Qazaq dalasynyng úly perzenti, danqty babamyz әl-Faraby ózining әigili enbeginde qayyrymdy qogham, parasatty qala turaly oy tolghaydy. Onyng pikirinshe, ziyalylar basqarghan, qayyrymdy, parasatty adamdar shoghyrlanghan qala parasatty, túrghyndary da baqytty bolmaq.

Adamzattyng oy alyby ansaghan múnday parasatty, qasiyetti, baqytty qala búl dýniyede bar ma? Qalalar da adamdar siyaqty baqytty hәm baqytsyz, qayyrymdy hәm qayyrymsyz bola ma? Qala qaytse parasatty bolmaq? Shynynda shyghys shayyrlary jyrlaghanday, shaharlardyng da ruhy men jany, ómiri men ózegi bar ma?

Bizdinshe, qala ruhynyng qanday bolmaghy әng әueli sol qalanyng túrghyndaryna tikeley baylanysty siyaqty. Túrghyndarynyng bite qaynasqan tynys-tirshiligimen, mún-mahabbatymen, quanysh-qayghysymen, arman-ansarymen qalanyng ruhy qalyptasady. Sondyqtan sәuleti men symbaty, keskini men kelbeti әrqily bolatyn qalalardyng da «taghdyry» әrtýrli órbiydi.

Qazaq dalasynyng úly perzenti, danqty babamyz әl-Faraby ózining әigili enbeginde qayyrymdy qogham, parasatty qala turaly oy tolghaydy. Onyng pikirinshe, ziyalylar basqarghan, qayyrymdy, parasatty adamdar shoghyrlanghan qala parasatty, túrghyndary da baqytty bolmaq.

Adamzattyng oy alyby ansaghan múnday parasatty, qasiyetti, baqytty qala búl dýniyede bar ma? Qalalar da adamdar siyaqty baqytty hәm baqytsyz, qayyrymdy hәm qayyrymsyz bola ma? Qala qaytse parasatty bolmaq? Shynynda shyghys shayyrlary jyrlaghanday, shaharlardyng da ruhy men jany, ómiri men ózegi bar ma?

Bizdinshe, qala ruhynyng qanday bolmaghy әng әueli sol qalanyng túrghyndaryna tikeley baylanysty siyaqty. Túrghyndarynyng bite qaynasqan tynys-tirshiligimen, mún-mahabbatymen, quanysh-qayghysymen, arman-ansarymen qalanyng ruhy qalyptasady. Sondyqtan sәuleti men symbaty, keskini men kelbeti әrqily bolatyn qalalardyng da «taghdyry» әrtýrli órbiydi.

Qalalar da adamdar siyaqty әrtýrli bolady. Al jana jyl sayyn kórsetiletin barshagha belgili komediya tek kenes ókimetinde ghana boluy mýmkin oqigha shyghar, sirә. Ýitkeni «kenes adamy» men «kenestik qogham» qalyptastyrudy kózdegen әmirshil-әkimshil jýie qalalardy da bir qalypqa, bir jýiege, bir tәrtipke keltirgen edi. Adam qiyalyna túsau salatyn, temirdey tәrtipke baghynghan kenestik qalalar partiyanyng sara sayasatyn jýzege asyru ýshin júmys istedi. Belgili jospar shenberinde birinen keyin biri boy kótergen kenestik qalalar bir-birine qatty úqsaytyn. Bir-birinen aumaytyn súrghylt týsti ghimarattar, boylary birdey qazdighan ýiler, týp-týzu kósheler adam ómirin de bir qalypqa týsiretin. Adam armanyn qanattandyryp, talghamyn úshtaytyn asqaq ghimarattar onda kóp kezdespeytin. Al múnday qalada ómir sýrip, bir sarynmen tirshilik keshken adamnyng ózgeshe oilap, ózge әlemge talpynuy da әlbette, әste mýmkin emes edi.

Shyghysta adam atyna kóp mәn beredi. Balasyna jaqsy at qoi - músylman ata-ananyng eng birinshi paryzy. El arasynda attyng adam taghdyryna әser etetini jóninde de senim bar. Qalay degende de, azan shaqyrylyp qoyylghan at -  ata-ananyng oi-óresi men sana-sezimin, armany men talghamyn, aq tilegi men ýkili ýmitin әigilep qana qoymaydy, ol sonymen qatar balanyng qalyptasuyna da belgili dәrejede yqpal etedi.

