Jazushy Ábdikúlynyng «Áke» povestindegi bayandalatyn oqighalarda mýlde basqa situasiya surettelgenimen, ómir aghysymen úmytyla bastaghan taghy bir zúlymdyqtyng shyndyghyn esimizge týsirgen búl tuyndy,  «Tozaq ottary jymyndaydy»- daghy aitylatyn aqiqatty tolyqtyryp túrghan shygharmaday bolyp kórinedi, maghan. Povestting ishki tabighatyn terenirek qopara bastasanyz, eki shygharmanyng ruhany ýndestigin bayqap, bir kindikten jaratylghan eki ýlken iydeyanyng ózara tuystyghyn sezingendey bolasyn. Qarghys atqan zamandaghy, әuletti aman alyp, artyna úrpaq qaldyru ýshin parasat maydanyndaghy bolatyn arpalystyng júmyr basty pendege tartqyzatyn azaby men  beyneti, últty saqtap qalu ýshin kýresetin jantalastan bir mysqalday da kem emes eken.

Jazushy Ábdikúlynyng «Áke» povestindegi bayandalatyn oqighalarda mýlde basqa situasiya surettelgenimen, ómir aghysymen úmytyla bastaghan taghy bir zúlymdyqtyng shyndyghyn esimizge týsirgen búl tuyndy,  «Tozaq ottary jymyndaydy»- daghy aitylatyn aqiqatty tolyqtyryp túrghan shygharmaday bolyp kórinedi, maghan. Povestting ishki tabighatyn terenirek qopara bastasanyz, eki shygharmanyng ruhany ýndestigin bayqap, bir kindikten jaratylghan eki ýlken iydeyanyng ózara tuystyghyn sezingendey bolasyn. Qarghys atqan zamandaghy, әuletti aman alyp, artyna úrpaq qaldyru ýshin parasat maydanyndaghy bolatyn arpalystyng júmyr basty pendege tartqyzatyn azaby men  beyneti, últty saqtap qalu ýshin kýresetin jantalastan bir mysqalday da kem emes eken.

Shygharmada, mine osynday súmyray, zalym zamanda tuyp, tútas bir әuletting qalay qúryp kete jazdaghany Seysen shaldyn  taghdyry arqyly suretteledi.  Povestti oqyp bolyp, songhy paraghyn japqanymyzda  suretker Ábdikúlyna, dәl osynday dýniyeni tughyzuyna, Tomas Mannyng bir әuletting qalay kýirep ketetini turaly bayandalatyn «Buddenbroki» romanynyng qatty yqpal etkenin angharghanday boldyq.  Degenmen, suretker Ábdikúly nemisting úly jazushysynyng adamzatty tolghandyrghan  iydeyasyn ózine ghana tәn boyauymen aishyqtap, últtyq ónerimizdegi bagha jetpes tuyndylardyng biri bolyp qala beretin keremet kartinany  ómirge әkeldi. Tólenning tuyndysynda sovettik dәuirding jalghan shyndyghy emes, atty kazaktardyng ozbyrlyghy, halyqty qyrghan asharshylyq, kózi ashyq azamattarymyzdyng basyn jútqan qandy represiya sekildi, realistik ómirding terengi qabatynda jasyrynghan zamannyng zúlymdyghy kestelengen aqiqat bar.  Jazushy povestinin, kenes imperiyasynyng qylyshynan qan tamyp túrghan uaqytta jazylghanyn eske alsaq, Tólenning enbegin ruhany erlikke balaugha bolady.

Halyqtyng taghdyry ystyq tabada shyjghyrylyp, adamdy mal qúrly kórmey qyrghan zamanda dýniyege kelgen Jarmaghambet shaldyn, belinen tughan bes úlynyng ishinen aman qalghan jalghyz túyaq Seysennin, dýniyeden qalay ótetinin suretteu arqyly Tólen Ábdikúly, kóp jazushylardyng aqyly jetkenimen, tәuekeli jetpey jýrgen, ashy aqiqatty aitty. Qyraghy senzuranyng qalay bayqamay qalghanyn bilmeymin, әiteuir joly bolyp, sovettik zamannyng jasampazdyghyn nasihattaudyng ornyna, onyng qazaqqa jasaghan býkil zúlymdyghyn әshkerelegen shygharma, jetpisinshi jyldardyng ayaghynda kýtpegen jerden oqyrmangha jol tartty.

