Býginde qoghamda ózderin «naghyz músylmandar» retinde tanyp, ózgelerdi «kәpir» dep sanaytyndar kóbeydi. Elimizding ishinde kýmәndi, eldi biriktiretin emes, kerisinshe, berekesin alyp, tozdyratyn toptar, elge ishtey iritki salushy, destruktivti diny aghymdardyng is-әreketi qauip tóndirude. Dindi óz paydasyna qaray búrmalap, islamy nanym-tanymdardy shatastyrushylar kóptep kezdesedi. Ol toptar men aghymdardy ghalymdar zerttey kele olardy destruktivti, radikaldy, fundamentaldy nemese ekstremistik dep atap jýr. Búl aghymdardy psevdoislamdyq dep atap otyrghanymyz da osyghan baylanysty. Sebebi «psevdo» tirkesi - jalghan degen ma­ghynany beredi, yaghny dәstýrli Islamnyng keybir qaghidalaryn basqasha týsinip, búrmalap, ony ózderining radikaldy iydeo­logiyalaryna ainaldyryp, din ishinde din tuyndatyp jýrgen diny aghymdargha tiyisti aitylatyn úghym.
Qazirde AQSh, Ortalyq Aziya men TMD elderinde, sonyng ishinde Qazaqstanda da óz beynesin kórsetip ýlgergen úiymdar qa­ta­rynda mynalar bar: Ál-Kaida, Taliban, Ózbekstan Islam qozghalysy (IDU), Hizb-ut-Tahriyr, salafitter, Ortalyq Aziya Modjahedterining jamaghaty jәne t.b.
Qazaqstan halqynyng songhy kezde kóp qozghaytyn mәselesi - salafiylik pen uahha­biylik aghymdarynyng is-әreketteri.

Býginde qoghamda ózderin «naghyz músylmandar» retinde tanyp, ózgelerdi «kәpir» dep sanaytyndar kóbeydi. Elimizding ishinde kýmәndi, eldi biriktiretin emes, kerisinshe, berekesin alyp, tozdyratyn toptar, elge ishtey iritki salushy, destruktivti diny aghymdardyng is-әreketi qauip tóndirude. Dindi óz paydasyna qaray búrmalap, islamy nanym-tanymdardy shatastyrushylar kóptep kezdesedi. Ol toptar men aghymdardy ghalymdar zerttey kele olardy destruktivti, radikaldy, fundamentaldy nemese ekstremistik dep atap jýr. Búl aghymdardy psevdoislamdyq dep atap otyrghanymyz da osyghan baylanysty. Sebebi «psevdo» tirkesi - jalghan degen ma­ghynany beredi, yaghny dәstýrli Islamnyng keybir qaghidalaryn basqasha týsinip, búrmalap, ony ózderining radikaldy iydeo­logiyalaryna ainaldyryp, din ishinde din tuyndatyp jýrgen diny aghymdargha tiyisti aitylatyn úghym.
Qazirde AQSh, Ortalyq Aziya men TMD elderinde, sonyng ishinde Qazaqstanda da óz beynesin kórsetip ýlgergen úiymdar qa­ta­rynda mynalar bar: Ál-Kaida, Taliban, Ózbekstan Islam qozghalysy (IDU), Hizb-ut-Tahriyr, salafitter, Ortalyq Aziya Modjahedterining jamaghaty jәne t.b.
Qazaqstan halqynyng songhy kezde kóp qozghaytyn mәselesi - salafiylik pen uahha­biylik aghymdarynyng is-әreketteri.
