امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. پاراسات مايدانى (جالعاسى)
جازۋشى ابدىكۇلىنىڭ «اكە» پوۆەستىندەگى باياندالاتىن وقيعالاردا مۇلدە باسقا سيتۋاتسيا سۋرەتتەلگەنىمەن، ءومىر اعىسىمەن ۇمىتىلا باستاعان تاعى ءبىر زۇلىمدىقتىڭ شىندىعىن ەسىمىزگە تۇسىرگەن بۇل تۋىندى، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»- داعى ايتىلاتىن اقيقاتتى تولىقتىرىپ تۇرعان شىعارماداي بولىپ كورىنەدى، ماعان. پوۆەستتىڭ ىشكى تابيعاتىن تەرەڭىرەك قوپارا باستاساڭىز، ەكى شىعارمانىڭ رۋحاني ۇندەستىگىن بايقاپ، ءبىر كىندىكتەن جاراتىلعان ەكى ۇلكەن يدەيانىڭ ءوزارا تۋىستىعىن سەزىنگەندەي بولاسىڭ. قارعىس اتقان زامانداعى، اۋلەتتى امان الىپ، ارتىنا ۇرپاق قالدىرۋ ءۇشىن پاراسات مايدانىنداعى بولاتىن ارپالىستىڭ جۇمىر باستى پەندەگە تارتقىزاتىن ازابى مەن بەينەتى، ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسەتىن جانتالاستان ءبىر مىسقالداي دا كەم ەمەس ەكەن.
جازۋشى ابدىكۇلىنىڭ «اكە» پوۆەستىندەگى باياندالاتىن وقيعالاردا مۇلدە باسقا سيتۋاتسيا سۋرەتتەلگەنىمەن، ءومىر اعىسىمەن ۇمىتىلا باستاعان تاعى ءبىر زۇلىمدىقتىڭ شىندىعىن ەسىمىزگە تۇسىرگەن بۇل تۋىندى، «توزاق وتتارى جىمىڭدايدى»- داعى ايتىلاتىن اقيقاتتى تولىقتىرىپ تۇرعان شىعارماداي بولىپ كورىنەدى، ماعان. پوۆەستتىڭ ىشكى تابيعاتىن تەرەڭىرەك قوپارا باستاساڭىز، ەكى شىعارمانىڭ رۋحاني ۇندەستىگىن بايقاپ، ءبىر كىندىكتەن جاراتىلعان ەكى ۇلكەن يدەيانىڭ ءوزارا تۋىستىعىن سەزىنگەندەي بولاسىڭ. قارعىس اتقان زامانداعى، اۋلەتتى امان الىپ، ارتىنا ۇرپاق قالدىرۋ ءۇشىن پاراسات مايدانىنداعى بولاتىن ارپالىستىڭ جۇمىر باستى پەندەگە تارتقىزاتىن ازابى مەن بەينەتى، ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەسەتىن جانتالاستان ءبىر مىسقالداي دا كەم ەمەس ەكەن.
شىعارمادا، مىنە وسىنداي سۇمىراي، زالىم زاماندا تۋىپ، تۇتاس ءبىر اۋلەتتىڭ قالاي قۇرىپ كەتە جازداعانى سەيسەن شالدىڭ تاعدىرى ارقىلى سۋرەتتەلەدى. پوۆەستتى وقىپ بولىپ، سوڭعى پاراعىن جاپقانىمىزدا سۋرەتكەر ابدىكۇلىنا، ءدال وسىنداي دۇنيەنى تۋعىزۋىنا، توماس ماننىڭ ءبىر اۋلەتتىڭ قالاي كۇيرەپ كەتەتىنى تۋرالى باياندالاتىن «بۋددەنبروكي» رومانىنىڭ قاتتى ىقپال ەتكەنىن اڭعارعانداي بولدىق. دەگەنمەن، سۋرەتكەر ابدىكۇلى نەمىستىڭ ۇلى جازۋشىسىنىڭ ادامزاتتى تولعاندىرعان يدەياسىن وزىنە عانا ءتان بوياۋىمەن ايشىقتاپ، ۇلتتىق ونەرىمىزدەگى باعا جەتپەس تۋىندىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەتىن كەرەمەت كارتينانى ومىرگە اكەلدى. تولەننىڭ تۋىندىسىندا سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ جالعان شىندىعى ەمەس، اتتى كازاكتاردىڭ وزبىرلىعى، حالىقتى قىرعان اشارشىلىق، كوزى اشىق ازاماتتارىمىزدىڭ باسىن جۇتقان قاندى رەپرەسيا سەكىلدى، رەاليستىك ءومىردىڭ تەرەڭگى قاباتىندا جاسىرىنعان زاماننىڭ زۇلىمدىعى كەستەلەنگەن اقيقات بار. جازۋشى پوۆەستىنىڭ، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان ۋاقىتتا جازىلعانىن ەسكە الساق، تولەننىڭ ەڭبەگىن رۋحاني ەرلىككە بالاۋعا بولادى.
