇركىنىڭ ىشكى رۋحاني، مادەني بولمىسىن تانۋى مۇمكىن ەمەس. ولار كوزدەرىمەن نەنى كورسە، سونى جازادى. وكىنىشكە وراي، قازىرگى قازاق تاريحى وسى شەتجەرلىك كەزبە تاريحشىلار مەن گەوگرافتاردىڭ مالىمەتتەرىنىڭ دەرەكتەرى نەگىزىندە جازىلىپ كەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە تاريحىمىزدىڭ كوپتەگەن بەتتەرىنىڭ ءالى كۇنگە اشىلماي قالۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر.

قازاق تاريح عىلىمىنداعى بۇل ءتۇيىنى تابىلماعان ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. مۇمكىندىگىنشە قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىنا قاتىستى جەرگىلىكتى دەرەك كوزدەرىن كەڭىنەن پايدالانۋ. سونداي ءداستۇرلى دەرەككوزدەرىنىڭ ءبىرى - قازاق اراسىنداعى قوجا اۋلەتتەرىنىڭ شەجىرەسى «ناساب-ناما» نۇسقالارى. «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن قاراحاندىقتارعا قاتىستى ماسەلەلەر تولىق شەشىمىن تاپقان دەپ ايتۋعا بولادى. ول تۋرالى ءبىز كەزىندە «ناساب-ناما» نۇسقالارىنا قاتىستى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدە بايانداعان بولاتىنبىز3. «ناساب-نامانىڭ» كەيىنگى جىلدارى تابىلعان نۇسقالارىندا قاراحاندىق بيلەۋشىلەرگە قاتىستى جاڭا دەرەكتەردىڭ بەتى اشىلىپ وتىر. سولاردىڭ ءبىرى وزبەكستان رەسپۋبليكاسى انديجان ۋالاياتىندا قورعانشا قىستاعىندا تۇراتىن اكبار-حان تورە ءسۇيارحانوۆ قولجازباسى. بۇل قولجازبالاردا وتىراردا بيلىك قۇرعان قاراحاندىقتار تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بار جانە ولار تەك «ناساب-ناماداعى» دەرەكپەن شەكتەلمەي وزگە دە دەرەكتەرمەن دە قۋاتتالىپ وتىر. بۇل دەرەكتەرگە توقتالماس بۇرىن ءبىز تۇركىستان جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ العاش كەلۋ كەزەڭىنە قاتىستى تاريحي وقيعالارعا قىسقاشا توقتالىپ وتكەنىمىز ابزال. «ناساب-ناما» نۇسقالارىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا يسلام اسكەرلەرى تۇركىستان جەرىنە العاش رەت حيجرانىڭ 150 جىلى كەلەدى. ول قازىرگى جىلساناۋىمىزعا اۋداراتىن بولساق، 766/767 جىلدارعا ساي كەلەدى. دەمەك، ءبىزدىڭ تاريحتا ايتىلاتىن قارلۇق مەملەكەتىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋ كەزەڭىمەن تۋرا كەلەدى. بۇل قازىرگى تاريحتا قارلۇق مەملەكەتى اتالىپ جۇرگەن مەملەكەتتىڭ العاشعى تۇركى-يسلام مەملەكەتى بولعاندىعىنان حابار بەرەدى.4 «ناساب-ناما» نۇسقالارىنداعى دەرەكتەرگە قاراعاندا، ول مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ازىرەت ءالىنىڭ مۇحاممەد يبن ال-حانافيا اتتى ۇلىنان تارايتىن ابد-ار-راحيم باب اتتى كىسى. ول مەملەكەت كەيىنگى عاسىرلاردا قاراحان مەملەكەتى دەپ اتالدى. وسى وعيعالار تۋرالى «ناساب-ناما» نۇسقالارى نە دەيدى؟  ەندىگى كەزەكتە سول دەرەكتەردى كەلتىرىپ، ونداعى مالىمەتتەردى تالداپ كورەلىك. «ابد ار-راحيم-ستاۋق بۇعرا حان قۋزبالىققا كەلىب، شاح حاسانعا يجازات بەرىب، ءوز ورىنلارىعا ۋلتۋرۋب، ءوزلارى قاراسمان كەلىب، ءۇچ يىل حاناقالاريدا چيللا چەكىب، يۋز بەش يىل ۋمرلارى بولۋب، تاريحعا يۋز ەليگتا ءدۇنيادىن ءوتتىلار..... شاھ حاسان قۇزبالىعدا قىرىق يىل كافىرلار ءبىرلا عازات قىلىب، قىلىچ قارا حان اتانىب، ۇعلى شاھ ابد ال-ءازيزنى ءوز ورنىعا قويۋب يەتميش ءۇچ ياشىندا تاريحقا 183/800-دا ءدۇنيادين باردىلار....شاح ابد ال-ازيز 20 يىل كافيرلار ءبىرلا عازات قىلدىلار. اندين سارىع بالىعقا كەلىب 25 يىل كافيرلار ءبىرلا عازات قىلىب، اربۋز قارا حان اتانىب، ۇعلى شاھ ماحمۋدقا يجازات بەرىب، ءوز ورىنلارىعا قويۋب، سەكسەن ياشىندا تاريققا 228/842-دا الامدان بارديلار....الارنىڭ ۇعلى شاھ ماحمۋد ساريع بالىعدا قىرىق يىل كافيرلار ءبىرلا عازات قىلىب ۇعلى شاھ ابد ال-فاتتاحنى ءوز ورىنلارىعا قويۋب، ارعۋ تاراز يەللاريگا كەلىب، يەردەن ءۇي قازدىرىب، ون بەش يىل چيللا چەكيب، اۋليا قارا حان اتاندى. توقسان بەش ياشىندا تاريحقا 283/896-دا احيراتقا اۋلاندى.5 مىنە بۇل دەرەكتەردەن ءبىز قاراحاندىق بيلەۋشىلەر اۋلەتىنىڭ نەگىزگى شىعۋ تەگىنىڭ قايدان ەكەندىگىن اڭعارا الامىز. بۇل دەرەكتەردىڭ شىندىق ەكەندىگىنە داۋ جوق. سەبەبى، بۇدان وزگە بىردە-ءبىر تاريحي دەرەكتە تۇركىلەردىڭ يسلام ءدىنىن VIII عاسىردا قابىلداعانى تۋرالى دەرەك جوق جانە سول كەزەڭدە تاريحتا بولعان، اتى اتالعان تۇلعالار اتىمەن بايلانىستى اۋليەلى جەرلەر بارىن ەسكەرسەك، وندا بۇل دەرەكتەردىڭ تاريحي شىندىق ەكەندىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. وسىنداي ويدى ءبىز وتىراردىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىلەرى تۋرالى دا ايتا الامىز. ەندىگى كەزەكتە سولارعا توقتالايىق.

