Halyqtyng tәuelsizdik aluy memleket qúrumen ayaqtalady.Óitkeni, tәuelsizdik degenimiz - últtyng derbes memlekette ómir sýrui. Degenmen, qazaq qoghamynda basy ashylmay, tútasyp, shatasyp ketken úghymdardyng ara-jigin aita ketken jón bolar. Ádette «últ» dep qazaq «nasiya» men «nasionalinosti» úghymdaryn qatar úghyp jýr, alayda әlemdik qauymdastyq «nasiya» retinde memleketke tiyesili barsha halyqty ataydy, shyqqan tegine qaramastan eldegi azamattardy tútasymen «nasiya» deydi. Mine, osy úghymgha keltiru ýshin bizde «qazaqstandyq» degen úghym qalyptasyp, sinisip boldy desek te bolar. Bizdinshe «últ» sózin osy memleketke ie egemen bolghan eldin, azamattardyng jalpy atauy retinde qarastyryp, sinistiretin uaqyt boldy. Sóitkende ghana derbes úghymymyz jalpyadamzattyq úghymmen shendesip, әreketimiz de soghan sәikesedi. Jәne jahandanu zamanynda lokaldyq úghymdar qarang qalyp, әlemdik sipat qana ornyn basady. Ol ýshin etnostyng «qazaq» atauy shúbatylghan «qazaqstandyq» sózining ornyn basuy kerek.

Al, oryssha «nasionalinosti» sózi etnologiya ghylymynyng «etnos» degen termiynine sәikes keletin ortaq til,mәdeny múra,tarihpen shoghyrlanatyn halyq ekeni mәlim. «Etnos» úghymy qazaqtyng «júrt» sózine juyqtau ekenin de eskerip, ony ainalysqa engizgen jón bolar.Sebebi, «júrt» degen týrkilik úghym auqymy «halyq» úghymynan góri shekteuli, belgili bir tar auqymdaghy ortaq mýddeli adamdar shoghyryn toptau maghynasynda qoldanylady.

Halyqtyng tәuelsizdik aluy memleket qúrumen ayaqtalady.Óitkeni, tәuelsizdik degenimiz - últtyng derbes memlekette ómir sýrui. Degenmen, qazaq qoghamynda basy ashylmay, tútasyp, shatasyp ketken úghymdardyng ara-jigin aita ketken jón bolar. Ádette «últ» dep qazaq «nasiya» men «nasionalinosti» úghymdaryn qatar úghyp jýr, alayda әlemdik qauymdastyq «nasiya» retinde memleketke tiyesili barsha halyqty ataydy, shyqqan tegine qaramastan eldegi azamattardy tútasymen «nasiya» deydi. Mine, osy úghymgha keltiru ýshin bizde «qazaqstandyq» degen úghym qalyptasyp, sinisip boldy desek te bolar. Bizdinshe «últ» sózin osy memleketke ie egemen bolghan eldin, azamattardyng jalpy atauy retinde qarastyryp, sinistiretin uaqyt boldy. Sóitkende ghana derbes úghymymyz jalpyadamzattyq úghymmen shendesip, әreketimiz de soghan sәikesedi. Jәne jahandanu zamanynda lokaldyq úghymdar qarang qalyp, әlemdik sipat qana ornyn basady. Ol ýshin etnostyng «qazaq» atauy shúbatylghan «qazaqstandyq» sózining ornyn basuy kerek.

Al, oryssha «nasionalinosti» sózi etnologiya ghylymynyng «etnos» degen termiynine sәikes keletin ortaq til,mәdeny múra,tarihpen shoghyrlanatyn halyq ekeni mәlim. «Etnos» úghymy qazaqtyng «júrt» sózine juyqtau ekenin de eskerip, ony ainalysqa engizgen jón bolar.Sebebi, «júrt» degen týrkilik úghym auqymy «halyq» úghymynan góri shekteuli, belgili bir tar auqymdaghy ortaq mýddeli adamdar shoghyryn toptau maghynasynda qoldanylady.