Qalalardyng at-ataulary da sonday. Kenestik qalanyng atyna qarap onyng qanday maqsatta salynghanyn jәne onda kóbine kimderding túratyn angharu qiyngha soqpaydy. Mәselen, Selinograd. Atauynyng ózi qalanyng tarihy men taghdyryn әigilep túrghanday. Búl ataudyng astarynda tek tyng iygeru ghana jatqan joq, odan imperiyanyng óktemshil, otarshyl pighylymen birge úranshyldyq, nauqanshyldyq siyaqty kenestik keyipti kóruge bolady.

Kópshilikke belgili, Astana atauy parsynyng «astan» degen sózinen shyqqan, parsy tilinde «tabaldyryq, bosagha» degen maghyna beredi. Áytse de, búl týbir sóz týrki tiline engennen keyin ózining týpki maghynasynan týbegeyli auytqyp ketti. Aziya, Europa jәne Afrikagha sózin ótkizip, jarty әlemge әmiri jýrgen, kezinde Euraziya kenistigindegi eng alyp imperiyagha ainalghan Osman týrikteri Stambul qalasyn alghannan keyin, ony Astana, dәlirek aitqanda «Asitane» dep atay bastady. Bizdinshe, Syr boyynan ýdere kóshken oghyzdardyng úrpaghy «tabaldyryq» degen maghyna beretin búl sózdi imperiya astanasy ýshin jaydan-jay tandap alghan joq edi. Tabaldyryq - týrki júrtynyng tәu etip, qasiyet, kie tútatyn orny. Qazaq әli kýnge deyin tabaldyryqta túrghyzbaydy, tabaldyryqty bastyrmaydy, tabaldyryqtan ong ayaghymen attaydy. Últ jadysyna jattalyp qalghan búl senim sol uaqytta músylman týrikterding sanasynda da janghyryp túrdy. Sondyqtan olar ýsh qúrlyqty týiistirgen, talaylargha arman bolghan Stambuldy qasiyetti qút mekenge balap, ony Astana dep atay bastady.

Áriyne, Stambuldyng búdan ózge «Islam qaqpasy», «Baqyt qalasy» degen ataulary da boldy. Týpki maghynalary әrtýrli, biraq uaqyt óte kele bir-birine sinonim sózderge ainalghan búl ataular tek Stambulgha ghana tәn edi. Mәselen, Sham, Baghdat, Isfahan, Qúdys jәne taghy basqa shyghystyng әigili ortalyqtary Astana dep atalghan emes. Osylaysha týrkilik sipat alghan astana atauy «baqyt qalasy», «islam qaqpasy», «imperiyanyng ortalyghy» degen jana maghynalargha ie boldy. Dәlirek aitqanda, alty ghasyr saltanat qúryp, shyghys pen batysty ýndestirgen Stambul men astana ataulary egiz úghymgha ainaldy. Osylaysha atau sipattan esimge auysty.

Astana sózining osman týrikterinde búdan ózge taghy bir maghynasy bar. «Qamus-y týrki» degen kóne osmanly tilining sózdigine jýginer bolsaq, Astana - әulie molasy, ruhaniyat ordasy, dәrgәh degen maghynalar beredi eken. Mәselen, Mәulana Jalaleddin Rumy negizin qalaghan Mәulauy tariqatynyng ortalyghy men әigili әuliyening qabiri ornalasqan Qoniya qalasyn osman týrikteri «Asitane-y Mәulaui» dep ataghan. Búl - Rumiyding mәngilik qonys tepken jeri, Mәulana tariqatynyng ortalyghy degen úghymdy bildiredi.

Nazar audararlyq bir jayt, Aqmola atauy erte zamanda Týrkistan jerinen jol tartyp, Italiyanyng negizin qalaghan etrýskterding tilinde «tynyghatyn, dem alatyn meken» degen úghymdy bildirgen eken. Úly dalanyng tósinde, keruen joldarynyng boyynda qonystar bolghan, jolaushylar sonda toqtap, qonghan, týrikter ony «mola» dep ataghan. Qazaq qazir de «elsiz dalada adasyp qalsan, molagha qon» dep jatady. Týpki maghynasynan auytqyghanmen, el arasynda saqtalyp qalghan búl sóz qazaqta ghana qoldanylatyn siyaqty; ózge týrik halyqtary ony «qabristan», «zirat» «mazarlyq» dep ataydy.