Oy eleginen ótkizip kórseniz, jana zamandy ornatu ýshin bolghan kýresting Jarmaghambet әuletine qayghy-qasiret jamyldyryp, zar qaqsatqannan basqa tiygizgen paydasy joq eken. Shetinen qasqyr bolyp tughan bes úldyng -  alghashqysy Núrjandy, atty kazaktar, bie saughyzyp túrghan jerinen atyp óltiredi. Qapsattar soqqygha jyghylyp, qaza tabady. Ápsattar bolsa qatyny, bala-shaghasymen tegis asharshylyqta qyrylyp qalady. Aqyr ayaghy Sovet ýkimetine bar jan-tәnimen berilip, ony ornatyp, júrtqa kóp jaqsylyq jasaghan  Dýisenning ózi halyq jauy atalyp ústalyp, represiyagha úshyrap, sol ketkennen elge oralmaydy.

Alayda jazushynyng «Áke» povestining ishki tabighatynda búrynghy jazghan shygharmalaryna úqsamaytyn ózgeshelik bar. Búl shygharmadan zúlymdyqty jengen adamgershilikting shuaghy jarqyraydy. «Áke» suretker Ábdikúlynyng shygharmashylyq qúdireti tughyzghan - eng sәuleli shygharma.  Ákesine jaqsylyq jasay almaghan balanyng kónilin bir ókinish órtegenimen, úrpaghyn aman alyp qalu ýshin arpalysqan parasat maydanynda zamannyng zúlymdyghymen shayqasqan Seysen,  jeniske jetti. Armany oryndaldy. Ómirde adam ýshin -armanyng oryndalyp ólgennen artyq qanday baqyt boluy mýmkin. Mine, sondyqtan  parasat maydanyndaghy shayqasta zúlymdyqty jenip, tughan halqynyng taghdyrynan ajyramay, elding ishinde ólgen Seysen shal, órkeniyet әleminde tónkeris jasap, adamzatqa tanymal bolghan Eduard Beykerden myng ese baqytty pende.  Óitkeni Seysen shaldyng әkesin esine alyp, tughan halqynyng qyruar ólim joralghysynyng ghasyrlar boyy halyq arasynda saqtalyp keluining syryn týsingen parasatty balasy bar.

***

Álemdi Qúday jaratty. Adamdy da Alla topyryqtan jasap shyghardy. Biraq zúlymdyq ta kóktegi Tәnirding qalauymen ómirge ósip shyqty emes pe? Diny kitaptardyng barlyghy izgilik pen meyirimdilikke ýiretkenimen, nege ýnemi  jauyzdyq ýstemdik etumen keledi әlemde? Nege bir uaqyt izgilik jenip, adamzat balasy sheksiz baqytqa bólenbeydi myna dýniyede?

Jýregining sәulesimen janymyzdy jylytqan ghúlamalardyng barlyghy da osy bir saualdyng jauabyn izdep, aqyry olar da ómirding zúlymdyq ekenin moyyndaghan.  Zúlymdyqty jenetin amal taba almay, u iship ólgen Sokrat hakim ómirining sonynda bylay dep múnyn shaghady: «Tәnning ómiri degenimiz - zúlymdyq pen ótirik qana. Mine sondyqtan tәnning azabynan qútylghandy biz iygilik retinde qabyldauymyz qajet». Úly filosof Shopengauer da hakimning oiyn qaytalap, «kónilimiz qalamasa da ómirding tek zúlymdyq qana ekenin» moyyndaugha tura keletinin jasyrmaydy.  Taghy bir kemenger «ómir degenimiz -maghynasyz zúlymdyq» (Tolstoy) dep naqtylay týsedi olardyng ayaqtalmay qalghan oiyn.

Biraq solay bola túrsa da, naghyz suretkerdin,  barlyq zamanda da osylay bolghan eken dep, zúlymdyqqa moyynsynuyna esh qaqysy joq. Zúlymdyqpen kýrespeuding ózi onyng sybaylasyna ainalghanmen para-par  qylmys. Tipti parasat maydanyndaghy úly shayqasta, zúlymdyqty jenbek bolyp azapqa týsken talay úly suretkerler adamdy qoyyp, Qúdaymen de sóz talastyrghan.