Kәzirgi uaqytta biraz talas tudyrghan «qazaqstandyq» atau әlemdik dengeyde jay ghana  «qazaq» atalatyny talay jazyldy.Alayda, bizding qogham «qazaq» sózin memleketting jalpy azamattaryna tana almay, birjaqty etnos retinde qabyldap otyrghan uaqytsha ruhany ahualda bolyp otyr. Áytpese, qalyptasqan memleketterdegi aluan júrttarda onday qasandyq joq. Búl jayt bir jaghynan memleket atauyn alghan basty júrttyng (etnostyn) sayasy qauqaryna tikeley baylanysty. Mәselen, Ózbekstanda múnday mәsele atymen joq,tipti, tólqújatta da «ózbek» bolyp jazylugha milliondaghan ózbek emester qynq etpeydi. Mәsele nede? Mәsele - memleket qúraushy júrttyng últqa ainalu satysynda. Yaghni, ózbek aghayynnyng sany men sapasy «ózbekstandyq» jalpyúlttyq ataudy iyelenuge layyqty ekendigi men qoghamnyng ony ózine әbden sinirip, moyyndaghanynda bolyp otyr. Al, bizdin  jaghdayda qazaq júrtynyng memleketke, qoghamdaghy ýderisterge tolyq yqpal etetindey memlekettik últqa ainaluy qoghamdy ilandyra almay otyrghanymen sanasugha mәjbýrmiz.

Atalghan úghymdar men sanalyq sinirimder jay ghana әngime ózegi bolghanmen, búlardyng týbinde birshama qoghamdyq ýderisterding nәtiyjesi jatyr.Búl jaytqa dendeu ýshin «Qazaq memleket qúraushy últqa qaytkende sәikes bolmaq?» degen saualdy qauzaugha tura keledi. El tarihyndaghy songhy  jiyrma jyldyq de-ire ózine sәikes de-faktomen tolyq sәikese  qalyptasu ýshin, qoghamdyq ýderister negizinde týziletin sanany búltartpastay moyyndatu ýshin memleketting atauy men basty  da tarihy etnostyng atynyng sәikesui mýldem jetkiliksiz ekenin bastan keship otyrmyz.

Kәzirgi zamangha sәikes, qoghamgha barynsha sayasi-ekonomikalyq yqpaldy elding qalalyq mekenderdegi basty júrttyng basym boluy - bir faktor. Al,qazaq júrtynyng qala halqy bolyp týzilu ýderisi nebәri songhy 10-15 jyldyng kólemin ghana qamtyp otyr. Búl merzimde qazaqtar qalalyqtargha ainalghan joq, kerisinshe, olar búl qysqa merzimde qazaqstandyq qala mәselesining subektisine ainaldy: qaladaghy baspanasyzdyq,әleumettik әljuazdyq pen qúqyqtyq sharasyzdyq  degende qazaq júrty ghana kózge týsedi. Búl - qyzyl imperiyalyq basqyn sayasattyng saldary ekeni belgili - kenes ókimeti túsynda qazaqtardyng qaladaghy demografiyalyq ýlesi 15-17 payyzdan artyq bolmauy qadaghalandy, olardy auyldyq qarabayyr sharuashylyqtarda ústau oilastyryldy. Al, qalagha túraqtaghan bóligi ózine tәn júrttyq (etnostyq) ortasynan  ajyrap, orystanu ýderisining nysanyna ainalyp, belgili bir úrpaq etnonigilistik ýderiske qasaqana úshyratyldy. Qazaq KSSR astanasy  әri júrttyq elitanyng ordasy bolghan Almatyda jalghyz qazaq orta mektebining boluy qazaqtargha jasalghan mәdeniy-demografiyalyq rezervasiya kórinisining kókesin kórsetedi.