Sol siyaqty astana sózin de býginde qazaq halqy ghana qoldanady. Mәselen, ontýstiktegi ózbek bauyrlar bas qalany «paytaht», soltýstiktegi tatar tughandar «paytehet» deydi. Al astanany «bashkent» dep ataytyn týrikterding kóbi býginde «astana» sózining maghynasyn týsinbeydi de. Ýitkeni, Osman imperiyasynyng qúlauymen, jana respublikanyng qúryluymen birge Stambul ózining mәrtebesinen jәne astana degen atauynan aiyryldy. Sondyqtan Osman týrikterining úrpaqtary býginde Ankaragha  «bashkent» sipatyn bergen.

Eger Stambulmen synarlas bolsa, búl sóz qazaqqa qaydan kelgen? Búghan týk te tanyrqaudyng reti joq. Bizdinshe, astana sózin qazaq osy Stambuldan alghan. Birinshiden, qajylyqqa sapar shekken babalarymyzdyng әueli Stambulgha, yaghny halifat ordasyna baryp ayaldaghany tarihtan ayan. Mine, sol qajy bolyp qaytqan atalarymyzdyng «astanagha bardym, astanany kórdim» dep aityp kelui әbden mýmkin. Onyng ýstine, Qyrym, Qazan, Búhara men Tashkentten keletin kitaptar men basylymdar arqyly da qazaq arasyna astana degen sóz etene ene bergen. Búghan taghy bir dәlel, Elordasyn búryn «paytaht», «han ordasy», «orda» degen qazaq Orynbordy da, Ombyny da, tipti, Tashkentti de «astana» dep ataghan emes.

Orda - orta degen sózden shyqqan. Bayyrghy týrikter óz astanasyn ózen jaghasyna jәne elding ortasyna salghan. Úlanghayyr aimaqqa iyelik etken babalarymyz el astanasyn jerding kindigi dep eseptegen.

El tarihynda Ordabalyq, Suyab, Taraz, Balasaghún, Syghanaq, Jent, Sarayshyq, Týrkistan siyaqty ordalar bolghan. Kenestik kezende qazaq halqy astanasyn eki ret kóshirdi. Alghashqy tandau Qazaq avtonomiyaly Kenestik Sosialistik Respublikasy bolyp jariyalanghan 1925 jyly Aqmeshitke týsti. Degenmen, dinge qarsy soghys ashqan biylikke Aqmeshit atauy únamay, qalanyng aty Qyzylorda dep ózgertildi. Qyzyl - revolusiya rәmizi, orda - astana degen bayyrghy úghym bolghandyqtan, Qyzylorda atauynyng keshegi Alashordamen ýndesip jatqanyna bastapqyda eshkim nazar audarmady.  Alayda, kóp úzamay el basshylyghy jana sheshim qabyldady. Kóshting beti Alataugha búrylyp, ejelgi Almaty degen atyna qayta qauyshqan әsem qala 1927 jyldan bastap Qazaqstannyng ortalyghy boldy. Búl joly Alashordagha bitispes maydan ashqan qyzyldar orda sózinen týbegeyli bas tartyp, astana sózin qoldanysqa engizdi. Olar «baytaq» sózin de paydalanbady, ýitkeni «taq» sózinen taraytyn búl búl sóz handyq dәuirdi eske týsiretin edi. Osylaysha astana sózi orda, baytaq degen sózderge balama retinde payda boldy.  Al arqa tórine túghyryn tikken Astanamen birge qazaqtyng orda sózi «elorda» bolyp ana tilimizge qayta oraldy.

Jana ghasyrdyng tabaldyryghynan attar tústa qazaq halqy óz astanasyn ornatty. Batys pen Shyghystyng ortasyna, Úly Jibek jolynyng boyyna, Euraziya kenistigining kindigine ornalasqan astanamyz óz boyyna býkilәlemdik, jalpyadamzattyq qúndylyqtardy jiya bildi. Osylaysha «tabaldyryq», «imperiyanyn, derjavanyng ortalyghy», «saltanat ordasy», «shyghys pen batystyng týiisken túsy», «baqytty qala», «qútty meken», «әulie jatqan jer», «ruhany ortalyq» degen siyaqty maghynalargha keletin Astana memleketimizding tarihy sheshimder qabyldaytyn sayasy ortalyghy ghana emes, ruhaniyat ortasyna, mәdeniyet ordasyna ainaldy.

