بۇگىندە قوعامدا وزدەرىن «ناعىز مۇسىلماندار» رەتىندە تانىپ، وزگەلەردى «كاپىر» دەپ سانايتىندار كوبەيدى. ەلىمىزدىڭ ىشىندە كۇماندى، ەلدى بىرىكتىرەتىن ەمەس، كەرىسىنشە، بەرەكەسىن الىپ، توزدىراتىن توپتار، ەلگە ىشتەي ىرىتكى سالۋشى، دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ ءىس-ارەكەتى قاۋىپ توندىرۋدە. ءدىندى ءوز پايداسىنا قاراي بۇرمالاپ، يسلامي نانىم-تانىمداردى شاتاستىرۋشىلار كوپتەپ كەزدەسەدى. ول توپتار مەن اعىمداردى عالىمدار زەرتتەي كەلە ولاردى دەسترۋكتيۆتى، راديكالدى، فۋندامەنتالدى نەمەسە ەكسترەميستىك دەپ اتاپ ءجۇر. بۇل اعىمداردى پسەۆدويسلامدىق دەپ اتاپ وتىرعانىمىز دا وسىعان بايلانىستى. سەبەبى «پسەۆدو» تىركەسى - جالعان دەگەن ما­عىنانى بەرەدى، ياعني ءداستۇرلى يسلامنىڭ كەيبىر قاعيدالارىن باسقاشا ءتۇسىنىپ، بۇرمالاپ، ونى وزدەرىنىڭ راديكالدى يدەو­لوگيالارىنا اينالدىرىپ، ءدىن ىشىندە ءدىن تۋىنداتىپ جۇرگەن ءدىني اعىمدارعا ءتيىستى ايتىلاتىن ۇعىم.
قازىردە اقش، ورتالىق ازيا مەن تمد ەلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا ءوز بەينەسىن كورسەتىپ ۇلگەرگەن ۇيىمدار قا­تا­رىندا مىنالار بار: ءال-كايدا، تاليبان، وزبەكستان يسلام قوزعالىسى (يدۋ), حيزب-ۋت-تاحرير، سالافيتتەر، ورتالىق ازيا مودجاحەدتەرىنىڭ جاماعاتى جانە ت.ب.
قازاقستان حالقىنىڭ سوڭعى كەزدە كوپ قوزعايتىن ماسەلەسى - سالافيلىك پەن ۋاھھا­بيلىك اعىمدارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى.

بۇگىندە قوعامدا وزدەرىن «ناعىز مۇسىلماندار» رەتىندە تانىپ، وزگەلەردى «كاپىر» دەپ سانايتىندار كوبەيدى. ەلىمىزدىڭ ىشىندە كۇماندى، ەلدى بىرىكتىرەتىن ەمەس، كەرىسىنشە، بەرەكەسىن الىپ، توزدىراتىن توپتار، ەلگە ىشتەي ىرىتكى سالۋشى، دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ ءىس-ارەكەتى قاۋىپ توندىرۋدە. ءدىندى ءوز پايداسىنا قاراي بۇرمالاپ، يسلامي نانىم-تانىمداردى شاتاستىرۋشىلار كوپتەپ كەزدەسەدى. ول توپتار مەن اعىمداردى عالىمدار زەرتتەي كەلە ولاردى دەسترۋكتيۆتى، راديكالدى، فۋندامەنتالدى نەمەسە ەكسترەميستىك دەپ اتاپ ءجۇر. بۇل اعىمداردى پسەۆدويسلامدىق دەپ اتاپ وتىرعانىمىز دا وسىعان بايلانىستى. سەبەبى «پسەۆدو» تىركەسى - جالعان دەگەن ما­عىنانى بەرەدى، ياعني ءداستۇرلى يسلامنىڭ كەيبىر قاعيدالارىن باسقاشا ءتۇسىنىپ، بۇرمالاپ، ونى وزدەرىنىڭ راديكالدى يدەو­لوگيالارىنا اينالدىرىپ، ءدىن ىشىندە ءدىن تۋىنداتىپ جۇرگەن ءدىني اعىمدارعا ءتيىستى ايتىلاتىن ۇعىم.