قولجازبا ماتىنىندە وتىراردا حان بولعان بيلەۋشىلەر اۋلەتىنىڭ تاريحى بىلايشا باياندالادى: «شاھ ابد ال-مانناننىڭ ۇلى شاھ ابد ار-راحمان جيىرما جاسىندا تاريح 380-دە حاجىعا باردى. حاجىدان كەلەردە ابۋ باكىر سىددىق اۋلەتىنەن تاراعان يمام احمەد باكىردىڭ قىزىن نەكەگە كىرگىزىپ، ودان ساكينا اتتى ءبىر قىزى، ەكى ۇلى بولىپ، تاريح 340-تا سايرامعا كەلىپ، ون جىل اتالارىنىڭ قىزمەتىندە بولدى. اتالارىنىڭ امىرىمەن ءۇش جىل سايرامدا پاتشالىق قىلدى. ودان سوڭ يسحاق بابتىڭ ۇرپاعى ماحمۋد شايحتىڭ ۇلى ءىلياس شايحتى كەلتىرىپ، وعان ساكينە ءبيبىنى نەكە قىلىپ، بەرىپ، ءوز ورنىنا وتىرعىزىپ، ءوزى وتىرارعا كەلىپ، 30 جىل بوي كاپىرلەرمەن عازات قىلىپ، قىلىش ارسلان حان اتاندى. ۇلكەن ۇلى شاھ قاسىمدى ءوز ورنىنا قويىپ، 85 جاسىندا تاريح 383-تە دۇنيەدەن وزدى. زيارات ورنى وتىراردىڭ قىبلا جاعىندا، وتىرار باب دەپ اتايدى. ... ولاردىڭ ۇلى شاھ قاسىم، لاقابى سانجار حان 40 جىل پاتشالىق قىلىپ، ۇلى شاھ ابد اللاحتى ءوز ورنىنا قويىپ، سەكسەن جاسىندا، تاريح 423-تە دۇنيەدەن وزدى. وتىرار قورعانىنىڭ تۇبىندە، سول جانىندا زيارات ورنى بولدى. ... شاھ ابد اللاح، لاقابى ارسلان حان وتىراردا 50 جىل پاتشالىق قىلىپ، ءوز ورنىنا ۇلى شاھ مۇحاممادتى  قويدى. جەتپىس جاسىندا، تاريحقا 473 جىل بولعاندا دۇنيەدەن ءوتتى. زياراتى قالاش قورعانىنىڭ ىشىندە، عايىب اتا دەيدى. شاھ مۇحامماد، لاقابى تاتيكا حان 57 جىل وتىراردا پاتشالىق قىلدى. ونىڭ ءۇش ۇل ءبىر قىزى بار ەدى. اتى فاتيما بانۋ. ونى مۇحامماد دانىشماند زارنۋقيعا بەردى. ۇلكەن ۇلىنىڭ اتى ابد ال-حالىق، كىشى ۇلىنىڭ اتى ابد ار-راحيم ەدى. شاھ ابد ال-حالىقتى ءوز ورنىنا قويىپ، كىشى ۇلى شاھ ابد ار-راحيمعا بارشا اتالارىنان قالعان ميراس مۇلىكتەردەن الىپ، وتىراردان «حان ارىعى» مەن ءجۇز قوستىق جەر، يقان كەنتىنەن «سۋقۋ تاش» ارىعى، باسى قىزىل سەڭگىردەن .... ۇلى داريعا دەيىنگى نەشە ون ەكى ارىق پەن مىڭ قوستىق جەرلەردى بەردى.... ابد ال-حالىق حاننىڭ ءتورت ۇلى بار ەدى. ۇلكەن ۇلىنىڭ اتى - ابد ار-راحمان، جانە ءبىرىنىڭ اتى ياعالاق ارىسلان ەدى، جانە ءبىرىنىڭ اتى حاسان حان جانە ءبىرىنىڭ اتى مۇحامماد شايح. ... حاسان حانعا پاتشالىق ءتيدى. ... تاريحقا 640 جىل بولعاندا 60 جاسىندا دۇنيەدەن وزدى. زياراتى اتالارىنىڭ اياعىندا ەدى. حاسان حاننىڭ ۇلكەن ۇلىنىڭ اتى بىلگە حان وتىراردا حان ەدى. ۇرگەنىش سۇلتانى مۇحاممەد سۇلتان كەلىپ، بىلگە حاندى تۇتىپ، نيسا-ي ەلىنە اكەتىپ، سول جەردە ءولتىردى. قايىر حاندى حان قويدى. قايىر حاننىڭ ءناسىلى قاڭلى ەدى. مۇنشا اتتارى اتالعان حاندار مەن بەكتەر، مىرزالار، بارشاسى امير ال-مۋ'مينين 'الي يبن ابۋ تاليب ناسىلىنەن ەدى. انالارى حۋسەين مەن [ابۋ باكىر] سىددىق، ومار [يبن حاتتاب حاليفالار] اۋلەتىنەن ەدى. قارا حان تەكتى [حان اۋلەتى وكىلدەرى]  امير ال-مۋ'مينين 'الي يبن ابۋ تاليب رازي اللاحۋ تا'الا 'انحۋ ناسىلىنەن ەدى. ولاردان حاندىق كەسىلدى. ودان كەيىنگىلەردىڭ بارلىعى حارام ەتۋشى اۋان زالىم مەن ەكىجۇزدىلەر بولدى6.