Rasynda, býginde әlemdik qauymdastyq ýshin Qazaqstan men Astana ataulary egiz úghymgha ainaldy. Tarih ýshin on jyl degen qas-qaghym sәt bolghanymen, on jyldyng ishinde Astana әdiletti, parasatty isterimen әlem nazaryn birden ózine audara bildi. Álemdegi din ókilderining basyn qosyp, adamzattyng ortaq mәselelerine sheshim izdeui, talay jyldar boyy bitim jasay almay jýrgen alyp memleketterding basyn qosyp, olardy pәtuagha shaqyruy, órkeniyetter qaqtyghysyna mәdeniyetter kelisimi arqyly jauap beru siyaqty irgeli әreketterimen Astana býginde izgilik mekenine, ruhaniyat ordasyna, qútty qalagha ainaldy. Álemdik dengeydegi iygi, izgi osynday sharalargha úiytqy bolghan Astana YuNESKO-nyng sheshimimen «Beybitshilik qalasy» atandy. Enseli Elordanyng 2012 jyly týbi bir týrki júrtynyng mәdeny astanasy dep tanyluy da sózimizding bir aighaghy ispetti.

Astana - tәuelsizdigimiz ben memlekettiligimizding simvoly, últ bolyp úiysuymyzdyn, júrt bolyp jarasuymyzdyng belgisi. Jana astana arqyly qazaq jerining tútastyghy saqtaldy, qauipsizdigi qamtamasyz etildi. Sendi búzyp, úly kóshti bastaghan astana qazaqtyng búiyghy tirligine jan bitirdi, sanasyn silkindirip, jýregine senim úyalatty. Jana astanamen birge Aqmola - qazaqqa, qazaq shyn mәninde qalalyq halyqqa ainaldy. Mәdeniyet pen órkeniyetting qalada jasalatynyn eskersek, Astana últtyq janghyruymyzdyng da basy. Sondyqtan, astananyng taghdyry - qazaqtyng taghdyry, astananyng mәrtebesi - qazaqtyng mereyi, astananyn  tabysy - qazaqtyng jenisi. Býginde әlemge әigili bolghan Astana arqyly qazaqtyng da abyroyy asqaqtap otyr.

Qala ózining túrghyndaryna úqsaydy. Saryarqanyng sar dalasyna qonys tepken Astana da qazaq siyaqty ken, keshirimdi, jaydary, bauyrmal әri qonaqjay. Sonymen qatar Astana jas, qayratty, asqaq, symbatty, sergek, bilim men dýniyege qúshtar. Eng bastysy, Astana - azat, erkin oily. Kibirtiktemey, keninen kósiletin ol kez-kelgen alpauytpen terezesi teng túryp sóilese alady.

Kez-kelgen shahar saltanatty saraylardan, sәndi ghimarattardan, súlu kóshelerden ghana túrmaydy. Búlar qalanyng tek syrtqy kórinisteri ghana, qalanyng jany adamdardyng jýregine úyalaghan. Zanghar kókpen talasqan zәulim ýilerimen emes, parasatty, qayyrymdy túrghyndary arqyly ghana qala parasatty shahargha ainalady. Qalagha parasat pen qasiyet syilaytyn onyng túrghyndary.

Saryarqa tórinen dýrkirey kóterilip, ense tiktegen Astana shyn mәninde baqyttyng mekenine, qasiyet qonghan parasatty qalagha da ainalar. Búghan bizding kýmәnimiz joq. Ýitkeni parasatty qala degenimiz utopiya da, iydeal da emes, ol shyndap kelgende, bizding ishki ruhany dýniyemizding kórinisi.

Kók týrikter Kýltegin eskertkishine: «Týrik qaghany Ótýken qoynauynda otyrsa, elde múng joq. Ótýken qoynauynda otyrsan, mәngi eldigindi saqtaysyng sen. Sonda týrki halqy toq» dep, tasqa jazyp qaldyrghan eken. Odan beride әl-Faraby «parasatty qalany», Asan qayghy «Jerúiyqty» ansady. Babalar armandaghan Ótýken men Ergeneqon, ghúlama-oyshyldar ansaghan parasatty qala men Jerúiyq - sonyng bәri býginde shyndyqqa ainalyp, Astanamen astasyp jatqanday...

Darhan Qydyrәli,

tarih ghylymdarynyng doktory,

«Abay-aqparat»