قازاق دالاسىنىڭ ۇلى پەرزەنتى، داڭقتى بابامىز ءال-فارابي ءوزىنىڭ ايگىلى ەڭبەگىندە قايىرىمدى قوعام، پاراساتتى قالا تۋرالى وي تولعايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، زيالىلار باسقارعان، قايىرىمدى، پاراساتتى ادامدار شوعىرلانعان قالا پاراساتتى، تۇرعىندارى دا باقىتتى بولماق.

ادامزاتتىڭ وي الىبى اڭساعان مۇنداي پاراساتتى، قاسيەتتى، باقىتتى قالا بۇل دۇنيەدە بار ما؟ قالالار دا ادامدار سياقتى باقىتتى ءھام باقىتسىز، قايىرىمدى ءھام قايىرىمسىز بولا ما؟ قالا قايتسە پاراساتتى بولماق؟ شىنىندا شىعىس شايىرلارى جىرلاعانداي، شاھارلاردىڭ دا رۋحى مەن جانى، ءومىرى مەن وزەگى بار ما؟

بىزدىڭشە، قالا رۋحىنىڭ قانداي بولماعى ءاڭ اۋەلى سول قالانىڭ تۇرعىندارىنا تىكەلەي بايلانىستى سياقتى. تۇرعىندارىنىڭ بىتە قايناسقان تىنىس-تىرشىلىگىمەن، مۇڭ-ماحابباتىمەن، قۋانىش-قايعىسىمەن، ارمان-اڭسارىمەن قالانىڭ رۋحى قالىپتاسادى. سوندىقتان ساۋلەتى مەن سىمباتى، كەسكىنى مەن كەلبەتى ارقيلى بولاتىن قالالاردىڭ دا «تاعدىرى» ءارتۇرلى ءوربيدى.

قازاق دالاسىنىڭ ۇلى پەرزەنتى، داڭقتى بابامىز ءال-فارابي ءوزىنىڭ ايگىلى ەڭبەگىندە قايىرىمدى قوعام، پاراساتتى قالا تۋرالى وي تولعايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، زيالىلار باسقارعان، قايىرىمدى، پاراساتتى ادامدار شوعىرلانعان قالا پاراساتتى، تۇرعىندارى دا باقىتتى بولماق.

ادامزاتتىڭ وي الىبى اڭساعان مۇنداي پاراساتتى، قاسيەتتى، باقىتتى قالا بۇل دۇنيەدە بار ما؟ قالالار دا ادامدار سياقتى باقىتتى ءھام باقىتسىز، قايىرىمدى ءھام قايىرىمسىز بولا ما؟ قالا قايتسە پاراساتتى بولماق؟ شىنىندا شىعىس شايىرلارى جىرلاعانداي، شاھارلاردىڭ دا رۋحى مەن جانى، ءومىرى مەن وزەگى بار ما؟

بىزدىڭشە، قالا رۋحىنىڭ قانداي بولماعى ءاڭ اۋەلى سول قالانىڭ تۇرعىندارىنا تىكەلەي بايلانىستى سياقتى. تۇرعىندارىنىڭ بىتە قايناسقان تىنىس-تىرشىلىگىمەن، مۇڭ-ماحابباتىمەن، قۋانىش-قايعىسىمەن، ارمان-اڭسارىمەن قالانىڭ رۋحى قالىپتاسادى. سوندىقتان ساۋلەتى مەن سىمباتى، كەسكىنى مەن كەلبەتى ارقيلى بولاتىن قالالاردىڭ دا «تاعدىرى» ءارتۇرلى ءوربيدى.