وتىراردى بيلەگەن قاراحاندىق بيلەۋشىلەر تاريحى «ناساب-ناما» نۇسقالارىندا وسىلاي باياندالادى. وسى قولجازبادا ايتىلعان بىرنەشە حاننىڭ تاريحتا بولعاندىعى وزگە دەرەك كوزدەرىندە دە كەزدەسەدى جانە ولاردى جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، ابد ال-حالىق حان، حاسان حان اتتارى وتىراردا سوعىلعان تەڭگەلەردە بار. ول ب. د. كوچنەۆتىڭ وسى تەڭگەلەرگە قاتىستى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىندا بۇل حانداردىڭ وتىرار تاريحىندا بولعاندىعى تولىعىمەن دالەلدەندى. ول تەڭگەلەردىڭ وتىرار قالاسىندا ەكى كەزەڭدە 1199-1201 ج. جانە 609/1206-1207 جىلدارى سوعىلعانىن، تەڭگەنىڭ ءبىر بەتىندە شارشى سىزىقتىڭ ىشىندە «لا يلاحا يللا اللاح مۇحامماد راسۋل اللاح. ان-ناسير اد-دين»، ەكىنشى بەتىندە «حاقان ال-حاقان اديل شامس اد-دۋنيا ۋا-د دين ۋا قۋتلۋع بيلگا» دەپ، تەڭگەنى اينالدىرا سىزىلعان ەكى سىزىقتىڭ اراسىنا «حاسان بين 'ابد ال-حالىق ... امير ال-مۋمينين. حالادا اللاحۋ مۋلكۋحۋ ...» - دەپ جازىلعان7. وسى تەڭگەلەردەگى كىسى اتتارى «ناساب-ناماداعى» كىسى اتتارىن تولىعىمەن قايتالاپ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. دەمەك، «ناساب-ناما» نۇسقالارىنداعى دەرەكتىڭ نەگىزىندە تاريحي شىندىق جاتقانىن دالەلدەيدى. ال، حورەزمشاح مۇحاممەد سۇلتاننىڭ وتىراردى جاۋلاپ الۋى، وتىراردىڭ سوڭعى قاراحاندىق بيلەۋشىسى بىلگە حاندى ولتىرگەنى، «ناساب-ناما» نۇسقالارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك بار. ءبىز وسى ماقالادا زەرتتەۋ جۇمىسىمىزدىڭ باستى نىساناسى ەتىپ وتىرعان قولجازبادا حاسان حاننىڭ بىلگە حان اتتى ۇلى بولعاندىعىن، ول حاسان حاننىڭ ورنىنا تاققا وتىرعاندىعىن، ۇرگەنىش سۇلتانى مۇحاممەد سۇلتاننىڭ بىلگە حاندى تۇتىپ، نيساعا اكەتكەنىن، بىلگە حاندى سول جاقتا ولتىرگەنىن جازادى6. «ناساب-ناماداعى» وسى دەرەكتى ناساۆي جازبالارىنداعى دەرەكتەر دە ناقتىلاي تۇسەدى. «ول وتىراردىڭ حانى تادج اد-دين بىلگە حان سامارحاند بيلەۋشىسى ۋسماننىڭ نەمەرە تۋىسقانى ەدى. ونى حورەزمشاح مۇحاممەد نيساعا جىبەردى. سول جەردە ءولتىردى،»- دەيدى7. حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ تەك ءبىر وتىرار حانى بىلگە حاندى ەمەس، بارلىق قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى تۇگەلىمەن ءولتىرىپ، تۇركى مەملەكەتتىگىن تولىعىمەن جويدى. ول تۋرالى اراب تاريحشىسى ياقۇت ال-ءحاماۋيدىڭ «مۋ'دجام ال-بۋلدان» اتتى ەڭبەگىندە حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ قاراحاندىقتار مەملەكەتىن تولىعىمەن جويعانى  باياندالادى8.

حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ سىر بويىنا جاساعان جورىعى قاراحاندىق بيلەۋشىلەردى ولتىرۋمەن شەكتەلىپ قالماي، بۇل جەرلەردى تولىعىمەن توناۋعا بەرەدى. ول تۋرالى  ياقۇت ال-حاماۋي حورەزمشاح مۇحاممەد جورىعىنان كەيىنگى تۇركىستاننىڭ جاعدايىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «ول ماۋارانناحردى الدى. ول جەردەگى حانيدتەردى (قاراحاندىقتاردى) جويدى. ول جەرلەردى قورعايتىن ەشكىم قالماعان كەزدە، ونىڭ دا ول جەرلەردى قورعاۋعا مۇمكىندىگى بولمادى. ول شەتكى ايماقتارداعى قورعانداردى ءوز اسكەرىنىڭ توناۋىنا بەردى. حالقى كوشۋگە ءماجبۇر بولدى.... ول جەرلەردە قاراۋسىز قالعان باقتار، قيراعان سارايلار مەن ۇيلەر كورگەندەردى ەرىكسىز جىلاۋعا ءماجبۇر ەتتى. سۋ جۇرەتىن ومان ارىقتار بۇزىلىپ، سۋلار ىسىراپ بولىپ، اعىپ جاتتى9.