حالىقتىڭ تاعدىرى ىستىق تابادا شىجعىرىلىپ، ادامدى مال قۇرلى كورمەي قىرعان زاماندا دۇنيەگە كەلگەن جارماعامبەت شالدىڭ، بەلىنەن تۋعان بەس ۇلىنىڭ ىشىنەن امان قالعان جالعىز تۇياق سەيسەننىڭ، دۇنيەدەن قالاي وتەتىنىن سۋرەتتەۋ ارقىلى تولەن ابدىكۇلى، كوپ جازۋشىلاردىڭ اقىلى جەتكەنىمەن، تاۋەكەلى جەتپەي جۇرگەن، اششى اقيقاتتى ايتتى. قىراعى تسەنزۋرانىڭ قالاي بايقاماي قالعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر جولى بولىپ، سوۆەتتىك زاماننىڭ جاسامپازدىعىن ناسيحاتتاۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ قازاققا جاساعان بۇكىل زۇلىمدىعىن اشكەرەلەگەن شىعارما، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ اياعىندا كۇتپەگەن جەردەن وقىرمانعا جول تارتتى.
وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورسەڭىز، جاڭا زاماندى ورناتۋ ءۇشىن بولعان كۇرەستىڭ جارماعامبەت اۋلەتىنە قايعى-قاسىرەت جامىلدىرىپ، زار قاقساتقاننان باسقا تيگىزگەن پايداسى جوق ەكەن. شەتىنەن قاسقىر بولىپ تۋعان بەس ۇلدىڭ - العاشقىسى نۇرجاندى، اتتى كازاكتار، بيە ساۋعىزىپ تۇرعان جەرىنەن اتىپ ولتىرەدى. قاپساتتار سوققىعا جىعىلىپ، قازا تابادى. ءاپساتتار بولسا قاتىنى، بالا-شاعاسىمەن تەگىس اشارشىلىقتا قىرىلىپ قالادى. اقىر اياعى سوۆەت ۇكىمەتىنە بار جان-تانىمەن بەرىلىپ، ونى ورناتىپ، جۇرتقا كوپ جاقسىلىق جاساعان دۇيسەننىڭ ءوزى حالىق جاۋى اتالىپ ۇستالىپ، رەپرەسياعا ۇشىراپ، سول كەتكەننەن ەلگە ورالمايدى.
الايدا جازۋشىنىڭ «اكە» پوۆەستىنىڭ ىشكى تابيعاتىندا بۇرىنعى جازعان شىعارمالارىنا ۇقسامايتىن وزگەشەلىك بار. بۇل شىعارمادان زۇلىمدىقتى جەڭگەن ادامگەرشىلىكتىڭ شۋاعى جارقىرايدى. «اكە» سۋرەتكەر ابدىكۇلىنىڭ شىعارماشىلىق قۇدىرەتى تۋعىزعان - ەڭ ساۋلەلى شىعارما. اكەسىنە جاقسىلىق جاساي الماعان بالانىڭ كوڭىلىن ءبىر وكىنىش ورتەگەنىمەن، ۇرپاعىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن ارپالىسقان پاراسات مايدانىندا زاماننىڭ زۇلىمدىعىمەن شايقاسقان سەيسەن، جەڭىسكە جەتتى. ارمانى ورىندالدى. ومىردە ادام ءۇشىن -ارمانىڭ ورىندالىپ ولگەننەن ارتىق قانداي باقىت بولۋى مۇمكىن. مىنە، سوندىقتان پاراسات مايدانىنداعى شايقاستا زۇلىمدىقتى جەڭىپ، تۋعان حالقىنىڭ تاعدىرىنان اجىراماي، ەلدىڭ ىشىندە ولگەن سەيسەن شال، وركەنيەت الەمىندە توڭكەرىس جاساپ، ادامزاتقا تانىمال بولعان ەدۋارد بەيكەردەن مىڭ ەسە باقىتتى پەندە. ويتكەنى سەيسەن شالدىڭ اكەسىن ەسىنە الىپ، تۋعان حالقىنىڭ قىرۋار ءولىم جورالعىسىنىڭ عاسىرلار بويى حالىق اراسىندا ساقتالىپ كەلۋىنىڭ سىرىن تۇسىنگەن پاراساتتى بالاسى بار.
***
الەمدى قۇداي جاراتتى. ادامدى دا اللا توپىرىقتان جاساپ شىعاردى. بىراق زۇلىمدىق تا كوكتەگى ءتاڭىردىڭ قالاۋىمەن ومىرگە ءوسىپ شىقتى ەمەس پە؟ ءدىني كىتاپتاردىڭ بارلىعى ىزگىلىك پەن مەيىرىمدىلىككە ۇيرەتكەنىمەن، نەگە ۇنەمى جاۋىزدىق ۇستەمدىك ەتۋمەن كەلەدى الەمدە؟ نەگە ءبىر ۋاقىت ىزگىلىك جەڭىپ، ادامزات بالاسى شەكسىز باقىتقا بولەنبەيدى مىنا دۇنيەدە؟
جۇرەگىنىڭ ساۋلەسىمەن جانىمىزدى جىلىتقان عۇلامالاردىڭ بارلىعى دا وسى ءبىر ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەپ، اقىرى ولار دا ءومىردىڭ زۇلىمدىق ەكەنىن مويىنداعان. زۇلىمدىقتى جەڭەتىن امال تابا الماي، ۋ ءىشىپ ولگەن سوكرات حاكىم ءومىرىنىڭ سوڭىندا بىلاي دەپ مۇڭىن شاعادى: «ءتاننىڭ ءومىرى دەگەنىمىز - زۇلىمدىق پەن وتىرىك قانا. مىنە سوندىقتان ءتاننىڭ ازابىنان قۇتىلعاندى ءبىز يگىلىك رەتىندە قابىلداۋىمىز قاجەت». ۇلى فيلوسوف شوپەنگاۋەر دا حاكىمنىڭ ويىن قايتالاپ، «كوڭىلىمىز قالاماسا دا ءومىردىڭ تەك زۇلىمدىق قانا ەكەنىن» مويىنداۋعا تۋرا كەلەتىنىن جاسىرمايدى. تاعى ءبىر كەمەڭگەر «ءومىر دەگەنىمىز -ماعىناسىز زۇلىمدىق» (تولستوي) دەپ ناقتىلاي تۇسەدى ولاردىڭ اياقتالماي قالعان ويىن.