قازىردە اقش، ورتالىق ازيا مەن تمد ەلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا ءوز بەينەسىن كورسەتىپ ۇلگەرگەن ۇيىمدار قا­تا­رىندا مىنالار بار: ءال-كايدا، تاليبان، وزبەكستان يسلام قوزعالىسى (يدۋ), حيزب-ۋت-تاحرير، سالافيتتەر، ورتالىق ازيا مودجاحەدتەرىنىڭ جاماعاتى جانە ت.ب.
قازاقستان حالقىنىڭ سوڭعى كەزدە كوپ قوزعايتىن ماسەلەسى - سالافيلىك پەن ۋاھھا­بيلىك اعىمدارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى.
سالافيلىك تاريحىندا ەلەۋلى ءىز قال­دىر­عان حارران قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن فيقھ عالىمى ءابۋ ءال-ابباس تاحيۋددين احمەد يبن ءابد ءال-حاليم يبن تايميا (1263-1328) بولدى. يبن-تايميانىڭ جولىن ۇستانۋ­شىلار قاتارىندا يبن ءال-كايم ءال-جاۋ­زيا، حافيز از-زاحابي سەكىلدى شاكىرتتەرى بولعان. XVIII ع. ءومىر سۇرگەن مۇحامەد يبن ابدۋل-ۋاھھاب يبن تايميانىڭ جولىن جال­عاستىرۋشىسى بولىپ تابىلادى. سا­لافيلىك ءىلىمنىڭ نەگىزدەرىنە كەلەتىن بولساق، سالا­فيتتەر ءومىر مەن ءدىننىڭ بارلىق جاقتارىن قۇران اياتتارى جانە مۇحاممەد پايعام­باردىڭ حاديستەرىمەن سايكەستەندىرۋ قاجەت­تىلىگىن، وسىعان وراي ايات نەمەسە ءحاديستىڭ شىنايى تۋرا ماعىناسى بۇرمالانباۋى ءتيىس ەكەندىگىن بەتكە ۇستاپ، بارلىق ۇستانىمداردا پايعامبار ساحابالارىنىڭ ادىستەرىن باسشىلىققا الۋ كەرەكتىگىن; شاريعات قاعي­داتتارىن قاتاڭ ساقتاۋ قاجەتتىگىن، يسلامعا نەگىزدەلمەگەن باسقارۋعا جول بەرمەۋ، يس­لامعا جاڭاشىلدىقتاردى ەنگىزۋگە تىيىم سالۋدى ايتادى. الايدا وزدەرى قۇراندا جازىلعان اياتتاردىڭ ماعىناسىن بۇرمالاپ، وزدەرىنە ىڭعايلى تۇرعىدا ءتۇسىندىرىپ، ۇستانۋشىلارعا تاراتادى.
قمدب توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنبا­سارى، «حازىرەت سۇلتان» مەشىتىنىڭ باس يما­مى قايرات جولدىبايۇلىنىڭ پىكىرىنشە، سالافيلىك بۋكۆاليزممەن ەرەكشەلەنەدى. ياعني ايات-حاديستەردىڭ استارىن، ماقساتىنا ۇڭىلمەي، بەتىن قانا قالقىپ الىپ، وزدىگىنشە تۇسىندىرۋگە بەت بۇرادى. «ءسالاف» ءسوزى «بۇ­رىنعىلار» دەگەندى بىلدىرەدى. ءدىني تەر­مي­نولوگيادا «ساليقالى سالافتار» دەلىنگەن كەز­دە ساحابالار، ولاردىڭ كوزىن كورگەن تا­بيعيندەر مەن بۇلاردىڭ دا كوزىن كورگەن تا­باعا تابيعيندەر مەڭزەلەدى. بىراق ءدىني تەر­مينولوگيادا بەلگىلى ءبىر اعىمعا «سا­لاف­تار» دەپ ايتىلمايدى. سالافيتتەر وكىلدەرى بول­سا ونى پايدالانىپ، وزدەرىن «بۇرىنعى پاي­عامبار زامانىنداعى مۇسىلمان جولىن ۇستانامىز» دەپ جەكەلەگەن ادامداردىڭ يدەياسىن ناسيحاتتاپ ءجۇر.