Salafiylik tarihynda eleuli iz qal­dyr­ghan Harran qalasynda dýniyege kelgen fiyqh ghalymy Ábu әl-Abbas Tahiuddin Ahmed ibn Ábd әl-Halim ibn Taymiya (1263-1328) boldy. Ibn-Taymiyanyng jolyn ústanu­shylar qatarynda ibn әl-Kayim әl-Jau­ziya, hafiz az-Zahaby sekildi shәkirtteri bolghan. XVIII gh. ómir sýrgen Múhamed ibn Abdul-Uahhab ibn Taymiyanyng jolyn jal­ghastyrushysy bolyp tabylady. Sa­lafiylik ilimning negizderine keletin bolsaq, sala­fitter ómir men dinning barlyq jaqtaryn Qúran ayattary jәne Múhammed Paygham­bardyng hadisterimen sәikestendiru qajet­tiligin, osyghan oray ayat nemese hadisting shynayy tura maghynasy búrmalanbauy tiyis ekendigin betke ústap, barlyq ústanymdarda Payghambar sahabalarynyng әdisterin basshylyqqa alu kerektigin; sharighat qaghiy­dattaryn qatang saqtau qajettigin, islamgha negizdelmegen basqarugha jol bermeu, iys­lamgha janashyldyqtardy engizuge tyiym saludy aitady. Alayda ózderi Qúranda jazylghan ayattardyng maghynasyn búrmalap, ózderine ynghayly túrghyda týsindirip, ústanushylargha taratady.
QMDB tóraghasynyng birinshi orynba­sary, «Haziret Súltan» meshitining Bas ima­my Qayrat Joldybayúlynyng pikirinshe, Salafiylik bukvalizmmen erekshelenedi. Yaghny ayat-hadisterding astaryn, maqsatyna ýnilmey, betin qana qalqyp alyp, ózdiginshe týsindiruge bet búrady. «Sәlәf» sózi «bú­rynghylar» degendi bildiredi. Diny ter­miy­nologiyada «saliqaly salaftar» delingen kez­de sahabalar, olardyng kózin kórgen ta­bighinder men búlardyng da kózin kórgen ta­bagha tabighinder menzeledi. Biraq diny ter­minologiyada belgili bir aghymgha «sa­laf­tar» dep aitylmaydy. Salafitter ókilderi bol­sa ony paydalanyp, ózderin «búrynghy Pay­ghambar zamanyndaghy músylman jolyn ústanamyz» dep jekelegen adamdardyng iydeyasyn nasihattap jýr.
Uahhabiylik pen salafiylikti bir aghym deu­shiler de bar. Jalpy, uahhabiylik uaqyt túr­ghysynan keletin bolsaq, salafizmnen әl­deqayda kesh payda boldy. Alayda uahhab­shylar ózderin salafitpiz dep atap jýrgeni bәrimizge mәlim. Sonday-aq jo­gharyda keltirilgen Qayrat Joldy­bayúly­nyng pikirine sýiensek, salaftar dep qazirgi kezde naqty aghymgha qatysty aitylmay­tyndyghyn eskeru jón bolady.
Tar jәne naqty maghynadaghy uahhabiylik negizin 1703-1797 jyldary Nedj qalasynda arab dindary Múhammed ibn әl-Abdul-Uahhab salghan, bastapqy islam, yaghny «búrynghy sahabalar islamynyn» taza­lyghyn qayta janghyrtugha baghyttalghan diniy-sayasy ilim. Biraq qazirgi tanda keng maghy­nada, «uahhabiylik» úghymyn islammen ja­mylghan diniy-sayasy ekstremizmdi sipat­tau ýshin qoldanuda. Uahhabiylik aghymnyng ereksheligi - senim mәselesinde fanatizmge boy aldyrsa, ózinen basqa pikirdegilermen kýresi ekstremizmge toly bolady.
Ár nәrsening teris jaghy da bolady dep qaraytyn bolsaq, dәstýrli iydeologiyanyng dúrys talqylanbay, radikaldy sipatqa ótu qaupine ainalatynyn biz úmytpauymyz qajet. Sol sekildi uahhabshylar Abdul-Uah­­habtyng jәne onyng jaqtastary qalyp­tastyrghan ilimin negizge alyp, ony jana iydeyalarymen tolyqtyryp radikaldy tústaryn damytyp jiberdi.
Uahhabiylik (salafiylik) ilimning qaghidat­taryna - Tauhid - bir Qúdaygha senu, dinge qo­sylghan týrli janashyldyqtan bas tartu (biydgha), diny senimsizdikte aiyptau (tak­fiyr) jәne kәpirlermen soghysu (djiy­had) jatady.
Olar zayyrlylyq pen demokratiyalyq memlekettik prinsipterine, konfes­siyaaralyq dialog pen kelisimge, sayasy ins­tiy­tuttardyng qazirgi qúrylymyna, zanda­ryna qayshy keledi. Tipti olardy mýlde maqúldamaydy.