بىراق سولاي بولا تۇرسا دا، ناعىز سۋرەتكەردىڭ، بارلىق زاماندا دا وسىلاي بولعان ەكەن دەپ، زۇلىمدىققا مويىنسىنۋىنا ەش قاقىسى جوق. زۇلىمدىقپەن كۇرەسپەۋدىڭ ءوزى ونىڭ سىبايلاسىنا اينالعانمەن پارا-پار قىلمىس. ءتىپتى پاراسات مايدانىنداعى ۇلى شايقاستا، زۇلىمدىقتى جەڭبەك بولىپ ازاپقا تۇسكەن تالاي ۇلى سۋرەتكەرلەر ادامدى قويىپ، قۇدايمەن دە ءسوز تالاستىرعان.
ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى، دوستوەۆسكيدىڭ كەيىپكەرى يۆان كارامازوۆ قۇدايدىڭ جاراتقان زۇلىمدىعىن مويىنداعىسى كەلمەي، ۇلى جاراتۋشىمەن تايتالاسپاق بولادى. زۇلىمدىققا زورلىقپەن جاۋاپ بەرمەۋ كەرەگىن ايتقان ۇلى تولستوي ادام كەيپىندەگى عايسانىڭ قۇداي ەكەنىن مويىنداۋدان باس تارتقانى ءۇشىن شىركەۋدەن الاستاتىلدى. ونەردىڭ سيقىرى ارقىلى زۇلىمدىقتىڭ مولاسىن قازعانداي بولعان، كۇنى كەشە عانا ومىردەن وتكەن جازۋشى جوزە ساراماگو، ەڭ سوڭعى جازعان «قابىل» رومانىندا ونىڭ قاباتىن تىم تەرەڭ قوپارىپ، قابىلدىڭ جاساعان كۇناسى ءۇشىن، اۋىر قىلمىسقا جول بەرگەن قۇدايدىڭ ءوزىن جازاعا تارتقىسى كەلەدى.
قازاق قالامگەرى تولەن ابدىكۇلى دا «اقيقات» پوۆەستىندە ءومىردى زۇلىم ەتىپ جاراتقان قۇدايمەن قارسىلاسىپ، ونىڭ سىرىن تۇسىنبەك بولادى. جىندىحانادان قاشىپ شىققان شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى روبەرت ومىردەگى زۇلىمدىقتاردى كورىپ، تۇلا بويى تۇرشىگىپ، اۋرۋحاناعا قايتىپ ورالادى. سۆياشەنيكتىڭ كىم ەكەنىن تانىعان سوڭ، الەمدەگى ەڭ سوراقى قىلمىستاردىڭ قۇدايدىڭ اتىمەن جاسالىپ جاتقانىنا كوزى جەتىپ، ۇلى جاراتۋشىعا قارسى بۇلىك شىعارادى.
..مەن كوپ قينالدىم. ومىردەگى جامانشىلىق اتاۋلىنى تۋدىرىپ وتىرعان نەگىزگى كۇشتى، نەگىزگى ايىپكەردى ۇزاق ىزدەدىم. اقىرى تاپتىم. ول - قۇدايدىڭ ءوزى. ادامدى مازاق ەتۋشى دە، ازاپقا ءتۇسىرۋشى دە، زۇلىمدىقتى قولداۋشى دا سونىڭ ءوزى. جازىقسىزدى جاۋىزعا جەم قىلعان، ادال ماحابباتتى ارام قىلعان، اردى اياققا تاپتاتقان، سان ميلليون حالىقتىڭ قانىن سۋداي شاشقىزعان، وپاسىزدى، قانىپەزەردى، تيرانداردى جاراتىپ، سولاردىڭ زورلىعىنا بارشامىزدى قور عىپ قويعان كىم؟ سونىڭ ءوزى...
قىزىل ءسوزدىڭ قىزىعىن قۋالاپ كەتپەي، ويدىڭ ءسولىن سىعىپ بەرىپ، كەلەسى شىعارماسىن تامامداعانشا وقىرماننىڭ ءتوزىمى مەن تاعاتىن تاۋىسىپ، ابدەن زارىقتىرىپ قوياتىن سۋرەتكەر ابدىكۇلى پەندەلىك سانامىزعا ۇيالاعان زۇلىمدىقتىڭ سىرىن ىلعي دا ادام جانىنىڭ تەرەڭدىگىنەن ىزدەيدى. جازۋشىلىق جانارىمەن ادامنىڭ جان الەمىنە قايتا-قايتا ءۇڭىلىپ، زۇلىمدىقتىڭ قۇبىلمالى تابيعاتىن قاپىسىز تانىپ، تاڭعاجايىپ جاڭالىقتار اشادى.