ۋاھھابيلىك پەن سالافيلىكتى ءبىر اعىم دەۋ­شىلەر دە بار. جالپى، ۋاھھابيلىك ۋاقىت تۇر­عىسىنان كەلەتىن بولساق، سالافيزمنەن ءال­دەقايدا كەش پايدا بولدى. الايدا ۋاھھاب­شىلار وزدەرىن ءسالافيتپىز دەپ اتاپ جۇرگەنى بارىمىزگە ءمالىم. سونداي-اق جو­عارىدا كەلتىرىلگەن قايرات جولدى­بايۇلى­نىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، سالافتار دەپ قازىرگى كەزدە ناقتى اعىمعا قاتىستى ايتىلماي­تىندىعىن ەسكەرۋ ءجون بولادى.
تار جانە ناقتى ماعىناداعى ۋاھھابيلىك نەگىزىن 1703-1797 جىلدارى نەدج قالاسىندا اراب ءدىندارى مۇحاممەد يبن ءال-ابدۋل-ۋاھھاب سالعان، باستاپقى يسلام، ياعني «بۇرىنعى ساحابالار يسلامىنىڭ» تازا­لىعىن قايتا جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان ءدىني-ساياسي ءىلىم. بىراق قازىرگى تاڭدا كەڭ ماعى­نادا، «ۋاھھابيلىك» ۇعىمىن يسلاممەن جا­مىلعان ءدىني-ساياسي ەكسترەميزمدى سيپات­تاۋ ءۇشىن قولدانۋدا. ۋاھھابيلىك اعىمنىڭ ەرەكشەلىگى - سەنىم ماسەلەسىندە فاناتيزمگە بوي الدىرسا، وزىنەن باسقا پىكىردەگىلەرمەن كۇرەسى ەكسترەميزمگە تولى بولادى.
ءار نارسەنىڭ تەرىس جاعى دا بولادى دەپ قارايتىن بولساق، ءداستۇرلى يدەولوگيانىڭ دۇرىس تالقىلانباي، راديكالدى سيپاتقا ءوتۋ قاۋپىنە اينالاتىنىن ءبىز ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. سول سەكىلدى ۋاھھابشىلار ابدۋل-ۋاھ­­ھابتىڭ جانە ونىڭ جاقتاستارى قالىپ­تاستىرعان ءىلىمىن نەگىزگە الىپ، ونى جاڭا يدەيالارىمەن تولىقتىرىپ راديكالدى تۇستارىن دامىتىپ جىبەردى.
ۋاھھابيلىك (سالافيلىك) ءىلىمنىڭ قاعيدات­تارىنا - تاۋحيد - ءبىر قۇدايعا سەنۋ، دىنگە قو­سىلعان ءتۇرلى جاڭاشىلدىقتان باس تارتۋ (بيدعا), ءدىني سەنىمسىزدىكتە ايىپتاۋ (تاك­فير) جانە كاپىرلەرمەن سوعىسۋ (دجي­حاد) جاتادى.
ولار زايىرلىلىق پەن دەموكراتيالىق مەملەكەتتىك پرينتسيپتەرىنە، كونفەس­سياارالىق ديالوگ پەن كەلىسىمگە، ساياسي ينس­تي­تۋتتاردىڭ قازىرگى قۇرىلىمىنا، زاڭدا­رىنا قايشى كەلەدى. ءتىپتى ولاردى مۇلدە ماقۇلدامايدى.