Islam dinindegi bir paryz amaldy oryn­damaghan músylmandy kәpir dep sa­naytyn Uahhabtyng ústanymy barlyq tórt sunittik mazhabtardyng (Hanafittik, Sha­fittik, Mәliktik, Hanbalittik) diny týsi­nik­terine qayshy keledi.
Kәpirler qataryna olar kóp Qúdaygha tabynushylardy, bidaghatshylardy, dinnen bezgenderdi (arabsha - murtad), Múnafyq­tardy (ekijýzdiler), barlyq basqa kon­fessiya ókilderin (hristiandar, iudeiy­ler, buddister, krishnaitter t.b.), sonday-aq islamdaghy uahhabiylik emes aghymdy ústanu­shylardy (sufizm, shiizm t.b.) jәne bar­lyq iydeologiyalyq ústanymdardy (kommunistik, zayyrly, demokratiyalyq, ka­piy­talistik t.b.) moyyndaytyndardy jat­qyzady.
Uahhabshylar (salafitter) әuliyeler-ding ziratyna barugha qarsy shyghady. Pay­ghambarlardyng jәne әuliyelerding ruhynan shapaghat súraghan músylman әuliyelerding kesenesine jәne qasiyetti jerlerge baryp, olardy sebep etip, dúgha jasaghan adam kәpir bolady dep sanaytyn uahhabshylar (sa­lafitter) kesene salu, kesenelerde namaz oqu, aruaqtardyng ruhyna sadaqa atau mýsh­riktik dep esepteydi. Múnday kózqaras Qa­zaqstan músylmandarynyng dәstýrli ústanymdaryn negizsiz aiyptau bolyp ta­bylady. Múnday iydeyalar elimizdegi mú­sylman halyqtary arasynda diny negizdegi pikir qayshylyqtarynyng tuyndauyna, sonyng nәtiyjesinde diny arazdyqtardyng órshuine sebep bolady.
Salafitter men uahhabshylar óz túr­ghylaryn kórsetude radikaldy sipatqa kóbirek jaqyn keledi. Kóbinese solardyng arasynda ekstremistik әri qarulanghan toptardyng ýlken ýlesi bar. Eng qauiptisi, iydeo­logiyasynda jihad mәselesi auqymdy oryn alatyn salafiyler jәne olar sekildi basqa da aghymdar men qozghalystar (sa­lafitter qauymdastyghynyng basqa da kóptegen tarmaqtary, solardyng ishinde takfirler, madhalitter jәne jihadister) beybit is-әreketterinen qaruly shabuyldar men lankestikke deyin onay auysa alady. Zertteushiler olardyng diny dayyndyghynan ótken adamnyng óte radikaldanyp, zandy biylikke, basqa din ókilderine, zayyrly azamattargha óshpendi qarsylasqa aina­latynyn, ózining sayasy maqsatyna jetu ýshin kez kelgen tәsildi qoldanatynyn, sonyng ishinde qaruly qaqtyghysqa da ba­ratynyn aitady.
Uahhabiylik iydeologiya býginde Ál-Qaiy­da, Taliban, Ózbekstan Islam qozgha­lysy (IDU), Hizb-ut-Tahriyr, salafitter, Or­talyq Aziya Modjahedterining jamaghaty, Ali-Aksa azap shegushilerining brigadasy, Hamas t.b. sekildi ekstremistik úiymdardyng basty ústanymyna ainalghan.