قالالار دا ادامدار سياقتى ءارتۇرلى بولادى. ال جاڭا جىل سايىن كورسەتىلەتىن بارشاعا بەلگىلى كومەديا تەك كەڭەس وكىمەتىندە عانا بولۋى مۇمكىن وقيعا شىعار، ءسىرا. ۇيتكەنى «كەڭەس ادامى» مەن «كەڭەستىك قوعام» قالىپتاستىرۋدى كوزدەگەن ءامىرشىل-اكىمشىل جۇيە قالالاردى دا ءبىر قالىپقا، ءبىر جۇيەگە، ءبىر تارتىپكە كەلتىرگەن ەدى. ادام قيالىنا تۇساۋ سالاتىن، تەمىردەي تارتىپكە باعىنعان كەڭەستىك قالالار پارتيانىڭ سارا ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. بەلگىلى جوسپار شەڭبەرىندە بىرىنەن كەيىن ءبىرى بوي كوتەرگەن كەڭەستىك قالالار ءبىر-بىرىنە قاتتى ۇقسايتىن. ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن سۇرعىلت ءتۇستى عيماراتتار، بويلارى بىردەي قازديعان ۇيلەر، ءتۇپ-ءتۇزۋ كوشەلەر ادام ءومىرىن دە ءبىر قالىپقا تۇسىرەتىن. ادام ارمانىن قاناتتاندىرىپ، تالعامىن ۇشتايتىن اسقاق عيماراتتار وندا كوپ كەزدەسپەيتىن. ال مۇنداي قالادا ءومىر ءسۇرىپ، ءبىر سارىنمەن تىرشىلىك كەشكەن ادامنىڭ وزگەشە ويلاپ، وزگە الەمگە تالپىنۋى دا البەتتە، استە مۇمكىن ەمەس ەدى.

شىعىستا ادام اتىنا كوپ ءمان بەرەدى. بالاسىنا جاقسى ات قويۋ - مۇسىلمان اتا-انانىڭ ەڭ ءبىرىنشى پارىزى. ەل اراسىندا اتتىڭ ادام تاعدىرىنا اسەر ەتەتىنى جونىندە دە سەنىم بار. قالاي دەگەندە دە، ازان شاقىرىلىپ قويىلعان ات -  اتا-انانىڭ وي-ورەسى مەن سانا-سەزىمىن، ارمانى مەن تالعامىن، اق تىلەگى مەن ۇكىلى ءۇمىتىن ايگىلەپ قانا قويمايدى، ول سونىمەن قاتار بالانىڭ قالىپتاسۋىنا دا بەلگىلى دارەجەدە ىقپال ەتەدى.

قالالاردىڭ ات-اتاۋلارى دا سونداي. كەڭەستىك قالانىڭ اتىنا قاراپ ونىڭ قانداي ماقساتتا سالىنعانىن جانە وندا كوبىنە كىمدەردىڭ تۇراتىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى. ماسەلەن، تسەلينوگراد. اتاۋىنىڭ ءوزى قالانىڭ تاريحى مەن تاعدىرىن ايگىلەپ تۇرعانداي. بۇل اتاۋدىڭ استارىندا تەك تىڭ يگەرۋ عانا جاتقان جوق، ودان يمپەريانىڭ وكتەمشىل، وتارشىل پيعىلىمەن بىرگە ۇرانشىلدىق، ناۋقانشىلدىق سياقتى كەڭەستىك كەيىپتى كورۋگە بولادى.