Esinizge týsirip kórinizshi, Dostoevskiyding keyipkeri Ivan Karamazov Qúdaydyng jaratqan zúlymdyghyn moyyndaghysy kelmey, úly Jaratushymen taytalaspaq bolady.  Zúlymdyqqa zorlyqpen jauap bermeu keregin aitqan úly Tolstoy adam keypindegi Ghaysanyng Qúday ekenin moyyndaudan bas tartqany ýshin shirkeuden alastatyldy. Ónerding siqyry arqyly zúlymdyqtyng molasyn qazghanday bolghan, kýni keshe ghana ómirden ótken  jazushy Joze Saramago, eng songhy jazghan «Qabyl» romanynda onyng qabatyn  tym tereng qoparyp, Qabyldyng jasaghan kýnasy ýshin, auyr qylmysqa jol bergen Qúdaydyng ózin jazagha tartqysy keledi.

Qazaq qalamgeri Tólen Ábdikúly da «Aqiqat» povestinde ómirdi zúlym etip jaratqan Qúdaymen qarsylasyp, onyng syryn týsinbek bolady.  Jyndyhanadan qashyp shyqqan shygharmanyng bas keyipkeri Robert ómirdegi zúlymdyqtardy kórip, túla boyy týrshigip, auruhanagha qaytyp oralady.  Svyashenikting kim ekenin tanyghan son, әlemdegi eng soraqy qylmystardyng Qúdaydyng atymen jasalyp jatqanyna kózi jetip,  úly Jaratushygha qarsy býlik shygharady.

..Men kóp qinaldym. Ómirdegi jamanshylyq ataulyny tudyryp otyrghan negizgi kýshti, negizgi aiypkerdi úzaq izdedim. Aqyry taptym. Ol - Qúdaydyng ózi. Adamdy mazaq etushi de, azapqa týsirushi de, zúlymdyqty qoldaushy da sonyng ózi. Jazyqsyzdy jauyzgha jem qylghan, adal mahabbatty aram qylghan, ardy ayaqqa taptatqan, san million halyqtyng qanyn suday shashqyzghan, opasyzdy, qanypezerdi, tirandardy jaratyp, solardyng zorlyghyna barshamyzdy qor ghyp qoyghan kim? Sonyng ózi...

Qyzyl sózding qyzyghyn qualap ketpey, oidyng sólin syghyp berip, kelesi shygharmasyn tәmәmdaghansha oqyrmannyng tózimi men taghatyn tauysyp, әbden zaryqtyryp qoyatyn suretker Ábdikúly pendelik sanamyzgha úyalaghan  zúlymdyqtyng syryn ylghy da adam janynyng terendiginen izdeydi. Jazushylyq janarymen adamnyng jan әlemine qayta-qayta ýnilip, zúlymdyqtyng qúbylmaly tabighatyn qapysyz tanyp, tanghajayyp janalyqtar ashady.

Qalamgerding shygharmalaryn oqyghanymyzda, ondaghy suretteletin zúlym taghdyrdyng alasat qúiyny sanamyzdy sansyratyp, jan-dýniyemizdi qalypty ornynan qozghap jibergendey bolady. Ónerding biyik ólshemimen tarazylaytyn bolsaq, jazushy Ábdikúly keremet suretker ghana emes, adam janynyng shynyrauyna tyghylghan zúlymdyqtyng talay qúpiyalaryn biletin tereng oishyl, hәm ruhtanushy da.  Qalamgerding biz sóz qylyp otyrghan osy ereksheligi, onyng «Qyz Bәtish pen Erseyit» hikayasynda da jarqyray kóringen.

Povesti atalyp jýrgenimen, әngimening jýgin kóterip túrghan búl tuyndyda, pende balasynyng ruhany taghdyry týp-tamyryna deyin qoparylyp, jazushy ómirdin   terengi qabatynda kómilip qalghan zúlymdyqty qazyp alady. Bir әuletting basyndaghy ruhany tragediyany suretteytin kórkem tuyndyny oqy bastaghanynda, alghashqyda, qayghynyng múny qajaghan Qojekenning jan azabyn jýreginmen sezinip, kóniling qúlazyp, janyng kýizeledi.