قالامگەردىڭ شىعارمالارىن وقىعانىمىزدا، ونداعى سۋرەتتەلەتىن زۇلىم تاعدىردىڭ الاسات قۇيىنى سانامىزدى سانسىراتىپ، جان-دۇنيەمىزدى قالىپتى ورنىنان قوزعاپ جىبەرگەندەي بولادى. ونەردىڭ بيىك ولشەمىمەن تارازىلايتىن بولساق، جازۋشى ابدىكۇلى كەرەمەت سۋرەتكەر عانا ەمەس، ادام جانىنىڭ شىڭىراۋىنا تىعىلعان زۇلىمدىقتىڭ تالاي قۇپيالارىن بىلەتىن تەرەڭ ويشىل، ءھام رۋحتانۋشى دا. قالامگەردىڭ ءبىز ءسوز قىلىپ وتىرعان وسى ەرەكشەلىگى، ونىڭ «قىز ءباتىش پەن ەرسەيىت» حيكاياسىندا دا جارقىراي كورىنگەن.
پوۆەست اتالىپ جۇرگەنىمەن، اڭگىمەنىڭ جۇگىن كوتەرىپ تۇرعان بۇل تۋىندىدا، پەندە بالاسىنىڭ رۋحاني تاعدىرى ءتۇپ-تامىرىنا دەيىن قوپارىلىپ، جازۋشى ءومىردىڭ تەرەڭگى قاباتىندا كومىلىپ قالعان زۇلىمدىقتى قازىپ الادى. ءبىر اۋلەتتىڭ باسىنداعى رۋحاني تراگەديانى سۋرەتتەيتىن كوركەم تۋىندىنى وقي باستاعانىڭدا، العاشقىدا، قايعىنىڭ مۇڭى قاجاعان قوجەكەڭنىڭ جان ازابىن جۇرەگىڭمەن سەزىنىپ، كوڭىلىڭ قۇلازىپ، جانىڭ كۇيزەلەدى.
قۇداي باسقا سالماسىن، راسىندا دا كارى قويدىڭ جاسىنداي عانا عۇمىرى قالعاندا، جازمىشتىڭ بۇيرىعىمەن، ومىردەگى تىرەگىنەن ايىرىلىپ، مورت سىنعان بايتەرەكتەي قۇلاپ، جاپان دالادا جالعىزسىراپ قالعاننان اسقان قانداي قاسىرەت پەن ازاپ بولۋى مۇمكىن، مىنا جالعاندا. تاعدىردىڭ قوجابەك شالدى زار ەڭىرەتكەن زۇلىمدىعىنا داۋا بار ما؟ ءتىپتى، كوڭىل ايتۋعا كەلگەندەردىڭ بارلىعى دا بايعۇس شالدى قالاي جۇباتارىن بىلمەي اڭتارىلىپ، جالعىز ۇلىن ءوز قولدارىمەن ولتىرگەننەن بەتەر قايمىعىپ، باستارى سالبىراپ، تومەن قاراپ، جاۋا الماعان بۇلتتاي تۇنەرىپ، قينالىپ وتىرعان جوق پا.
بىراق نەگىزگى وقيعا بولاتتىڭ ولىمىنەن كەيىن باستالىپ، سۋرەتكەر ابدىكۇلى شاڭىراقتى ۇستاپ قالاتىن جالعىز تىرەكتىڭ قيراۋىنان دا اۋىر قايعىنىڭ بولاتىنىن وقىرماننان جاسىرماي، قوجابەكتىڭ ۇلىنىڭ ەكى «مەنىن» اشۋ ارقىلى، ادام جانىنىڭ تەرەڭىنە تىعىلعان زۇلىمدىقتى قوپارا باستايدى. جالپى وسى تۇرعىدان العاندا تولەننىڭ پروزاسىندا «ادامنىڭ ءۇمىتىن قيراتۋمەن عانا اينالىسىپ كەلگەن چەحوۆ» (لەۆ شەستوۆتىڭ ءسوزى) شىعارماشىلىعىمەن ۇندەستىكتىڭ، كەرەك دەسەڭىز ەكى جازۋشىنى ءبىر-بىرىمەن جاقىنداستىراتىن، ءتىپتى ءبىر رۋحاني تۋىستىقتىڭ بار ەكەنىن سەزىنگەندەي اسەر الاسىڭ.
سۋرەتكەر ابدىكۇلى دا قولىنداعى جازۋشىلىق پىشاعىمەن ادامنىڭ جانىن اياماي تىلگىلەپ، ونىڭ ىشىندە جاسىرىنىپ جاتقان زۇلىمدىقتى سۋىرىپ الىپ شىعىپ، قاتال جازالاۋدان قايمىقپايتىن - قاتىگەز تالانت. ەگەر دە ۇلى چەحوۆ، سومداعان كەيىپكەرلەرىنىڭ جانىن اياماي سويىپ، ادامنىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزاتىن، نەشە ءتۇرلى تاجىريبە جاساسا، سۋرەتكەر ابدىكۇلى دا دۇنيە-جالعاننىڭ زۇلىمدىعىن كورسەتۋ ءۇشىن، پەندە بالاسىنىڭ سوڭعى ءۇمىتىن سىندىرىپ، ەڭ اقىرعى ساۋلەسىن ءسوندىرىپ، ءومىرىن تۇنەككە وراپ تاستاۋدان قايمىقپايدى. سول سەبەپتەن دە ول، قاناعات ناپسىسىنە جەگى ءتۇسىپ جاساعان بالاسىنىڭ كۇناسى ءۇشىن، ءتىرى جانعا قيانات قىلماق تۇگىل، تىشقاننىڭ مۇرنىن قاناتا الماعان قوجابەكتى اياماي، رۋحاني كاتارسيستىڭ، ياعني ازاتتانۋ مەن تازارۋدىڭ ازاپتى جولىنان وتكىزەدى. ءتان ءۇمىتى مەن جان ءۇمىتىن تالقانداپ، بوتاداي بوزداتادى.