وسى جاعدايدى يبن ال-اسير باسقاشا باياندايدى. ول گۋرحاننان مەملەكەت بيلىگىن تولىق تارتىپ العان كۇشلىكتىڭ تەگەۋرىنىنەن شوشىنعان حورەزمشاح مۇحاممەد سىرداريانىڭ شىعىسىنداعى قالالاردىڭ حالقىن تۇگەلىمەن باتىسقا ايداپ اكەتكەندىگىن جازادى10. بۇل دەرەكتەر وتىراردىڭ حانى دەپ جۇرگەن قايىر حان، شىندىعىندا، وتىراردىڭ ءوز حانى بولماعانىن كورسەتەدى. ول وتىرارعا  حورەزمشاح مۇحاممەد قويعان بيلەۋشى عانا جانە وتىرار حالقىنىڭ ونى جەك كورۋگە، ءتىپتى وعان قارسى كۇرەسۋگە تولىق قۇقى بولدى. ءوز بيلەۋشىسىن ءولتىرىپ، ونىڭ ورنىنا حورەزمشاح مۇحاممەد تاققا وتىرعىزعان باسقا ادامدى وتىرارلىقتاردىڭ دۇرىس كورمەگەنى، بيلەۋشىم دەپ مويىنداماعانى انىق. بۇل وتىراردى شىڭعىس حان اسكەرى قورشاعان كەزەڭدە انىق بايقالادى. قالانىڭ جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرى بادر اد-دين مەن سافي اكرانىڭ شىڭعىس حان جاعىنا ءوتۋى قالا حالقىنىڭ  قايىر حاندى بيلەۋشىمىز دەپ مويىنداماعانىن كورسەتەدى11. دەمەك، بۇل دەرەكتەر قازىرگى وتىرار ويرانىنا قاتىستى قالىپتاسقان پىكىردىڭ تاريحي شىندىققا كەراعار ەكەندىگىن دالەلدەيدى.