كوپشىلىككە بەلگىلى، استانا اتاۋى پارسىنىڭ «استان» دەگەن سوزىنەن شىققان، پارسى تىلىندە «تابالدىرىق، بوساعا» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ايتسە دە، بۇل ءتۇبىر ءسوز تۇركى تىلىنە ەنگەننەن كەيىن ءوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسىنان تۇبەگەيلى اۋىتقىپ كەتتى. ازيا، ەۋروپا جانە افريكاعا ءسوزىن وتكىزىپ، جارتى الەمگە ءامىرى جۇرگەن، كەزىندە ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەڭ الىپ يمپەرياعا اينالعان وسمان تۇرىكتەرى ستامبۋل قالاسىن العاننان كەيىن، ونى استانا، دالىرەك ايتقاندا «اسيتانە» دەپ اتاي باستادى. بىزدىڭشە، سىر بويىنان ۇدەرە كوشكەن وعىزداردىڭ ۇرپاعى «تابالدىرىق» دەگەن ماعىنا بەرەتىن بۇل ءسوزدى يمپەريا استاناسى ءۇشىن جايدان-جاي تاڭداپ العان جوق ەدى. تابالدىرىق - تۇركى جۇرتىنىڭ ءتاۋ ەتىپ، قاسيەت، كيە تۇتاتىن ورنى. قازاق ءالى كۇنگە دەيىن تابالدىرىقتا تۇرعىزبايدى، تابالدىرىقتى باستىرمايدى، تابالدىرىقتان وڭ اياعىمەن اتتايدى. ۇلت جادىسىنا جاتتالىپ قالعان بۇل سەنىم سول ۋاقىتتا مۇسىلمان تۇرىكتەردىڭ ساناسىندا دا جاڭعىرىپ تۇردى. سوندىقتان ولار ءۇش قۇرلىقتى تۇيىستىرگەن، تالايلارعا ارمان بولعان ستامبۋلدى قاسيەتتى قۇت مەكەنگە بالاپ، ونى استانا دەپ اتاي باستادى.

ارينە، ستامبۋلدىڭ بۇدان وزگە «يسلام قاقپاسى»، «باقىت قالاسى» دەگەن اتاۋلارى دا بولدى. تۇپكى ماعىنالارى ءارتۇرلى، بىراق ۋاقىت وتە كەلە ءبىر-بىرىنە سينونيم سوزدەرگە اينالعان بۇل اتاۋلار تەك ستامبۋلعا عانا ءتان ەدى. ماسەلەن، شام، باعدات، يسفاھان، قۇدىس جانە تاعى باسقا شىعىستىڭ ايگىلى ورتالىقتارى استانا دەپ اتالعان ەمەس. وسىلايشا تۇركىلىك سيپات العان استانا اتاۋى «باقىت قالاسى»، «يسلام قاقپاسى»، «يمپەريانىڭ ورتالىعى» دەگەن جاڭا ماعىنالارعا يە بولدى. دالىرەك ايتقاندا، التى عاسىر سالتانات قۇرىپ، شىعىس پەن باتىستى ۇندەستىرگەن ستامبۋل مەن استانا اتاۋلارى ەگىز ۇعىمعا اينالدى. وسىلايشا اتاۋ سيپاتتان ەسىمگە اۋىستى.

استانا ءسوزىنىڭ وسمان تۇرىكتەرىندە بۇدان وزگە تاعى ءبىر ماعىناسى بار. «قامۋس-ي تۇركي» دەگەن كونە وسمانلى ءتىلىنىڭ سوزدىگىنە جۇگىنەر بولساق، استانا - اۋليە مولاسى، رۋحانيات ورداسى، دارگاھ دەگەن ماعىنالار بەرەدى ەكەن. ماسەلەن، ءماۋلانا جالالەددين رۋمي نەگىزىن قالاعان ءماۋلاۋي تاريقاتىنىڭ ورتالىعى مەن ايگىلى اۋليەنىڭ قابىرى ورنالاسقان قونيا قالاسىن وسمان تۇرىكتەرى «اسيتانە-ي ءماۋلاۋي» دەپ اتاعان. بۇل - ءرۋميدىڭ ماڭگىلىك قونىس تەپكەن جەرى، ءماۋلانا تاريقاتىنىڭ ورتالىعى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.

نازار اۋدارارلىق ءبىر جايت، اقمولا اتاۋى ەرتە زاماندا تۇركىستان جەرىنەن جول تارتىپ، يتاليانىڭ نەگىزىن قالاعان ەترۇسكتەردىڭ تىلىندە «تىنىعاتىن، دەم الاتىن مەكەن» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن ەكەن. ۇلى دالانىڭ توسىندە، كەرۋەن جولدارىنىڭ بويىندا قونىستار بولعان، جولاۋشىلار سوندا توقتاپ، قونعان، تۇرىكتەر ونى «مولا» دەپ اتاعان. قازاق قازىر دە «ەلسىز دالادا اداسىپ قالساڭ، مولاعا قون» دەپ جاتادى. تۇپكى ماعىناسىنان اۋىتقىعانمەن، ەل اراسىندا ساقتالىپ قالعان بۇل ءسوز قازاقتا عانا قولدانىلاتىن سياقتى; وزگە تۇرىك حالىقتارى ونى «قابريستان»، «زيرات» «مازارلىق» دەپ اتايدى.