Tәuelsizdik  alu jyldarynan beri qazaq júrtynyng júmyssyzdyqtan, әleumettik mesheulikten qalagha lap qoyuy Qazaqstanda urbandalu atalyp jýrgen ýderiske ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn ýderisten mýldem basqa jaghday edi. Urbandalu ýderisi әdette qalalardaghy óndiristing molynan ashylyp, oghan auyldyq jerlerden júmys kýshining tartylu nәtiyjesi moyyndalady, bizding jaghdayymyzda ol tipten basqa jayt bolyp tabylady. Mine, osy kóriniske kuә bolyp otyrghan qazaq emes júrttar, әleumettik osaldyqtan aryla almaghan qazaq júrtyn memleketke ege bolarlyq últqa teney almauy tabighy jayt edi.

Kóshpeli ómir saltyn HH ghasyrdyng 30-jyldaryna qaray ghana artqa tastaghan qazaq júrty, otyryq halyqtar qataryna elde kolhoz-sovhozdardyng tolyq qúrylyp bituimen 60-jyldargha qaray qosyldy. Qala halqy retindegi tarihy ghúmyryn qazaqtar HHI ghasyrdyng alghashqy ondyghynda ghana qalyptastyra bastady,biraq qala túrghyny retinde әli týzilip bitken joq, sebebi,qazaqstandyq qalalardaghy qazaq túrghyndar sany molayghanymen, qalalyq túrmys salty qazaqylanyp qalyptasyp ýlgeretindey sapagha kóterile almay otyr.

Atalghan, búl ýderister tizbegi qazaq júrtyn bir uaqytta últ (etnos emes) bolyp, yaghny memleket qúraushy júrt bolugha әri qalalyq ómir saltyn iygeruge júmyldyryp otyr. Búl ýderis neghúrlym tezirek jýrgen sayyn, eldegi etnosaralyq úghymdar teketiresi soghúrlym joyyla bastaydy. Tituldyq júrttyng sýikimi týzilip, últqa ainalu alghysharty qalyptasady. Atalmysh ýrdisti (tendensiya) kәzirding ózinde andaugha bolady. Qazaq júrtynyng jasandy tejeuge úshyraghan últ bolu ýderisining alghysharty - qalalyq túrghyngha ainaluy ayaqtala keldi. Múnymen birge «qazaqstandyq últ»  úghymynyng «qazaq últyna» jalghasuy jýrip jatyr.

Desek te, múnyng bәri «Qazaq memleket qúraushy últqa qaytkende sәikes bolmaq?» degen saualgha tolyq jauap emes. Qazaqtyng júrttan últqa ainaluy ýshin basty faktor - onyng eldegi basty ekonomikalyq,qoghamdyq ýderisterdegi belsendi órshitkige (katalizatorgha) ainaluynda.Osy ýderistermen birge qala da, dala da qazaqylanady,tipti memlekettik til de shynayy qazaq tili retinde postagrarlyq aqualdan postindustrialdyq sipatqa ie bola qalyptasady.

Osy rette «Últtyng damuyna órshitki bolarlyq faktor ne?» degen saualgha toqtalghanymyz manyzdy. Múnday faktordy anyqtau qazaq halqynyng mýddesine,qajetine jaraytyn mәseleni sheshuden tuyndaydy. Jahandyq auqymda qarastyrsaq, әrbir últ negizgi qoghamdyq irgeli 3 ekonomikalyq dengeyge qatysudan kórinis tabady, olar:

1.     Sauda;

2.     Qyzmet pen óndiris;

3.     Tehnologiya.

Últtyng sayasy qauqary da osy ýsh dengeyli ekonomikalyq faktormen anyqtalady: basty ekonomikalyq-әleumettik belsenimi saudamen shektelgen últtyng memleketi shartty memleket bolyp tabylady, onyng ekonomikasy tauar óndiretin,tehnologiya taratatyn elderge jautandaumen kýn ótkizedi jәne sonyng tútynu aumaghyna ainalady. Múnday últ memlekettik dengeydegi jalpyúlttyq sana qalyptastyra almaydy, qarabayyr qabyldau sanasymen shekteledi,kez kelgen adamzattyq ýderis múnday júrttyng qauymynda diskreditasiyagha úshyrap,teris әri paradokstyq kórinis tabady.