ەندىگى كەزەكتە وتىراردىڭ قاراحاندىق بيلەۋشىلەردىڭ شىققان تەگىنە قاتىستى «ناساب-نامادا» جازىلعان دەرەك تە تاريحي شىندىققا جاقىن ەكەندىگىن بايقاتادى. بۇل بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرىنىڭ قاراحاندىق اتالۋىنىڭ ءوزى بۇلاردىڭ شىققان تەگىنىڭ وسال ەمەستىگىن كورسەتىپ تۇر. ويتكەنى، «قارا» ءسوزى كونە تۇركى تىلىندە تەك ءتۇستى ەمەس، «كيەلى» دەگەن ۇعىمدى دا بەرەدى. مىسالى، قاراتاۋ، قاراشىق اتاۋلارى دا وسى كيەلىلىككە قاتىستى شىققانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. مىسالى، قازاق جىراۋلارىنىڭ «قاسيەتتى قاراتاۋ، اسا الماعان سەنەن جاۋ» - دەپ جىرلاۋىنىڭ استارىندا دا كيەلىلىك جاتقانىن كورۋگە بولادى. قاراشىق-شاۆعار-قاراتاۋ سوزدەرىنىڭ ءبىر ماعىنا بەرەتىنىن ەسكەرسەك، وندا «قاراحاندىق» ءسوزىنىڭ استارىندا وسى كيەلىلىك ۇعىمى جاتىر دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل «ناساب-نامادا» انىق ايتىلعان. قاراحاندىق بيلەۋشىلەر ازىرەت ءالى-الي يبن ابۋ تاليب اۋلەتىنەن ەكەندىگى كورسەتىلگەن. مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءناسىلى ازىرەت ءالى اۋلەتى ارقىلى تارايتىنىن ەسكەرسەك، وندا ءوز شەجىرەلەرىن ازىرەت الىدەن باستايتىن بيلەۋشىلەر اۋلەتىنىڭ كيەلى اۋلەت اتانعانىن تۇسىنۋگە بولادى.

وسى ماقالا شەڭبەرىندە قاراحاندىق بيلەۋشىلەردىڭ زامانداسى بولعان قوجا احمەت ياساۋيگە قانشالىقتى قاتىسى بولدى دەگەن سۇراققا دا جاۋاپ بەرگەنىمىز ابزال. بۇل بىزگە سول كەزەڭدەگى قاراحان مەملەكەتىندەگى ءدىني، رۋحاني احۋالدىڭ قاي باعىتتا بولعانىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىز تالداپ وتىرعان «ناساب-ناما» نۇسقاسىندا بۇل ماسەلە دە ايقىن كورسەتىلگەنىن ايتۋىمىز كەرەك. مىسالى، وتىراردىڭ حانى ابد ال-حالىق حان وزىنە قوجا احمەت ءياساۋيدى ۇستاز تۇتىپ، اركەزدە ول كىسىمەن ساناسقانى، قوجا احمەت ياساۋي قايتىس بولاردا باسىندا وتىرعانى ايتىلادى12.  ال، ونىڭ ۇلى حاسان يبن ابد ال-حالىق حان بولسا اتاسىنىڭ ورنىنا حان بولعانىن، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ شاكىرتى مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيعا شاكىرت بولعانى، قاراشىق كەنتى، سۋري كەنتى، ورتاق ارعى، توعان ارىعى، سوزاق كەنتىنىڭ جەرلەرى مەن سۋلارى اتالارىمىزدان قالعان ادال مۇلكىمىز دەپ، ازىرەت سۇلتان ءياساۋيدىڭ مازارىندا وتىرعان اۋلەتتەرىنە اس جانە نان بولسىن دەپ ۋاقف قىلعاندىعى ايتىلادى13. بۇل دەرەكتەر قاراحاندىق بيلەۋشىلەردىڭ قوجا احمەت ياساۋي مەن ونىڭ ءىلىمىن ۇستانعان شاكىرتتەرىنە جان-جاقتى كومەك كورسەتكەنىن دالەلدەيدى. ونىڭ ەسەسىنە ياساۋي جولى وكىلدەرىنىڭ حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ جاۋلاۋشىلىق ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەنىن، شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە ولاردىڭ شىڭعىس حان جاعىندا بولعانىنان كورۋگە بولادى. مىسالى،  مۇحاممەد دانىشماند زارنۋقيدىڭ شىڭعىس حانعا كەڭەسشى بولىپ، قىزمەت ەتۋى، شىڭعىس حان اسكەرى مەن زارنۋق قالاسىنىڭ حالقى اراسىندا ەلشى بولىپ، قالا حالقىن قارسىلاسپاي بەرۋگە كوندىرۋى سونىڭ ايعاعى. شىڭعىس حان ول قالاعا «قۇتلىق بالىق» دەپ ات قويادى14. ال مۇنداي دەرەكتەردىڭ ءالى كۇنگە ءتول تاريحىمىزدان ورىن الماۋى تاريحىمىزدىڭ كوپتەگەن بەتىنىڭ اشىلماي قالۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. وعان مىسالدى ۇزاقتان ىزدەمەي-اق وسى وتىرار تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردەن-اق كورۋگە بولادى. ءبىزدىڭ پارسى، اراب دەرەككوزدەرىنە سۇيەنىپ جازىلعان تاريحىمىزدا وتىرار تاعدىرى قالاي جازىلعانىنىڭ ءوزى ءالى كۇنگە تاريحىمىزداعى اق پەن قارانى اجىراتا الماي كەلە جاتقانىمىزدى بىلدىرەدى.

