Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Ádebiyet 4630 12 pikir 12 Mamyr, 2022 saghat 12:17

Kene Hannyng kegi. Mәmile

Jalghasy...

Basy: Kene Hannyng kegi 

Jalghasy: Kene Hannyng kegi. Shabuyl

Sholjandaghan shora men shondary jәne tútas bir ruly júrt ashuly qazaqtardyng aidauynda ketip bara jatqanyn kórgen elding iygileri men biyshikeshteri sondarynan týre ilesip, aghayyndaryna arasha súrady. Jaly tizesin qapqan alaayaq tory jorgha atpen suyt jetken Shyjym by sarbazdardyng silteuimen әueli Shiyrbaygha jolyqty:

– Ua-a, aghayyn júrt, qazaqta «mal ashuy – jan ashuy» degen sóz bar, al han ashuy odan da kýshti ekenin bilemiz, shyghar jan – shyqty, óler han – óldi, basymyzdy kesemiz desen, mine – moynym, – dedi er ýstinde algha enkeyip.

– Sen kim edin?! Bódenedey qadiri joq basyndy tym qatty baghalap jiberdin? Hannyng basqan izine túrmaytyn sening moynyng osyldy ne, quray syndy ne – aiyrmashylyghy joq. – Atalyq biyining janary jalt etip, toqpaq torynyng ýstindegi dembelshege jaratpay qarady.

– Men – elding múnyn sóileytin Shyjym edim, talay jerde sózben qamal búzyp edim. Ashulyny jadyratyp, qasty dosqa ainaldyratyn nyghyz edim. Qyrghyzdyng bitimger biyimin, sheshemin kelening týiinin.

– Ah-ah-hoy, sózing jón sekildi. Týiindi sheshkish bolsan, Kene hannyng kezinde nege sheshpedin?

– Ár kezde aumaly-tókpeli zaman bolady, auyzy ala adam bolady. Adam men zaman qabyspasa, aqyry – jaman bolady. Keshegi kýnning biyligi – basqada, býgingi kýnning biyligi – ekeumizde. – Sýt úrlap ishken mysyqtay búghyp, qalpaghynyng astynan qarady.

– Qyrghyzdan jibi týzu bireu shyqqan eken. Shyjymynnan tartyp artynda manabyng otyrmasa, jýr, әueli sóz jýrmey is bitpeydi.

Shiyrbaydyng sózining jany bar edi. Qoqangha qashyp baryp, jiyenderining qanatynyng astyna bas saughalaghan Ormanbet, Jantay, Janqarashtar Shyjymdy balaqbauynan ústap, shýilep-shýilep Alataudyng jotasyna kelgen naymandargha qarsy jibergen. «Eldi qyrghyza kórme, súraghandaryn berip, bolmay bara jatsa azdap qan shygharyp, aldausyratyp attandyryp sal» dep, moynyna mindet jýktegen.

Shiyrbay Shyjymdy bastap, Kekilining jotasyndaghy «Áulie tóbedegi» Abylaysha tigilgen oqshau kiyiz ýige keldi. Aynala tosqauyl sarbazdar.  Qyrghyzdyng adamdaryn arqan boyy túsqa qoyyp, ózi Tәneke bolys pen Baraq súltangha habargha endi. Ekeuinen «kirsin» degen pәrmen alghannan son, qayta syrtqa shyghyp, Shyjymdy ertip әkeldi.

– Assalaumaghaleykým, qazaq bauyrlar! – dep, tabaldyryqtan attasymen aq qalpaghyn basynan sheship, Tәnekening aldyna laqtyryp tastady da ekpettey iyildi.

Shapany shúbalandaghan, múrtty qaragha tórdegiler barlay qarady.

– «Ayybymyz joq, tek japa shekken júrtpyz» dep aita almaymyn. – Mandayyn jerden kótermegen qalpy mingirley sóiledi. – Aradaghy janjaldy úshyndyrghan sózge erip, bir jaghyna qiqayghan shong men shoralardyng qylyghy – bizdi osyghan әkep otyr. Qazaqty da sudan – taza, sýtten – aq deuge jәne kelmeydi. Ayyp-anjy eki jaqtan da bar. – Endi basyn kóterip, kózining astymen tórge qarady. – Qazaq jappay qyrdy, qyrghyz da jappay qyrdy. Qyrghyzdardyng bir asatynnan ketkeni – súltandary men qosyp, hannyng basyn alghany.