Mәselen, «kәpirlermen kýresu iydeyasy» atalghan aghymdardyng barlyghynda derlik oryn alady. Tәkfirshiler arabshadan au­darghanda «kәpirlikpen aiyptau» degendi bildiredi. «Takfiyr» jamaghatynyng mýsheleri ózderining pikirleri men minez-qúlyqtary boyynsha radikaldyq (batyl sharalargha baratyn) kózqarastarymen erekshe kózge týsedi. Tәkfirshiler jihad - Islam mem­leketin qúrudyng eng basty qúraly dep sa­naydy. Osy jerde «jihad» mәselesine toq­talyp ketetin bolsaq, atalghan aghym­dar­dyng «jihad» úghymyn tikeley soghys re­tinde qabyldap jatqany da ókinishti jayt. Onyng ayasy óte auqymdy bolghandyqtan, adamdar ony týrlishe týsinip, mәnin san-saqqa j­ý­girtui kóptep kezdesedi. Negizinde, «jihad» sózining arab tilinde «belgili bir nәtiyjege, maqsatqa jetu ýshin qayrat júmsau, ynta-jiger tanytu, tyrysu, kýresu» degen maghy­nalary bar. Jihad - eng әueli adamnyng ózin týzetui. Ishki dýniyesi men jýregin tazartuy, óz bolmysyn qyzghanshaqtyq, qanaghat­syzdyq, sabyrsyzdyq, jalqaulyq, tәkap­parlyq sekildi kýlli jaman qasiyetterden aryltyp, olardyng ornyn kórkem qasiyet­termen toltyrudy bildiredi.
Qazirgi kezde uahhabiylik iydeologiyasy belgili bir dengeyde elimizding músylman jas­tary arasynda kenirek taraluda. Týrli aghym­dar men toptargha bólingen qazaq­standyq músylmandar bir-birine ósh­pendilikpen qarap, birtútas músyl­man­dar qauymy arasynda alauyzdyq payda bola bastady. Osynday aghymdar men toptargha bólingen músylmandar bir meshitting ishinde qatar túryp namaz oqymaydy. Bir-birinen bólektenip jýredi, tipti keyde birin-biri «kәpir» deuge deyin baryp jýr. Osynday jol­gha týsken jastar ózderining ata-anala­rymen qatar otyryp tamaqtanbaydy, olar­dy namaz oqymaghandary ýshin «kәpir» sa­naydy. Keybir toptardyng mýsheleri me­shit­terge barudan da bas tartyp, imam­dargha dinsiz ýkimet taghayyndaghan dep aiyp taghady.
San ghasyrlar tatu túrghan qazaq eli ýshin múnday kelensiz jaghdaylargha jol beru ýlken qatelik. Sondyqtan ata-babamyz ús­tanghan meyirimdi islam dinin dúrys týsinip, jýregimizde jylulyq saqtap, adamgershilik beynemizdi qoldan kelgenshe joghaltpaugha tyrysuymyz kerek.
Qazaqstandyq dәstýrli islam mәse­lesine toqtalsaq, búl úghym belgili bir jana qazaq islam modelin shygharudy emes, ata-babalarymyzdan úrpaqtan-úrpaqqa berilip kele jatqan islam qúndylyqtaryn saqtap qaludy bildiredi. Sebebi islam dini tariy­hymyzdyn, mәdeniyetimizding ajyramas bóligi. Bar qazaq bir dindi, bir mәzhabty, bir aqidany ústanyp keldi. Namaz oqysa da, Qúran oqyp, bet sipasa da, tәspi tar­typ, dúgha etse de eshkim bir-birine: «my­nauyng ne, sen qatelesip otyrsyn, adasyp jýrsin» dep bilgishsingender atymen bolghan joq. Ýl­kender jasy kishilerdi mәngilik tozbaytyn músylmandyq qúndylyqtargha tәrbiyelep otyrdy. Áke úlyn, sheshe qyzyn imandy­lyqqa, kórkem minezdilikke, adam­nyng qadirin biluge baulydy.
Al jogharyda sipattamasyn tapqan osyn­day destruktivti, key jaghdayda tipti radikaldy islamdyq aghymdardyng belsendi әreketi elding últtyq ózindik ereksheliginen aiyrylyp qalu qaupine aparyp soghuy mýmkin. Ol eng aldymen dindar júrt­shy­lyq­tyng bizding tól qazaq dәstýrlerinen bas tartyp, ony joqqa shygharyp, funda­men­taldy jәne radikaldy iydeyalardyng kýshenginen kórinisin tabady. Sondyqtan da memleketting aldynda túrghan basty maq­sattardyng biri - qoghamymyzda diny proses­terding sayasattanuyna jol bermeu.

Madina BEKTEN,
Din isteri agenttigi
mәdeniyetter men dinderdin
halyqaralyq ortalyghy
taldau júmysy bóliminin
agha ghylymy qyzmetkeri