Qúday basqa salmasyn, rasynda da kәri qoydyng jasynday ghana ghúmyry qalghanda, jazmyshtyng búiryghymen, ómirdegi tireginen aiyrylyp, mort synghan bәiterektey qúlap, japan dalada jalghyzsyrap qalghannan asqan qanday qasiret pen azap boluy mýmkin, myna jalghanda. Taghdyrdyng Qojabek shaldy zar eniretken zúlymdyghyna daua bar ma? Tipti, kónil aitugha kelgenderding barlyghy da bayghús shaldy  qalay júbataryn bilmey antarylyp,  jalghyz úlyn óz qoldarymen óltirgennen beter qaymyghyp, bastary salbyrap, tómen qarap, jaua almaghan búlttay týnerip, qinalyp otyrghan joq pa.

Biraq negizgi oqigha Bolattyng óliminen keyin bastalyp, suretker Ábdikúly shanyraqty ústap qalatyn jalghyz tirekting qirauynan da auyr qayghynyng  bolatynyn oqyrmannan jasyrmay,  Qojabekting úlynyng eki «menin» ashu arqyly, adam janynyng terenine tyghylghan  zúlymdyqty qopara bastaydy. Jalpy osy túrghydan alghanda Tólenning prozasynda «adamnyng ýmitin qiratumen ghana ainalysyp kelgen Chehov» (Lev Shestovtyng sózi) shygharmashylyghymen ýndestiktin, kerek deseniz eki jazushyny bir-birimen jaqyndastyratyn, tipti bir ruhani  tuystyqtyng bar ekenin sezingendey әser alasyn.

Suretker Ábdikúly da qolyndaghy jazushylyq pyshaghymen adamnyng janyn ayamay tilgilep, onyng ishinde jasyrynyp jatqan zúlymdyqty  suyryp alyp shyghyp, qatal jazalaudan qaymyqpaytyn - qatygez talant.  Eger de úly Chehov, somdaghan keyipkerlerining janyn ayamay soyyp, adamnyng tóbe shashyn tik túrghyzatyn, neshe týrli tәjiriybe jasasa, suretker Ábdikúly da dýniye-jalghannyng zúlymdyghyn kórsetu ýshin, pende balasynyng songhy ýmitin syndyryp, eng aqyrghy sәulesin sóndirip, ómirin týnekke orap tastaudan qaymyqpaydy. Sol sebepten de ol, qanaghat nәpsisine jegi týsip jasaghan balasynyng kýnasy ýshin, tiri jangha qiyanat qylmaq týgil, tyshqannyng múrnyn qanata almaghan Qojabekti ayamay, ruhany katarsistin, yaghny azattanu men tazarudyng azapty jolynan ótkizedi. Tәn ýmiti men jan ýmitin talqandap, botaday bozdatady.

Kózge badyrayyp kórinbegenimen, bir adamnyng ishinde ómir sýretin qostúlghalyq Qojabekting jalghyz úly Bolattyng boyynda da bar. Jazushy Bolattyng saytandyq  tabighatyna ýnile otyryp, Qojabekting ishki tragediyasyn týrli qyrynan zerttep, adam janynyng júmbaghyn sheshuge tyrysady. Taghdyrdyng shynjyrymen kisendelgen zúlymdyqtyng qúlpyn ashugha әreket jasaydy. Bolattyng jasaghan zúlymdyqtaryn әshkerelep, sol ýshin onyng әkesi  Qojabekti tiri ólikke ainaldyryp, auyr jazagha tartady.

Degenmen, dәl osynday qatygezdikke deyin baryp, shygharmasynyng sonynda bir nәzik ýmit te  qaldyrmay, týnekke orap, múnarlap tastaghan Tólen Ábdikúlyn, qansha tyryssaq ta realist jazushylardyng qataryna jatqyza almas edik. Nege deysiz ghoy, әriyne?  Múnday kýrmeui kýrdeli súraqqa jauap bermes búryn, «kez-kelgen úly jәne naghyz ónerdin  realistik boluy mýmkin emes» (N.Berdyaev) ekenin esimizge týsirip, oy eleginen ótkizip  kóreyikshi.

Eki dýniyening ortasyndaghy altyn kópir bolyp tabylatyn naghyz óner, shynayy ómirdegiden de kýrdeli aqiqatty ashady. Úly mәrtebeli óner empirikalyq túrmysqa  qyzyqpaydy, ruhany bolmystyng terendigine boylaydy. Esh uaqytta da jalanash shyndyqty kórsetpeydi, barlyq kezde de ol basqa әlemge enip ketedi. Sol basqa әlemde adam janynyng naghyz ómirdegiden de tereng tylsymdary tanylyp jatady. Mine, sondyqtan da Tólen shygharmashylyghynyng negizin qúraytyn adam boyynda ómir sýretin qostúlghalyqtyng sebep-saldaryn da, realistik әdebiyetting tәsilimen týsindirip beru beymýmkin.