– Hannyng basy qansha túrady?

Lekite sóilep, qamshy saldyrmaytyn Shyjym by abdyraghan qalpy jýreley otyrdy. Sebebi, búl saualdyng eki mәni bar edi. Biri – «orystan qansha púl aldyndar?», kelesisi – «hannyng qúnyna ne beresinder?» degen maghyna jatty. Qarashyghy әri-beri qydyrystap toqtamay, kerisinshe tili baylandy. Ýnsizdikti Tәneke ózi búzdy.

– Búrattardyng myqtylary ýsh myng som kýmis aqshagha bola qara qandy susha aghyzyp, Kenesarynyng súraghan basqúrau jónindegi bitimge mәmile bermedi. Az aqshagha orystyng qolyndaghy almas qylyshyna, janalghyshyna ainaldy.

– Qazaqtyng bir úlysy bolghan qyrghyz, qashan da qazaqtan ýirenip keledi. – Sóz shymbayyna batqandyqtan ba Shyjym tamaghyn kenep, bir-eki jútynyp aldy. – Manaptardyng istep jýrgenderi, tórelerden kórip ýirengen tirlikteri ghoy. Qalyng qazaqtyng ortasyndaghy súltandar satqyndyqqa baryp, Kenesaryny kózine shúqyp qudalamaghanda, qyrghyzdar da jat minez kórsetpes edi.

– Qazaq pen qyrghyzda «ókpege qisa da, ólimge qimaydy» degen sóz bar emes pe? Sender jazghyrsandar da, jek kórsender de oryndy edi, biraq búrattar qatygezdikke baryp, qazaq halqynyng hanyn ólimge qiyp jiberdinder. Hannyng basyn tek han ghana alatynyn úmyttyndar!.. – Bolys mysasyna mine til qatty.

– IYә, Tәneke bi, tilimizden baylanyp, dәrmenimiz qúrityn osy – jer. Kenesary-Nauryzbaydy tiri qoyghanda, qyrghyzdyng aq qalpaghy sizderding ayaqtarynyzdyng aldynda jatpas edi. Kek quyp kelgenderinizdi bilip otyrmyz, biraq, qangha – qan dep elimizdi qansyratpadynyzdar, tek aiyptylardy jiyp, matap aldynyzdar. Bodangha bergen búzaudyng da súrauy bar, myna úilyghyp ketip bara jatqan ruly júrt, matalghan manaptardy bosatynyzdar, aiybyn tóleyik.

– Onday yqylastarynyz bolsa, kýnәhar manaptardyng kózinshe kesim aityp, úigharymgha toqtayyq.

Bәri Abylaysha tigilgen kiyiz ýiden syrtqa shyqty. Alataudyng ýstindegi qonyr jazyqtyng samaly esken dónesine aiyptylardy aldyrdy. Tiz qatar jýreletip otyrghyzyp qoydy.

Kýmis kemer belbeui men kisege taghylghan kýmis qyndy almas qanjary kýnge jarqyrap, tóbesi kók maqpalmen qaptalghan qúndyz bórikti súnghaq boyly Tәneke búrynghydan da enseli kórindi:

– Biz qazaq pen qyrghyzdyng arasyn ashugha, ortasyna jik salugha kelgen joqpyz. El ishindegi shekten shyqqan sodyrlardy sabasyna týsirip, tәubasyn úmytpaudy eskertuge keldik. Hanymyz Kenesarynyn, súltandardyn, sarbazdardyng ólimine kinәlilerdi izdep, kek alugha keldik. Kinә – halyqta emes, halyqtyng arasyndaghy biyshikeshterde – Ormanbette, Jantayda, Bәitikte, Janqarashta, taghy sol siyaqtylarda. El irgesining bekemdigin saqtay otyryp, qoly qandy qaraqshylardy jazalauymyz kerek.