قورىتا ايتقاندا، بۇل ماقالا شەڭبەرىندە ايتىلماق ويدىڭ باستى ماقساتى - قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى تاريحي جادىنىڭ قازاق تاريحىن جازۋعا پايدالانىلمايتىن بولسا، وندا قازاق حالقىنىڭ ءتول تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتۋ بولدى.

[1] يستوريا كازاحسكوي سسر، ت.2. س.15.

2 گىڭ شىمين. قاراحاندىقتار تاريحىنا قىسقاشا شولۋ// تانىم تارماقتارى. الماتى: 1998. 205-223 بب.

3 جانداربەك ز. ناساب-ناما نۇسقالارى جانە تۇركى تاريحى. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 2002.

4 ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جازىلعان «ناساب-ناما» نۇسقالارى جانە تۇركى تاريحى» اتتى ەڭبەگىڭمىزدە بۇل جايلى تولىق ايتىلعان بولاتىن. (الماتى: «دايك-پرەسس»، 2002.)

5 يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي. ت.2. -الماتى-بەرن-تاشكەنت-بلۋمينگتون: «دايك-پرەسس»، 2008. س.169.

6 يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي: ناسلەديە يسحاك بابا ۆ نارراتيۆنوي ي گەنەالوگيچەسكيح تراديتسياح. ت.2. گەنەالوگيچەسكيە گراموتى ي ساكرالنىە سەمەيستۆا: ناساب-نام ي گرۋپپى حودجەي، سۆيازاننىح س ساكرالنىم سكازانيەم وب يسحاك بابە ۆ ΧIΧ-ΧΧI ۆۆ. -الماتى: «دايك-پرەسس»، 2008. سس. 170-177.

7 كوچنەۆ ۆ.ا. كاراحانيدسكي چەكان پارابا (وترارا)//سرەدنەۆەكوۆايا گورودسكايا كۋلتۋرا كازاحستانا ي سرەدنەي ازي: ماتەريالى ۆسەسويۋزنوگو سوۆەششانيا. -الما-اتا: ناۋكا، 1983. -س109-120. سس. 110-111.

6 يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي: ... س. 177.

7 بارتولد ۆ.ۆ.  سوچينەنيا. ت. ءى. س. 429.

8 ۆولين س. سۆەدەنيا ارابسكيح يستوچنيكوۆ IΧ-ΧVI ۆۆ. و دولينە رەكي تالاس ي سمەجنىح رايوناح// تيايە،

ت. VIII. -الما-اتا: يزد. ان كاز سسر، 1960. -س72-92. س. 86.

9 سوندا، س. 86-87.

10 بارتولد ۆ.ۆ.  سوچينەنيا. ت. ءى. س. 433..

11 قوجاەۆ م. وتىراردىڭ قىسقاشا تاريحى. -تۇركىستان: ميراس، 1998. 31-32 بب.

12 يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي: ... س. 173

13 يسلاميزاتسيا ي ساكرالنىە رودوسلوۆنىە ۆ تسەنترالنوي ازي: ... س. 190.

14 راشيد اد-دين. سبورنيك لەتوپيسەي. ت.ءى. كن.2. -موسكۆا-لەنينگراد: يزد. ان سسسر، 1952. س.204.