سول سياقتى استانا ءسوزىن دە بۇگىندە قازاق حالقى عانا قولدانادى. ماسەلەن، وڭتۇستىكتەگى وزبەك باۋىرلار باس قالانى «پايتاحت»، سولتۇستىكتەگى تاتار تۋعاندار «پايتەحەت» دەيدى. ال استانانى «باشكەنت» دەپ اتايتىن تۇرىكتەردىڭ كوبى بۇگىندە «استانا» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەيدى دە. ۇيتكەنى، وسمان يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋىمەن، جاڭا رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلۋىمەن بىرگە ستامبۋل ءوزىنىڭ مارتەبەسىنەن جانە استانا دەگەن اتاۋىنان ايىرىلدى. سوندىقتان وسمان تۇرىكتەرىنىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە انكاراعا  «باشكەنت» سيپاتىن بەرگەن.

ەگەر ستامبۋلمەن سىڭارلاس بولسا، بۇل ءسوز قازاققا قايدان كەلگەن؟ بۇعان تۇك تە تاڭىرقاۋدىڭ رەتى جوق. بىزدىڭشە، استانا ءسوزىن قازاق وسى ستامبۋلدان العان. بىرىنشىدەن، قاجىلىققا ساپار شەككەن بابالارىمىزدىڭ اۋەلى ستامبۋلعا، ياعني حاليفات ورداسىنا بارىپ ايالداعانى تاريحتان ايان. مىنە، سول قاجى بولىپ قايتقان اتالارىمىزدىڭ «استاناعا باردىم، استانانى كوردىم» دەپ ايتىپ كەلۋى ابدەن مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە، قىرىم، قازان، بۇحارا مەن تاشكەنتتەن كەلەتىن كىتاپتار مەن باسىلىمدار ارقىلى دا قازاق اراسىنا استانا دەگەن ءسوز ەتەنە ەنە بەرگەن. بۇعان تاعى ءبىر دالەل، ەلورداسىن بۇرىن «پايتاحت»، «حان ورداسى»، «وردا» دەگەن قازاق ورىنبوردى دا، ومبىنى دا، ءتىپتى، تاشكەنتتى دە «استانا» دەپ اتاعان ەمەس.

وردا - ورتا دەگەن سوزدەن شىققان. بايىرعى تۇرىكتەر ءوز استاناسىن وزەن جاعاسىنا جانە ەلدىڭ ورتاسىنا سالعان. ۇلانعايىر ايماققا يەلىك ەتكەن بابالارىمىز ەل استاناسىن جەردىڭ كىندىگى دەپ ەسەپتەگەن.