Sen, Tóregeldi – Kenesary hannyng ózin, al sender, Dayyrbek pen Qalsha – Nauryzbaydy jabylyp tútqyndadyndar. Dónentay, sen – qoqandy soghysqa shaqyrdyn, al Bólekpay – hannyng eng sýiikti jylqylaryn úrlattyn, eki elding arasyndaghy janjaldyng qayta bastaluyna sep bolyp, auyr kýnә arqaladyn! Ayyptaryng bar, sol aiypqa qaray jaza keshulering kerek. Al, hannyng qúnyn qalay qaytarasyndar?! – dedi Tәneke qyrghyzdar «Áulie tóbe» dep ataytyn asudyng ýstindegi biyik shoqyda túryp, aldarynda jýrelep otyrghan qúnykerlerge.

– Kókjal Baraktan bashtalgan kyrgyz-kazak sogushu 77 jyldan kiyin kaharly Kenehan, Noruzbay, Erjan, Kudaymende tórólórdýn kyrgyzdan óltýrýlgóný menen toktosun, – dedi Shyjym. – Ólgón óldý, kalganybyz jurt bololu, kazak menen el bolup turaly. Ayybymyzdy moynymyzgha alyp, akýilige qazaq júraghatqa jýz adam aksýiegimizden bereyik. Sodan keyin, – týlkining kózindey qiyq janary bir jylt etip, sәl irkildi, – jiyrma jigitimizdi osy jerde bauyzdaymyz. Búl – hannyng qúny ýshin. Olardyng arasynda Ormanbetting de, Jantaydyng da, Janqarashtyng da et jaqyn tuystary bolady.

– Maqúl, daudy órbitip, kek qualap, shiyelenise bermeyik. Qandy qanmen bógep, aqýilige adam alyp, qayta bauyrlasayyq. Búdan bylay aramyz ajyramasyn! – Baraq súltan kýrkirey til qatty. – Taghy ne aitasyndar!

– Súltandardyng qúny ýshin – bir myng jylqy. Al, qyrshynynan qiylghan sarbazdardyng óteuine on aq orda jihazymen, on qyran, on tayghan. Jaryqtyqtardyng aruaghy razy bolyp, úrpaghy myng ýige ainalsyn.

– Hosh, osyghan toqtayyq. – Kókshil kózining qarashyghy qiyghyna qaray jylystaghan Tәneke, Shyjym biyding sheshimine dýnie quyp kelmegenin anghartty. – Eng bastysy Kenesary-Nauryzbaydyng qylyshy men nayzasyn qaytaryndar.

– Aldiyar bolys, ol búiymdar bizding qolymyzda emes, Ormanbet pen Jantay manaptarda. – Taghy da qarashyghy toqtamay, jasyq balanyng kebin keshti.

– Jaraydy, búghan da keliseyik. Býgin bolmasa – erten, erteng bolmasa – býrsýgini qaytaryndar.

– Alla búiyrsa qaytaramyz. Al myna manaptardyng aiybyn keship, bosatularynyz ýshin – әrqaysyna bir ýiir jylqy.

– Búlardyng naqty kinәsi bar, qos halyqtyng aldyndaghy aiybyn sezinip, búdan bylay eki elding tatulyghyn týgendeuge ayanbay atsalyssyn. Biraq, búl mәmile Tóregeldi men onyng júrtyna jýrmeydi.

Qyrghyz biyining kózi baghjang etti.

– Bopty myrzam. – Shyjymnyng ónine lyp etken kýrenitken reng jýgirdi.

– Qyrghyzdaghy barghynyng Shonyghy men bizding shanyshqyly Berdiqoja batyrdan bastalghan soghys – osymen toqtalsyn!

– Áumiyn!

– Aqsarbas!

– Endi ózdering ataghan qúndy әkelip, tabystaularyna bir kýn uaqyt beremiz.

Jalghasy bar...

Ádilbek Ybyrayymúly

Abai.kz

12 pikir