«Qyz Bәtish pen Erseyit» әngimesindegi Bolattyng birinshi «menin» tanyghanynyzda Qojabekting qayghysyna sizding de qabyrghanyz qayysyp, parasaty biyik balasynan aiyrylghan gharipti ayap, jýreginiz eljirep, janynyz jylap qoya beredi.

Qanday aqyldy azamat edi, Bolat! Múghalimderding ózderin qaymyqtyratyn alghyrlyghymen kózge týsken onyng bilimdiligine, býkil el tәnti bolghan joq pa. Institutty airyqsha diplommen tәmamdady. Bir jyl ótisimen audandyq basshy qyzmetke kóterildi. Juyqta oblysqa әketetin kórinedi degen sybys ta taraghan. El-júrtqa jastayynan tanylghan sol Bolat, endi ýilengeli jatqanda ayaq astynan qaytys bolyp ketti. Shynynda da Allanyng jaqsyny әketedi degeni ras eken-au! Eng ókinishtisi artynda túyaq qalmay, bir әuletting túqymyn Bolat ózimen birge mәngilikke toqtatty. Opasyz jalghan-ay!

Biraq úlynyng qazasynan son, kýtpegen jerden Bolattyng artynda túyaq qalghany turaly habardy estip, alasapyran oidyng arbauyna týsip, nemeresin izdep, alyp-úshyp qalagha jetken Qojabek aqylgha syimaytyn aqiqatty tanyp, úly turaly naghyz shyndyqty bilip, Bolattyng ekinshi «menimen» tanysyp, saghy synyp, qayghydan tozghan jany týrshigedi.

Alladan súrap alghan jalghyz perzenti júrt maqtaghanday azamat emes eken.  Jýrgen jerine shóp shyqpaytyn naghyz zúlymnyng ózi bolyp shyqty. Adam balasyna qiyanat jasaghannan  basqa tiygizgen týk paydasy joq.  Talay qyzdyng obalyna qalghan -  súmpayy zinaqordyng ózi. Basqany ayamaq týgil, belinen tughan balasy shetinep ketkende jerleuine kelmey qoyghan - súmyray.

Shygharmadaghy basty keyipker kózge kórinbegenimen, ekinshi «menin» tanu arqyly, biz onyng adamgha jasaghan barlyq zúlymdyghynyng kuәsi bolamyz. Ángimening sonynda kóniline jinalghan әldebir renish-zapyran jýregin qyjyldatyp, әldekimge shaghynghysy kelip, jalghyz úlynyng ziratynyng basyna kelip, pende balasyna syryn asha almay, eki dýniyedegi ýmiti talqandalyp, ishtegi júbanyshy sarqylyp, ne isterin bilmey, kózining jasyn kóldetip, enirep jylaghan Qojabekti kóremiz.

-Mú ne qylghanyn, jaryghym-au. Bәri qolynnan kelgende qiyanat qylmau qolynnan kelmegeni me, jaryghym-au. Qúdaydan kórgen zәbir tirlikting zany shyghar, adamnan kórgen zәbir qymbat jaryghym-au. Sony nege týsinbeding - Qojakeng saqalynan sorghalaghan jasyn sezbey, qúlpytasty sipay berdi. - Qalaysha týsinbedin, qúlynym-au! Hayuannyng da obaly jibermeydi deushi edi, adam obaly qaytip jibersin...

Suretker Ábdikúly esh uaqytta da jalghan zamannyng jalyna jarmasyp, ótkinshi uaqyttyng aqiqatyn jyrlaugha qyzyghushylyq tanytqan emes, ol pendelik bolmystyng tabighatyn zerttep, ómirding týnegindegi adamnyng janyn zúlymdyqtan tazartyp, ony ruhany terendigine qaytaryp beredi. Onyng shygharmalarynda ómirding zúlymdyghy adam janynyng ruhany terendiginde zerttelip jatady. Ol  jalghan tirliktegi jauaby dayyn pendelik súraqtardyng emes, ýnemi zúlymdyq tughyza beretin,  aqylmen týsindirip bere almaytyn Tәnirlik saualdardyng jauabyn izdep,  ylghy da basqa eshbir jazushynyng soqasy tiymegen tyng topyraqqa týren salady.