كوزگە بادىرايىپ كورىنبەگەنىمەن، ءبىر ادامنىڭ ىشىندە ءومىر سۇرەتىن قوستۇلعالىق قوجابەكتىڭ جالعىز ۇلى بولاتتىڭ بويىندا دا بار. جازۋشى بولاتتىڭ سايتاندىق تابيعاتىنا ۇڭىلە وتىرىپ، قوجابەكتىڭ ىشكى تراگەدياسىن ءتۇرلى قىرىنان زەرتتەپ، ادام جانىنىڭ جۇمباعىن شەشۋگە تىرىسادى. تاعدىردىڭ شىنجىرىمەن كىسەندەلگەن زۇلىمدىقتىڭ قۇلپىن اشۋعا ارەكەت جاسايدى. بولاتتىڭ جاساعان زۇلىمدىقتارىن اشكەرەلەپ، سول ءۇشىن ونىڭ اكەسى قوجابەكتى ءتىرى ولىككە اينالدىرىپ، اۋىر جازاعا تارتادى.
دەگەنمەن، ءدال وسىنداي قاتىگەزدىككە دەيىن بارىپ، شىعارماسىنىڭ سوڭىندا ءبىر نازىك ءۇمىت تە قالدىرماي، تۇنەككە وراپ، مۇنارلاپ تاستاعان تولەن ابدىكۇلىن، قانشا تىرىسساق تا رەاليست جازۋشىلاردىڭ قاتارىنا جاتقىزا الماس ەدىك. نەگە دەيسىز عوي، ارينە؟ مۇنداي كۇرمەۋى كۇردەلى سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، «كەز-كەلگەن ۇلى جانە ناعىز ونەردىڭ رەاليستىك بولۋى مۇمكىن ەمەس» (ن.بەردياەۆ) ەكەنىن ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ كورەيىكشى.
ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىنداعى التىن كوپىر بولىپ تابىلاتىن ناعىز ونەر، شىنايى ومىردەگىدەن دە كۇردەلى اقيقاتتى اشادى. ۇلى مارتەبەلى ونەر ەمپيريكالىق تۇرمىسقا قىزىقپايدى، رۋحاني بولمىستىڭ تەرەڭدىگىنە بويلايدى. ەش ۋاقىتتا دا جالاڭاش شىندىقتى كورسەتپەيدى، بارلىق كەزدە دە ول باسقا الەمگە ەنىپ كەتەدى. سول باسقا الەمدە ادام جانىنىڭ ناعىز ومىردەگىدەن دە تەرەڭ تىلسىمدارى تانىلىپ جاتادى. مىنە، سوندىقتان دا تولەن شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن ادام بويىندا ءومىر سۇرەتىن قوستۇلعالىقتىڭ سەبەپ-سالدارىن دا، رەاليستىك ادەبيەتتىڭ تاسىلىمەن ءتۇسىندىرىپ بەرۋ بەيمۇمكىن.
«قىز ءباتىش پەن ەرسەيىت» اڭگىمەسىندەگى بولاتتىڭ ءبىرىنشى «مەنىن» تانىعانىڭىزدا قوجابەكتىڭ قايعىسىنا ءسىزدىڭ دە قابىرعاڭىز قايىسىپ، پاراساتى بيىك بالاسىنان ايىرىلعان عارىپتى اياپ، جۇرەگىڭىز ەلجىرەپ، جانىڭىز جىلاپ قويا بەرەدى.
قانداي اقىلدى ازامات ەدى، بولات! مۇعالىمدەردىڭ وزدەرىن قايمىقتىراتىن العىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن ونىڭ بىلىمدىلىگىنە، بۇكىل ەل ءتانتى بولعان جوق پا. ينستيتۋتتى ايرىقشا ديپلوممەن ءتامامدادى. ءبىر جىل وتىسىمەن اۋداندىق باسشى قىزمەتكە كوتەرىلدى. جۋىقتا وبلىسقا اكەتەتىن كورىنەدى دەگەن سىبىس تا تاراعان. ەل-جۇرتقا جاستايىنان تانىلعان سول بولات، ەندى ۇيلەنگەلى جاتقاندا اياق استىنان قايتىس بولىپ كەتتى. شىنىندا دا اللانىڭ جاقسىنى اكەتەدى دەگەنى راس ەكەن-اۋ! ەڭ وكىنىشتىسى ارتىندا تۇياق قالماي، ءبىر اۋلەتتىڭ تۇقىمىن بولات وزىمەن بىرگە ماڭگىلىككە توقتاتتى. وپاسىز جالعان-اي!