يسلام دىنىندەگى ءبىر پارىز امالدى ورىن­داماعان مۇسىلماندى كاپىر دەپ سا­نايتىن ۋاھھابتىڭ ۇستانىمى بارلىق ءتورت سۋنيتتىك مازحابتاردىڭ (حانافيتتىك، شا­فيتتىك، مالىكتىك، حانباليتتىك) ءدىني ءتۇسى­نىك­تەرىنە قايشى كەلەدى.
كاپىرلەر قاتارىنا ولار كوپ قۇدايعا تابىنۋشىلاردى، بيداعاتشىلاردى، دىننەن بەزگەندەردى (ارابشا - مۋرتاد), مۇنافىق­تاردى (ەكىجۇزدىلەر), بارلىق باسقا كون­فەسسيا وكىلدەرىن (حريستياندار، يۋدەي­لەر، بۋدديستەر، كريشنايتتەر ت.ب.), سونداي-اق يسلامداعى ۋاھھابيلىك ەمەس اعىمدى ۇستانۋ­شىلاردى (سۋفيزم، شيزم ت.ب.) جانە بار­لىق يدەولوگيالىق ۇستانىمداردى (كوممۋنيستىك، زايىرلى، دەموكراتيالىق، كا­پي­تاليستىك ت.ب.) مويىندايتىنداردى جات­قىزادى.
ۋاھھابشىلار (سالافيتتەر) اۋليەلەر-ءدىڭ زيراتىنا بارۋعا قارسى شىعادى. پاي­عامبارلاردىڭ جانە اۋليەلەردىڭ رۋحىنان شاپاعات سۇراعان مۇسىلمان اۋليەلەردىڭ كەسەنەسىنە جانە قاسيەتتى جەرلەرگە بارىپ، ولاردى سەبەپ ەتىپ، دۇعا جاساعان ادام كاپىر بولادى دەپ سانايتىن ۋاھھابشىلار (سا­لافيتتەر) كەسەنە سالۋ، كەسەنەلەردە ناماز وقۋ، ارۋاقتاردىڭ رۋحىنا ساداقا اتاۋ ءمۇش­رىكتىك دەپ ەسەپتەيدى. مۇنداي كوزقاراس قا­زاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءداستۇرلى ۇستانىمدارىن نەگىزسىز ايىپتاۋ بولىپ تا­بىلادى. مۇنداي يدەيالار ەلىمىزدەگى مۇ­سىلمان حالىقتارى اراسىندا ءدىني نەگىزدەگى پىكىر قايشىلىقتارىنىڭ تۋىنداۋىنا، سونىڭ ناتيجەسىندە ءدىني ارازدىقتاردىڭ ورشۋىنە سەبەپ بولادى.
سالافيتتەر مەن ۋاھھابشىلار ءوز تۇر­عىلارىن كورسەتۋدە راديكالدى سيپاتقا كوبىرەك جاقىن كەلەدى. كوبىنەسە سولاردىڭ اراسىندا ەكسترەميستىك ءارى قارۋلانعان توپتاردىڭ ۇلكەن ۇلەسى بار. ەڭ قاۋىپتىسى، يدەو­لوگياسىندا جيھاد ماسەلەسى اۋقىمدى ورىن الاتىن سالافيلەر جانە ولار سەكىلدى باسقا دا اعىمدار مەن قوزعالىستار (سا­لافيتتەر قاۋىمداستىعىنىڭ باسقا دا كوپتەگەن تارماقتارى، سولاردىڭ ىشىندە تاكفيرلەر، مادحاليتتەر جانە جيھاديستەر) بەيبىت ءىس-ارەكەتتەرىنەن قارۋلى شابۋىلدار مەن لاڭكەستىككە دەيىن وڭاي اۋىسا الادى. زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ ءدىني دايىندىعىنان وتكەن ادامنىڭ وتە راديكالدانىپ، زاڭدى بيلىككە، باسقا ءدىن وكىلدەرىنە، زايىرلى ازاماتتارعا وشپەندى قارسىلاسقا اينا­لاتىنىن، ءوزىنىڭ ساياسي ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ءتاسىلدى قولداناتىنىن، سونىڭ ىشىندە قارۋلى قاقتىعىسقا دا با­راتىنىن ايتادى.