Azamattyq sana tanylghan aqparatty sol kýiinde qabyldaumen shekteledi, saraptamalyq sana qalyptaspaydy. Múnday halyq jasampazdyqtan júrday bolyp, qiratympaz keledi, onyng últqa ainalmauynyng bir kórinisi de sol. Búl dengeydegi últtar ýshin basty maqsat ta, maqtanysh ta ózderining etnostyq әleuetin әlemge tanytu basty meje bolyp tabylmaq, tilin, ruhaniy-tarihi, mәdeny qúndylyqtarynyng mәselesin sheshe almay maltumen bolady. Ázirge Qazaqstan 1-dengeyden qara ýzuge baryn salushy elder qatarynda bolghanmen, búl toptan ajyraghan joq.Tipti, búl toptaghy júrttar ózine diktaturalyq-avtoritarlyq biylikti amalsyz kie tútugha mәjbýr ekendigin de joqqa shygharu qiyn. Sebebi, qoghamnyng kýn kóru kózi saudamen shekteletin halyq biylikke yqpal etuge qauqarsyz keledi әri ony kereksine de qoymaydy. Ázirge Qazaqstan 1-dengeyden qara ýzuge baryn salushy elder qatarynda bolghanmen, búl toptan ajyraghan joq. Búl dengeyde shekten tys, demokratiyalyq sana men daghdyny sinirmegen halyq ýshin demokratiyalyq ýrdister qoghamdyq kataklizmge úshyratady. Onday apattar ishki de, tysqy da faktordy qorek qylmaq.

2-dengeyli ekonomika týze bilgen memleketting halqy últ bolyp qalyptasudy artqa tastaydy.Búlar belgili bir mәdeniy-sayasy qatynas týze bilgen, ózindik últtyq kelbeti men sipaty bar jәne ekonomikalyq túraqtylyqqa iyek artqan memleketter, aitalyq - Týrkiya, Malayziya, Braziliya t.t. Búl memleketterdin   ishki etnostyq (júrttyq) qabyleti memleketting damu kórsetkishimen ólshene bastauda. Aytalyq, әlemge týrikterding Osman imperiyasynyng subektisi bolghan halyq retinde emes, bәrinen búryn olardyng qúrylys pen býgingi jenil ónerkәsipti, tamaq pen kiyim-keshek óndirisin jolgha qoyghan últ retinde qaraytynymyz sodan. Malaylargha býginde músylmandyq tehnologiyany mengergen birden bir el retinde qyzygha qarau olardyng imidjin aiqynday týsti.Búl dengey júrtty últtyq dengeyge meylinshe kóteredi. Últty damytu jolyna týsiretin birden bir ýderis - júrttyng óndiristi mengerui, aluan qyzmet týrlerin iygerui,shiykizatqa negizdelgen ekonomikany mise tútpauy.Búl bir jaghynan halyqtyng deni aluan týrli óndirispen ainalysatyn   orta kәsipti mengeruden kórinis tabady. Múnday halyq birjaqty avtoritarlyq-totalitarlyq qoghamdy moyynsúnbaytyndyghymen erekshelenedi. Búl satygha kóterilgen halyq ýshin múnaydyng bar-joghynan góri, әdil zang men túraqty memleketting qajettigi manyzdy bolyp tabylady, sebebi,múnday qoghamda osy eki faktor әr azamattyng ómiri men tabysyna kepil bolady da, azamattardyng biligi men bilimi olardyng kýnkóris kózi bolyp tabylady.