بىراق ۇلىنىڭ قازاسىنان سوڭ، كۇتپەگەن جەردەن بولاتتىڭ ارتىندا تۇياق قالعانى تۋرالى حاباردى ەستىپ، الاساپىران ويدىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ، نەمەرەسىن ىزدەپ، الىپ-ۇشىپ قالاعا جەتكەن قوجابەك اقىلعا سىيمايتىن اقيقاتتى تانىپ، ۇلى تۋرالى ناعىز شىندىقتى ءبىلىپ، بولاتتىڭ ەكىنشى «مەنىمەن» تانىسىپ، ساعى سىنىپ، قايعىدان توزعان جانى تۇرشىگەدى.
اللادان سۇراپ العان جالعىز پەرزەنتى جۇرت ماقتاعانداي ازامات ەمەس ەكەن. جۇرگەن جەرىنە ءشوپ شىقپايتىن ناعىز زۇلىمنىڭ ءوزى بولىپ شىقتى. ادام بالاسىنا قيانات جاساعاننان باسقا تيگىزگەن تۇك پايداسى جوق. تالاي قىزدىڭ وبالىنا قالعان - سۇمپايى زيناقوردىڭ ءوزى. باسقانى اياماق تۇگىل، بەلىنەن تۋعان بالاسى شەتىنەپ كەتكەندە جەرلەۋىنە كەلمەي قويعان - سۇمىراي.
شىعارماداعى باستى كەيىپكەر كوزگە كورىنبەگەنىمەن، ەكىنشى «مەنىن» تانۋ ارقىلى، ءبىز ونىڭ ادامعا جاساعان بارلىق زۇلىمدىعىنىڭ كۋاسى بولامىز. اڭگىمەنىڭ سوڭىندا كوڭىلىنە جينالعان الدەبىر رەنىش-زاپىران جۇرەگىن قىجىلداتىپ، الدەكىمگە شاعىنعىسى كەلىپ، جالعىز ۇلىنىڭ زيراتىنىڭ باسىنا كەلىپ، پەندە بالاسىنا سىرىن اشا الماي، ەكى دۇنيەدەگى ءۇمىتى تالقاندالىپ، ىشتەگى جۇبانىشى سارقىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەي، كوزىنىڭ جاسىن كولدەتىپ، ەڭىرەپ جىلاعان قوجابەكتى كورەمىز.
-مۇ نە قىلعانىڭ، جارىعىم-اۋ. ءبارى قولىڭنان كەلگەندە قيانات قىلماۋ قولىڭنان كەلمەگەنى مە، جارىعىم-اۋ. قۇدايدان كورگەن ءزابىر تىرلىكتىڭ زاڭى شىعار، ادامنان كورگەن ءزابىر قىمبات جارىعىم-اۋ. سونى نەگە تۇسىنبەدىڭ - قوجاكەڭ ساقالىنان سورعالاعان جاسىن سەزبەي، قۇلپىتاستى سيپاي بەردى. - قالايشا تۇسىنبەدىڭ، قۇلىنىم-اۋ! حايۋاننىڭ دا وبالى جىبەرمەيدى دەۋشى ەدى، ادام وبالى قايتىپ جىبەرسىن...
سۋرەتكەر ابدىكۇلى ەش ۋاقىتتا دا جالعان زاماننىڭ جالىنا جارماسىپ، وتكىنشى ۋاقىتتىڭ اقيقاتىن جىرلاۋعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان ەمەس، ول پەندەلىك بولمىستىڭ تابيعاتىن زەرتتەپ، ءومىردىڭ تۇنەگىندەگى ادامنىڭ جانىن زۇلىمدىقتان تازارتىپ، ونى رۋحاني تەرەڭدىگىنە قايتارىپ بەرەدى. ونىڭ شىعارمالارىندا ءومىردىڭ زۇلىمدىعى ادام جانىنىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىندە زەرتتەلىپ جاتادى. ول جالعان تىرلىكتەگى جاۋابى دايىن پەندەلىك سۇراقتاردىڭ ەمەس، ۇنەمى زۇلىمدىق تۋعىزا بەرەتىن، اقىلمەن ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن تاڭىرلىك ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەپ، ىلعي دا باسقا ەشبىر جازۋشىنىڭ سوقاسى تيمەگەن تىڭ توپىراققا تۇرەن سالادى.
تولەن ابدىكۇلى وقىرمانعا جەتكىزگىسى كەلگەن ۇلكەن يدەيانى قازان ميىندا قورىتىپ المايىنشا، جازۋشىلىق ۇستەلىنە بەتتەمەيتىن سۋرەتكەر. سۋرەتكەرلىك تۇيسىگىمەن ادامنىڭ جانىنا ەنىپ كەتەتىن جازۋشى شىعارماشىلىعىندا، پەندە بالاسىنىڭ رۋحاني تاعدىرىن ومىرشەڭ ەتىپ تۇرعان - قۇدايلىق شىندىقتىڭ شۇعىلاسى بار. قۇدايلىق شىندىقتى ول ادام رۋحىنىڭ جۇمباعىنان ىزدەيدى.
شىن مانىسىندە ادام جوق جەردە قۇدايدىڭ دا بولمايتىنىن تەرەڭ تارازىلىعان سۋرەتكەر، ۇلى جاراتۋشىنىڭ جۇمباعىن ادامداردىڭ تاعدىرى ارقىلى تانىپ، اقيقاتقا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەدى. رۋحاني تەرەڭدىگىن جوعالتقان پەندەنىڭ اللانىڭ جولىنان اداسىپ، قانداي ۇلى قاسىرەتكە دۋشار بولىپ، ازاپ شەگىپ، جانى توزاقتا كۇيۋى ىقتيمال ەكەنىن زەردەلەيدى.