ۋاھھابيلىك يدەولوگيا بۇگىندە ءال-قاي­دا، تاليبان، وزبەكستان يسلام قوزعا­لىسى (يدۋ), حيزب-ۋت-تاحرير، سالافيتتەر، ور­تالىق ازيا مودجاحەدتەرىنىڭ جاماعاتى، ال-اكسا ازاپ شەگۋشىلەرىنىڭ بريگاداسى، حاماس ت.ب. سەكىلدى ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ باستى ۇستانىمىنا اينالعان.
ماسەلەن، «كاپىرلەرمەن كۇرەسۋ يدەياسى» اتالعان اعىمداردىڭ بارلىعىندا دەرلىك ورىن الادى. تاكفيرشىلەر ارابشادان اۋ­دارعاندا «كاپىرلىكپەن ايىپتاۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. «تاكفير» جاماعاتىنىڭ مۇشەلەرى وزدەرىنىڭ پىكىرلەرى مەن مىنەز-قۇلىقتارى بويىنشا راديكالدىق (باتىل شارالارعا باراتىن) كوزقاراستارىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. تاكفيرشىلەر جيھاد - يسلام مەم­لەكەتىن قۇرۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى دەپ سا­نايدى. وسى جەردە «جيھاد» ماسەلەسىنە توق­تالىپ كەتەتىن بولساق، اتالعان اعىم­دار­دىڭ «جيھاد» ۇعىمىن تىكەلەي سوعىس رە­تىندە قابىلداپ جاتقانى دا وكىنىشتى جايت. ونىڭ اياسى وتە اۋقىمدى بولعاندىقتان، ادامدار ونى تۇرلىشە ءتۇسىنىپ، ءمانىن سان-ساققا ج­ۇ­گىرتۋى كوپتەپ كەزدەسەدى. نەگىزىندە، «جيھاد» ءسوزىنىڭ اراب تىلىندە «بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە، ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قايرات جۇمساۋ، ىنتا-جىگەر تانىتۋ، تىرىسۋ، كۇرەسۋ» دەگەن ماعى­نالارى بار. جيھاد - ەڭ اۋەلى ادامنىڭ ءوزىن تۇزەتۋى. ىشكى دۇنيەسى مەن جۇرەگىن تازارتۋى، ءوز بولمىسىن قىزعانشاقتىق، قاناعات­سىزدىق، سابىرسىزدىق، جالقاۋلىق، تاكاپ­پارلىق سەكىلدى كۇللى جامان قاسيەتتەردەن ارىلتىپ، ولاردىڭ ورنىن كوركەم قاسيەت­تەرمەن تولتىرۋدى بىلدىرەدى.
قازىرگى كەزدە ۋاھھابيلىك يدەولوگياسى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ەلىمىزدىڭ مۇسىلمان جاس­تارى اراسىندا كەڭىرەك تارالۋدا. ءتۇرلى اعىم­دار مەن توپتارعا بولىنگەن قازاق­ستاندىق مۇسىلماندار ءبىر-بىرىنە ءوش­پەندىلىكپەن قاراپ، ءبىرتۇتاس مۇسىل­مان­دار قاۋىمى اراسىندا الاۋىزدىق پايدا بولا باستادى. وسىنداي اعىمدار مەن توپتارعا بولىنگەن مۇسىلماندار ءبىر مەشىتتىڭ ىشىندە قاتار تۇرىپ ناماز وقىمايدى. ءبىر-بىرىنەن بولەكتەنىپ جۇرەدى، ءتىپتى كەيدە ءبىرىن-ءبىرى «كاپىر» دەۋگە دەيىن بارىپ ءجۇر. وسىنداي جول­عا تۇسكەن جاستار وزدەرىنىڭ اتا-انالا­رىمەن قاتار وتىرىپ تاماقتانبايدى، ولار­دى ناماز وقىماعاندارى ءۇشىن «كاپىر» سا­نايدى. كەيبىر توپتاردىڭ مۇشەلەرى مە­شىت­تەرگە بارۋدان دا باس تارتىپ، يمام­دارعا ءدىنسىز ۇكىمەت تاعايىنداعان دەپ ايىپ تاعادى.