Tólen Ábdikúly oqyrmangha jetkizgisi kelgen ýlken iydeyany qazan miynda qorytyp almayynsha, jazushylyq ýsteline bettemeytin suretker. Suretkerlik týisigimen adamnyng janyna enip ketetin jazushy shygharmashylyghynda, pende balasynyng ruhany taghdyryn ómirsheng etip túrghan - Qúdaylyq shyndyqtyng shúghylasy bar.  Qúdaylyq shyndyqty ol adam ruhynyng júmbaghynan izdeydi.

Shyn mәnisinde adam joq jerde Qúdaydyng da bolmaytynyn tereng tarazylyghan suretker, úly Jaratushynyng júmbaghyn adamdardyng taghdyry arqyly tanyp, aqiqatqa bir taban jaqynday týsedi. Ruhany terendigin joghaltqan pendenin  Allanyng jolynan adasyp, qanday úly qasiretke dushar bolyp, azap shegip, jany tozaqta kýyi yqtimal ekenin zerdeleydi.

Suretker ýshin adamnyng eng úly baylyghy - onyng jany. Jazushynyng jana shygharmasyn oqyghan sayyn adam janynyng júmbaghyn basqa bir qyrynan tanyp, qalamgerding dýniyeni tanu qúpiyasyna boylay  beresin.

Tólen shygharmashylyghynda kóptegen qazaq qalamgerlerining tabighatynda bola bermeytin, suretkerlik pen sheberlikten bólek - iydeyalyq, tanymdyq, filosofiyalyq  dana týisik bar. Onyng shygharmasyn oqyghan kez-kelgen adam - iydeyagha, oigha,  tanymgha bayyp shyghady. Qalamgerdi mensinbey, ony tanyghysy kelmegender parasat pen oy asharshylyghyna úshyrap, ruhany baylyqtyng mol qazynasynan qúr qalady.

Ol jazushylyq janaryn alysqa tigip,  adam janynyng qúpiyasy men antinomiyasyn (Dúrys sanalatyn eki erejening ara qayshylyghy. Astyn syzghan biz - A.K ) meylinshe tereng zertteydi. Jazushylyq týisigimen shygharmasyndaghy keyipkerining bolmysyna bar jan-tәnimen enip ketip, adam turaly  oqyrman kýtpegen janalyqtar ashady, adam janynyng qúnarly topyraghynyng qabatyndaghy ruhany terendikterdi tabady.

Synshylardyng nazaryna iline qoymaghanymen, sonday úly janalyqty ashyp, jazushynyng búrynghy jazghan dýniyelerine mýlde úqsamaytyn, býgingi zaman tughyzghan zúlymdyqtyng jamylghysyn júlyp tastap, ony ayausyz әshkerelegen kórkem tuyndysy -  «Qayyrsyz júma» әngimesi.

Jazushy Ábdikúly búl әngimesinde, ministrding bir kýndik ómirin surettey otyryp,  zúlymdyq saltanat qúrghan qoghamda,  adamdyq sәulesi sóngen pendenin, baylyqqa qoly malynyp, mansaptyng biyigine kóterilse de baqytty bola almaytynyn qazymyrlanyp zerttegen.

Áben Iliyasovich biyliktegi ýlken kisining qaharyna iligip, bir kýnde lauazymdy qyzmetinen aiyrylyp qalady. Ministr boludan qolynan basqa eshtene de kelmeytin ol ýshin -  búl  ýlken tragediya. Sary uayymgha salynghan sheneunik jýregi auyryp, aqyr sonynda dýnie salady.

«Qayyrsyz júmada» ministrlik qyzmetinen týsip qalghan Ábenning ómirining eng songhy kýni ghana sipattalghanymen, biz tiri ólikke ainalghan bayghústyn, jýrip ótken ómirlik jolyn terezeden baqylaghanday bolamyz.

Ángime barysynda jazushy Ábdikúlyn biz, bekerden-beker qatygez talanttardyng qataryna jatqyzghan joqpyz. Qaranyzshy, jýregindegi sәulesi sónip, kónil týkpirinen eshtene de taba almaghan adamdy da ol, ólerining aldynda ruhany katarsistin, yaghny azattanu men tazarudyng qyl kópirinen ótkizip, tyshqan ústap alghan mysyqtay, onyng taghdyrymen oinaydy.