سۋرەتكەر ءۇشىن ادامنىڭ ەڭ ۇلى بايلىعى - ونىڭ جانى. جازۋشىنىڭ جاڭا شىعارماسىن وقىعان سايىن ادام جانىنىڭ جۇمباعىن باسقا ءبىر قىرىنان تانىپ، قالامگەردىڭ دۇنيەنى تانۋ قۇپياسىنا بويلاي بەرەسىڭ.
تولەن شىعارماشىلىعىندا كوپتەگەن قازاق قالامگەرلەرىنىڭ تابيعاتىندا بولا بەرمەيتىن، سۋرەتكەرلىك پەن شەبەرلىكتەن بولەك - يدەيالىق، تانىمدىق، فيلوسوفيالىق دانا تۇيسىك بار. ونىڭ شىعارماسىن وقىعان كەز-كەلگەن ادام - يدەياعا، ويعا، تانىمعا بايىپ شىعادى. قالامگەردى مەنسىنبەي، ونى تانىعىسى كەلمەگەندەر پاراسات پەن وي اشارشىلىعىنا ۇشىراپ، رۋحاني بايلىقتىڭ مول قازىناسىنان قۇر قالادى.
ول جازۋشىلىق جانارىن الىسقا تىگىپ، ادام جانىنىڭ قۇپياسى مەن انتينومياسىن (دۇرىس سانالاتىن ەكى ەرەجەنىڭ ارا قايشىلىعى. استىن سىزعان ءبىز - ا.ك ) مەيلىنشە تەرەڭ زەرتتەيدى. جازۋشىلىق تۇيسىگىمەن شىعارماسىنداعى كەيىپكەرىنىڭ بولمىسىنا بار جان-تانىمەن ەنىپ كەتىپ، ادام تۋرالى وقىرمان كۇتپەگەن جاڭالىقتار اشادى، ادام جانىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنىڭ قاباتىنداعى رۋحاني تەرەڭدىكتەردى تابادى.
سىنشىلاردىڭ نازارىنا ىلىنە قويماعانىمەن، سونداي ۇلى جاڭالىقتى اشىپ، جازۋشىنىڭ بۇرىنعى جازعان دۇنيەلەرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن، بۇگىنگى زامان تۋعىزعان زۇلىمدىقتىڭ جامىلعىسىن جۇلىپ تاستاپ، ونى اياۋسىز اشكەرەلەگەن كوركەم تۋىندىسى - «قايىرسىز جۇما» اڭگىمەسى.
جازۋشى ابدىكۇلى بۇل اڭگىمەسىندە، ءمينيستردىڭ ءبىر كۇندىك ءومىرىن سۋرەتتەي وتىرىپ، زۇلىمدىق سالتانات قۇرعان قوعامدا، ادامدىق ساۋلەسى سونگەن پەندەنىڭ، بايلىققا قولى مالىنىپ، مانساپتىڭ بيىگىنە كوتەرىلسە دە باقىتتى بولا المايتىنىن قازىمىرلانىپ زەرتتەگەن.
ابەن ءىلياسوۆيچ بيلىكتەگى ۇلكەن كىسىنىڭ قاھارىنا ىلىگىپ، ءبىر كۇندە لاۋازىمدى قىزمەتىنەن ايىرىلىپ قالادى. مينيستر بولۋدان قولىنان باسقا ەشتەڭە دە كەلمەيتىن ول ءۇشىن - بۇل ۇلكەن تراگەديا. سارى ۋايىمعا سالىنعان شەنەۋنىك جۇرەگى اۋىرىپ، اقىر سوڭىندا دۇنيە سالادى.
«قايىرسىز جۇمادا» مينيسترلىك قىزمەتىنەن ءتۇسىپ قالعان ابەننىڭ ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى كۇنى عانا سيپاتتالعانىمەن، ءبىز ءتىرى ولىككە اينالعان بايعۇستىڭ، ءجۇرىپ وتكەن ومىرلىك جولىن تەرەزەدەن باقىلاعانداي بولامىز.
اڭگىمە بارىسىندا جازۋشى ابدىكۇلىن ءبىز، بەكەردەن-بەكەر قاتىگەز تالانتتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزعان جوقپىز. قاراڭىزشى، جۇرەگىندەگى ساۋلەسى ءسونىپ، كوڭىل تۇكپىرىنەن ەشتەڭە دە تابا الماعان ادامدى دا ول، ولەرىنىڭ الدىندا رۋحاني كاتارسيستىڭ، ياعني ازاتتانۋ مەن تازارۋدىڭ قىل كوپىرىنەن وتكىزىپ، تىشقان ۇستاپ العان مىسىقتاي، ونىڭ تاعدىرىمەن وينايدى.