سان عاسىرلار تاتۋ تۇرعان قازاق ەلى ءۇشىن مۇنداي كەلەڭسىز جاعدايلارعا جول بەرۋ ۇلكەن قاتەلىك. سوندىقتان اتا-بابامىز ۇس­تانعان مەيىرىمدى يسلام ءدىنىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، جۇرەگىمىزدە جىلۋلىق ساقتاپ، ادامگەرشىلىك بەينەمىزدى قولدان كەلگەنشە جوعالتپاۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك.
قازاقستاندىق ءداستۇرلى يسلام ماسە­لەسىنە توقتالساق، بۇل ۇعىم بەلگىلى ءبىر جاڭا قازاق يسلام مودەلىن شىعارۋدى ەمەس، اتا-بابالارىمىزدان ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ كەلە جاتقان يسلام قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋدى بىلدىرەدى. سەبەبى يسلام ءدىنى تاري­حىمىزدىڭ، مادەنيەتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى. بار قازاق ءبىر ءدىندى، ءبىر ءمازھابتى، ءبىر اقيدانى ۇستانىپ كەلدى. ناماز وقىسا دا، قۇران وقىپ، بەت سيپاسا دا، ءتاسپى تار­تىپ، دۇعا ەتسە دە ەشكىم ءبىر-بىرىنە: «مى­ناۋىڭ نە، سەن قاتەلەسىپ وتىرسىڭ، اداسىپ ءجۇرسىڭ» دەپ بىلگىشسىنگەندەر اتىمەن بولعان جوق. ءۇل­كەندەر جاسى كىشىلەردى ماڭگىلىك توزبايتىن مۇسىلماندىق قۇندىلىقتارعا تاربيەلەپ وتىردى. اكە ۇلىن، شەشە قىزىن يماندى­لىققا، كوركەم مىنەزدىلىككە، ادام­نىڭ قادىرىن بىلۋگە باۋلىدى.
ال جوعارىدا سيپاتتاماسىن تاپقان وسىن­داي دەسترۋكتيۆتى، كەي جاعدايدا ءتىپتى راديكالدى يسلامدىق اعىمداردىڭ بەلسەندى ارەكەتى ەلدىڭ ۇلتتىق وزىندىك ەرەكشەلىگىنەن ايىرىلىپ قالۋ قاۋپىنە اپارىپ سوعۋى مۇمكىن. ول ەڭ الدىمەن ءدىندار جۇرت­شى­لىق­تىڭ ءبىزدىڭ ءتول قازاق داستۇرلەرىنەن باس تارتىپ، ونى جوققا شىعارىپ، فۋندا­مەن­تالدى جانە راديكالدى يدەيالاردىڭ كۇشەيۋىنەن كورىنىسىن تابادى. سوندىقتان دا مەملەكەتتىڭ الدىندا تۇرعان باستى ماق­ساتتاردىڭ ءبىرى - قوعامىمىزدا ءدىني پروتسەس­تەردىڭ ساياساتتانۋىنا جول بەرمەۋ.

مادينا بەكتەن،
ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى
مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ
حالىقارالىق ورتالىعى
تالداۋ جۇمىسى ءبولىمىنىڭ
اعا عىلىمي قىزمەتكەرى