Mine, ministrlik qyzmetinen týsip qalghan Áben myrza kónili qúlazyp, orystyng úly jazushysy Lev Tolstoydyng Ivan Iliichine úqsap, jany kýizelip, nәri men mәni joq ótken ómirine oisha ýnilip otyr. Qyzmet ýshin janyn saytangha satqan ol bayghús, eng bolmaghanda  jar qyzyghyn da kóre almapty. Ýnemi syrtta jýrgendikten, syrttyng qyzyghy jýregin kóbirek jaulap, otbasalyq baqyttyng lәzattyn da sezinbepti. Qyzmet quudyng rahatynan basqany úmytyp, jalghyz úlyn dúrys tәrbiyeleu de qolynan kelmepti.  Ot basynyng bar yrysy otaghasynyng lauazymy arqasynda kelip jatqandyqtan, barlyq tilek, maqsat sol lauazymgha ghana baghynyshty bolypty. Tirshilikting bar jaghdayyn jasaghan abyroy, bedelge jetkizgen әlgi lauazymdy әieli múnyng ózinen de artyq jaqsy kóredi.

Úly jazushy Lev Tolstoydyng Ivan Iliichi salystyrmaly týrde alghanda Ábennen anaghúrlym baqytty keyipker. Óitkeni oghan shyn mәnisinde jany ashityn bir adam bar. Ol - qojayynnyng qyzmetshisi. Al, ministr oryntaghynan týsip qalghan Ábenge shyn jýregimen jany ashityn tiri pende joq. Óitkeni onyng janyndaghy adamdardyng barlyghy da lauazymy joghary qyzmeti ýshin ghana ony baghalap, jaqsy kórip keldi.  Tipti, әieli de.

Qarap otyrsa, myna ómirde shyn senisip, syrlasatyn dosy da qalmapty. Bayaghy dostar joq, onyng ornynda ýnemi auystyryp túratyn kiyim sekildi, qyzmettes dostar ghana bar. Ministr bolamyn dep jýrip, jaqyn-juyqtyng barlyghynan da aiyrylypty. Onyng myna jalghanda múndasatyn, syrlasatyn jalghyz ghana «dosy» bolypty. Ol - ózin ómir boyy qúl qylghan, janyna kisen salghan, bauyrdan da, dostan da aiyrghan - úly mәrtebeli Qyzmet. Endi ol da joq. Qaytpek kerek?

Shygharmasynyng sonynda suretker Ábdikúly ylghy da osynday jauaby joq súraqtardy qoyyp, oqyrmandy tereng oidyng tenizine tastap jiberedi. Bәlkim, sondyqtan ba, onyng somdaghan keyipkerlerin birden tanyp, esh uaqytta da úmyta almaysyn. Jan әleminning qaqpasyn búzyp kiretin ol keyipkerler, kónilinning jaylauynda senimen birge ómir sýrip, zúlymdyqtan jany kýiregen adamnyng qanday úly qasiretke dushar bolatynyn dýrkin-dýrkin esine týsirip, qayta-qayta oy ózenine batyrady.

«Kitap adamgha quanysh syilauy kerek» (Borhes) ekenin moyyndaytyn bolsaq, jazushy Tólen Ábdikúlynyng shygharmalaryn oqudyng erekshe shattyghy bar. Jan tazalyghy ýshin kýresetin suretker shygharmasynyng qay-qaysysy da zúlymdyqtan saqtandyryp, ruhyndy kemeldendire týsedi. Jazushynyng shygharmalaryn bar zeyinimen oqyghan adam, ýnemi zúlymdyqtan qasiret shege beretin qazaqtyng janyndaghy bir manyzdy dýniyeni týsingendey bolady.  Onyng tuyndylary qasiretting kermek dәmin tatqyza otyryp, adamdy tazarugha úmtyldyrady. Tólenning qalamynan tughan dýniyeler sheber jazylghan shygharmalar ghana emes, «janynan basqa eshtenesi de joq adamnyn» (Pifagor Samosskiy) ishki әlemine ýnilip, qoghamdy zar iyletetin zúlymdyqy ayausyz әshkerelegen   - naghyz parasat dastandary.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»