مىنە، مينيسترلىك قىزمەتىنەن ءتۇسىپ قالعان ابەن مىرزا كوڭىلى قۇلازىپ، ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ يۆان يليچىنە ۇقساپ، جانى كۇيزەلىپ، ءنارى مەن ءمانى جوق وتكەن ومىرىنە ويشا ءۇڭىلىپ وتىر. قىزمەت ءۇشىن جانىن سايتانعا ساتقان ول بايعۇس، ەڭ بولماعاندا جار قىزىعىن دا كورە الماپتى. ۇنەمى سىرتتا جۇرگەندىكتەن، سىرتتىڭ قىزىعى جۇرەگىن كوبىرەك جاۋلاپ، وتباسالىق باقىتتىڭ ءلازاتتىن دا سەزىنبەپتى. قىزمەت قۋدىڭ راحاتىنان باسقانى ۇمىتىپ، جالعىز ۇلىن دۇرىس تاربيەلەۋ دە قولىنان كەلمەپتى. وت باسىنىڭ بار ىرىسى وتاعاسىنىڭ لاۋازىمى ارقاسىندا كەلىپ جاتقاندىقتان، بارلىق تىلەك، ماقسات سول لاۋازىمعا عانا باعىنىشتى بولىپتى. تىرشىلىكتىڭ بار جاعدايىن جاساعان ابىروي، بەدەلگە جەتكىزگەن الگى لاۋازىمدى ايەلى مۇنىڭ وزىنەن دە ارتىق جاقسى كورەدى.
ۇلى جازۋشى لەۆ تولستويدىڭ يۆان ءيليچى سالىستىرمالى تۇردە العاندا ابەننەن اناعۇرلىم باقىتتى كەيىپكەر. ويتكەنى وعان شىن مانىسىندە جانى اشيتىن ءبىر ادام بار. ول - قوجايىننىڭ قىزمەتشىسى. ال، مينيستر ورىنتاعىنان ءتۇسىپ قالعان ابەنگە شىن جۇرەگىمەن جانى اشيتىن ءتىرى پەندە جوق. ويتكەنى ونىڭ جانىنداعى ادامداردىڭ بارلىعى دا لاۋازىمى جوعارى قىزمەتى ءۇشىن عانا ونى باعالاپ، جاقسى كورىپ كەلدى. ءتىپتى، ايەلى دە.
قاراپ وتىرسا، مىنا ومىردە شىن سەنىسىپ، سىرلاساتىن دوسى دا قالماپتى. باياعى دوستار جوق، ونىڭ ورنىندا ۇنەمى اۋىستىرىپ تۇراتىن كيىم سەكىلدى، قىزمەتتەس دوستار عانا بار. مينيستر بولامىن دەپ ءجۇرىپ، جاقىن-جۋىقتىڭ بارلىعىنان دا ايىرىلىپتى. ونىڭ مىنا جالعاندا مۇڭداساتىن، سىرلاساتىن جالعىز عانا «دوسى» بولىپتى. ول - ءوزىن ءومىر بويى قۇل قىلعان، جانىنا كىسەن سالعان، باۋىردان دا، دوستان دا ايىرعان - ۇلى مارتەبەلى قىزمەت. ەندى ول دا جوق. قايتپەك كەرەك؟
شىعارماسىنىڭ سوڭىندا سۋرەتكەر ابدىكۇلى ىلعي دا وسىنداي جاۋابى جوق سۇراقتاردى قويىپ، وقىرماندى تەرەڭ ويدىڭ تەڭىزىنە تاستاپ جىبەرەدى. بالكىم، سوندىقتان با، ونىڭ سومداعان كەيىپكەرلەرىن بىردەن تانىپ، ەش ۋاقىتتا دا ۇمىتا المايسىڭ. جان الەمىڭنىڭ قاقپاسىن بۇزىپ كىرەتىن ول كەيىپكەرلەر، كوڭىلىڭنىڭ جايلاۋىندا سەنىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، زۇلىمدىقتان جانى كۇيرەگەن ادامنىڭ قانداي ۇلى قاسىرەتكە دۋشار بولاتىنىن دۇركىن-دۇركىن ەسىڭە ءتۇسىرىپ، قايتا-قايتا وي وزەنىنە باتىرادى.
«كىتاپ ادامعا قۋانىش سىيلاۋى كەرەك» (بورحەس) ەكەنىن مويىندايتىن بولساق، جازۋشى تولەن ابدىكۇلىنىڭ شىعارمالارىن وقۋدىڭ ەرەكشە شاتتىعى بار. جان تازالىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن سۋرەتكەر شىعارماسىنىڭ قاي-قايسىسى دا زۇلىمدىقتان ساقتاندىرىپ، رۋحىڭدى كەمەلدەندىرە تۇسەدى. جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن بار زەيىنىمەن وقىعان ادام، ۇنەمى زۇلىمدىقتان قاسىرەت شەگە بەرەتىن قازاقتىڭ جانىنداعى ءبىر ماڭىزدى دۇنيەنى تۇسىنگەندەي بولادى. ونىڭ تۋىندىلارى قاسىرەتتىڭ كەرمەك ءدامىن تاتقىزا وتىرىپ، ادامدى تازارۋعا ۇمتىلدىرادى. تولەننىڭ قالامىنان تۋعان دۇنيەلەر شەبەر جازىلعان شىعارمالار عانا ەمەس، «جانىنان باسقا ەشتەڭەسى دە جوق ادامنىڭ» (پيفاگور ساموسسكي) ىشكى الەمىنە ءۇڭىلىپ، قوعامدى زار يلەتەتىن زۇلىمدىقى اياۋسىز اشكەرەلەگەن - ناعىز پاراسات داستاندارى.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