Damu satysy 3-dengeyge, jana tehnologiyany tuyndatugha kirisken halyqtar shyn mәnindegi últtar bolyp tabylady: olar óz memleketin jasampazdyq pen óndirimpazdyqtyng kýshimen algha sýirep, jahandyq jarysta óz órnekterimen әigili bolady. Ontýstik koreyalyq kәreylerge túrmystyq tehnikany tútynatyn әlemning qay eli de etnostyq qabyleti últtyq sipatqa úlasqan el retinde moyyndaytyny ras. Atalmysh dengeyge kóterilgen últ jahandyq jantalastyng jarysynan aman qalugha da, adamzattyq órkeniyet órine ókpesi óshpey shyghatyn jelayaqtay shyndalady. Múnday últ ghylym men óndiristi úshtastyru sheberligin iygeredi. Ghylymdy damytatyny óz aldyna, ony jasampazdyq arbasyn sýireytin tertege ainaldyrady. Múnday asudy alghan júrt ózining tóltuma qabyletterin jana dengeyge, tehnologiyalyq sipatqa kóteredi. Onday últtyng tili men mәdeniyetin ózgeler ýirenuge, siniruge qúshtar bola bastaydy. Últqa ainalghan múnday júrttar jahandyq ústazdar retinde adamzattyq órkeniyetting jetekkýshi bolady.

Últtyng tehnologiyalyq satygha ótui - onyng adamzatqa ústaz bolu kórsetkishi bolyp tabylady. Alayda, býgingi dәuir kórsetip otyrghanday, múnday satygha negizinen 2-dengeyli  ekonomikany erkin de erikti qoghamdyq qatynastarmen úshtastyrghan demokratiyalyq el ghana attay alatyndyghy búltartpas qisyngha ainaldy.

Demek, tolyqqandy últ bolyp, damyghan memleketke ainalu jolynda bizge әli júrttyq sipattan qol ýzerlik úzaq jol kýtip túr, biraq oghan jelayaqtay jelip jetu mýmkin emes, ol jol - últtyng damu satylaryn uaqyt talabyna sәikestendire aluymyzgha, qajetti ýderisterdi shydammen ótuimizge, tarihy tabaldyryqtardy óz kezegimen óteuimizge qatysty.

Qazaqstan jaghdayynda ekonomikalyq ýrdisten týrli jaghdaymen shettetilgen, últqa ainalugha tiyis júrttyng (qazaqtyn) qatysynyng memleket tarapynan nazargha alynbauy, oghan degen tarihy әdil әleumettik sayasattyng qolgha alynbauy eldegi shiyelenisting kózine ainalyp otyr. Kezinde osynday ýderisti der kezinde qolgha alghan Malayziya býginde islam әlemining jetekkýshi bolyp qalyptasty. Bizding memleket aldynda da qazaq júrtynyng memleketting basty etnosubektisi bolarlyq últqa ainalu barysyndaghy shiyelenisterdi boldyrmaudyng aldyn alu mindeti túr. Ázirge búl mindet bos ydystyng danghyry týrinde kórinis berude. Qazaqstannyng ekonomika men basqa salalar boyynsha qazaqstandyq mazmúndy dittegen jalpaqshesheylik maqsatty naqty qazaqylyq mazmúngha toltyru jaghynyng qarastyrymy kýn tәrtibinde túr.

Desek te, oghan tezirek әri kepil bolarlyq bir jayt bar, Qazaqstan jaghdayynda ol - qoghamdaghy әdildik pen shynayy ýderisti qamtityn jәne júrt pen memleket arasyndaghy ýilesimdi qamtityn ýderis. Búl ýderisting tetigi bizding atazanymyzda «biylikting kózi - halyq» degen tújyrymmen kórinis tapqan. Endi osy tújyrymdy ómirimizding beltemirine ainaldyratynday, júrtymyzdy últqa jetkizer úzaq joldy qysqartatyn tәuekel men senimdi tetikke úlastyratynday sheshim qajet. Qysqasy, qoghamdyq  qatynas pen ekonomikalyq qatynastyng dombyranyng qos ishegindey kýii kelgen ýilesimin qolgha alu kerek.

«Abai.kz»