ەل تاريحىندا وردابالىق، سۋياب، تاراز، بالاساعۇن، سىعاناق، جەنت، سارايشىق، تۇركىستان سياقتى وردالار بولعان. كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق حالقى استاناسىن ەكى رەت كوشىردى. العاشقى تاڭداۋ قازاق اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بولىپ جاريالانعان 1925 جىلى اقمەشىتكە ءتۇستى. دەگەنمەن، دىنگە قارسى سوعىس اشقان بيلىككە اقمەشىت اتاۋى ۇناماي، قالانىڭ اتى قىزىلوردا دەپ وزگەرتىلدى. قىزىل - رەۆوليۋتسيا ءرامىزى، وردا - استانا دەگەن بايىرعى ۇعىم بولعاندىقتان، قىزىلوردا اتاۋىنىڭ كەشەگى الاشوردامەن ۇندەسىپ جاتقانىنا باستاپقىدا ەشكىم نازار اۋدارمادى.  الايدا، كوپ ۇزاماي ەل باسشىلىعى جاڭا شەشىم قابىلدادى. كوشتىڭ بەتى الاتاۋعا بۇرىلىپ، ەجەلگى الماتى دەگەن اتىنا قايتا قاۋىشقان اسەم قالا 1927 جىلدان باستاپ قازاقستاننىڭ ورتالىعى بولدى. بۇل جولى الاشورداعا بىتىسپەس مايدان اشقان قىزىلدار وردا سوزىنەن تۇبەگەيلى باس تارتىپ، استانا ءسوزىن قولدانىسقا ەنگىزدى. ولار «بايتاق» ءسوزىن دە پايدالانبادى، ۇيتكەنى «تاق» سوزىنەن تارايتىن بۇل بۇل ءسوز حاندىق ءداۋىردى ەسكە تۇسىرەتىن ەدى. وسىلايشا استانا ءسوزى وردا، بايتاق دەگەن سوزدەرگە بالاما رەتىندە پايدا بولدى.  ال ارقا تورىنە تۇعىرىن تىككەن استانامەن بىرگە قازاقتىڭ وردا ءسوزى «ەلوردا» بولىپ انا تىلىمىزگە قايتا ورالدى.

جاڭا عاسىردىڭ تابالدىرىعىنان اتتار تۇستا قازاق حالقى ءوز استاناسىن ورناتتى. باتىس پەن شىعىستىڭ ورتاسىنا، ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنا، ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ كىندىگىنە ورنالاسقان استانامىز ءوز بويىنا بۇكىلالەمدىك، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى جيا ءبىلدى. وسىلايشا «تابالدىرىق»، «يمپەريانىڭ، دەرجاۆانىڭ ورتالىعى»، «سالتانات ورداسى»، «شىعىس پەن باتىستىڭ تۇيىسكەن تۇسى»، «باقىتتى قالا»، «قۇتتى مەكەن»، «اۋليە جاتقان جەر»، «رۋحاني ورتالىق» دەگەن سياقتى ماعىنالارعا كەلەتىن استانا مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحي شەشىمدەر قابىلدايتىن ساياسي ورتالىعى عانا ەمەس، رۋحانيات ورتاسىنا، مادەنيەت ورداسىنا اينالدى.

راسىندا، بۇگىندە الەمدىك قاۋىمداستىق ءۇشىن قازاقستان مەن استانا اتاۋلارى ەگىز ۇعىمعا اينالدى. تاريح ءۇشىن ون جىل دەگەن قاس-قاعىم ءسات بولعانىمەن، ون جىلدىڭ ىشىندە استانا ادىلەتتى، پاراساتتى ىستەرىمەن الەم نازارىن بىردەن وزىنە اۋدارا ءبىلدى. الەمدەگى ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسىپ، ادامزاتتىڭ ورتاق ماسەلەلەرىنە شەشىم ىزدەۋى، تالاي جىلدار بويى ءبىتىم جاساي الماي جۇرگەن الىپ مەملەكەتتەردىڭ باسىن قوسىپ، ولاردى پاتۋاعا شاقىرۋى، وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنا مادەنيەتتەر كەلىسىمى ارقىلى جاۋاپ بەرۋ سياقتى ىرگەلى ارەكەتتەرىمەن استانا بۇگىندە ىزگىلىك مەكەنىنە، رۋحانيات ورداسىنا، قۇتتى قالاعا اينالدى. الەمدىك دەڭگەيدەگى يگى، ىزگى وسىنداي شارالارعا ۇيىتقى بولعان استانا يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن «بەيبىتشىلىك قالاسى» اتاندى. ەڭسەلى ەلوردانىڭ 2012 جىلى ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ مادەني استاناسى دەپ تانىلۋى دا ءسوزىمىزدىڭ ءبىر ايعاعى ىسپەتتى.

استانا - تاۋەلسىزدىگىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ سيمۆولى، ۇلت بولىپ ۇيىسۋىمىزدىڭ، جۇرت بولىپ جاراسۋىمىزدىڭ بەلگىسى. جاڭا استانا ارقىلى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى ساقتالدى، قاۋىپسىزدىگى قامتاماسىز ەتىلدى. سەڭدى بۇزىپ، ۇلى كوشتى باستاعان استانا قازاقتىڭ بۇيىعى تىرلىگىنە جان ءبىتىردى، ساناسىن سىلكىندىرىپ، جۇرەگىنە سەنىم ۇيالاتتى. جاڭا استانامەن بىرگە اقمولا - قازاققا، قازاق شىن مانىندە قالالىق حالىققا اينالدى. مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ قالادا جاسالاتىنىن ەسكەرسەك، استانا ۇلتتىق جاڭعىرۋىمىزدىڭ دا باسى. سوندىقتان، استانانىڭ تاعدىرى - قازاقتىڭ تاعدىرى، استانانىڭ مارتەبەسى - قازاقتىڭ مەرەيى، استانانىڭ  تابىسى - قازاقتىڭ جەڭىسى. بۇگىندە الەمگە ايگىلى بولعان استانا ارقىلى قازاقتىڭ دا ابىرويى اسقاقتاپ وتىر.

قالا ءوزىنىڭ تۇرعىندارىنا ۇقسايدى. سارىارقانىڭ سار دالاسىنا قونىس تەپكەن استانا دا قازاق سياقتى كەڭ، كەشىرىمدى، جايدارى، باۋىرمال ءارى قوناقجاي. سونىمەن قاتار استانا جاس، قايراتتى، اسقاق، سىمباتتى، سەرگەك، ءبىلىم مەن دۇنيەگە قۇشتار. ەڭ باستىسى، استانا - ازات، ەركىن ويلى. كىبىرتىكتەمەي، كەڭىنەن كوسىلەتىن ول كەز-كەلگەن الپاۋىتپەن تەرەزەسى تەڭ تۇرىپ سويلەسە الادى.

كەز-كەلگەن شاحار سالتاناتتى سارايلاردان، ءساندى عيماراتتاردان، سۇلۋ كوشەلەردەن عانا تۇرمايدى. بۇلار قالانىڭ تەك سىرتقى كورىنىستەرى عانا، قالانىڭ جانى ادامداردىڭ جۇرەگىنە ۇيالاعان. زاڭعار كوكپەن تالاسقان ءزاۋلىم ۇيلەرىمەن ەمەس، پاراساتتى، قايىرىمدى تۇرعىندارى ارقىلى عانا قالا پاراساتتى شاھارعا اينالادى. قالاعا پاراسات پەن قاسيەت سىيلايتىن ونىڭ تۇرعىندارى.

سارىارقا تورىنەن دۇركىرەي كوتەرىلىپ، ەڭسە تىكتەگەن استانا شىن مانىندە باقىتتىڭ مەكەنىنە، قاسيەت قونعان پاراساتتى قالاعا دا اينالار. بۇعان ءبىزدىڭ كۇمانىمىز جوق. ۇيتكەنى پاراساتتى قالا دەگەنىمىز ۋتوپيا دا، يدەال دا ەمەس، ول شىنداپ كەلگەندە، ءبىزدىڭ ىشكى رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ كورىنىسى.

كوك تۇرىكتەر كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنە: «تۇرىك قاعانى وتۇكەن قويناۋىندا وتىرسا، ەلدە مۇڭ جوق. وتۇكەن قويناۋىندا وتىرساڭ، ماڭگى ەلدىگىڭدى ساقتايسىڭ سەن. سوندا تۇركى حالقى توق» دەپ، تاسقا جازىپ قالدىرعان ەكەن. ودان بەرىدە ءال-فارابي «پاراساتتى قالانى»، اسان قايعى «جەرۇيىقتى» اڭسادى. بابالار ارمانداعان وتۇكەن مەن ەرگەنەقون، عۇلاما-ويشىلدار اڭساعان پاراساتتى قالا مەن جەرۇيىق - سونىڭ ءبارى بۇگىندە شىندىققا اينالىپ، استانامەن استاسىپ جاتقانداي...

دارحان قىدىرالى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

«اباي-اقپارات»