- Men búl shygharmany atalghan bәige ýshin jazghan joqpyn. Kópten kókirekke baylanyp, ishtey jetilip, jazudy tilep jýrgen taqyryp edi búl. Sәti keldi, jazyldy. Kónilimnen shyqty. Sol eki arada M. Qashqary atyndaghy bәige jariyalanyp, onyng alghashqy ainalymy qazaq qalamgerlerining arasynda ótetin bolghandyqtan, shygharmashylyq quatymdy synap kórgim keldi. - Jaqynda ghana ótken Týrki әlemi әdebiyetining Mahmúd Qashqary atyndaghy halyqaralyq bәigecinde top jaryp, jenip shyqtynyz. Sizdi osy jenisinizben qúttyqtaymyz!

- Rahmet! Rahmet dey otyryp aitayyn, men búl shygharmany atalghan bәige ýshin jazghan joqpyn. Kópten kókirekke baylanyp, ishtey jetilip, jazudy tilep jýrgen taqyryp edi búl. Sәti keldi, jazyldy. Kónilimnen shyqty. Sol eki arada M. Qashqary atyndaghy bәige jariyalanyp, onyng alghashqy ainalymy qazaq qalamgerlerining arasynda ótetin bolghandyqtan, shygharmashylyq quatymdy synap kórgim keldi. Óitkeni, aldymen qazaq prozashylarynyng ara-syndaghy dodadan sýrinbey ótip alu kerek. Búl dodadan qanaty qayyrylmay, qabyrghasy sógilmey, «aman-esen» ótken jazushy әlem әdebiyetining dýbirine kóz sala berse bolady. Al, qazaq әdebiyeti degenimiz - әlemdik әdebiyetting ozyq ýlgisi, tandauly mektebi. Jýsipbek Aymauytov, Múhtar Áuezov, Iliyas Jansýgirov, Maghjan Júmabaev, beriden qayyrsaq Tәken Álimqúlov, Asqar Sýleymenov, Júmeken Nәjimedenov, Múhtar Maghauiyn, Ábish Kekilbaev, Tólen Ábdik, Qabdesh Júmadilov, Sayyn Múratbekov, Talasbek Ásemqúlov, Didar Amantay t.b. siyaqty sanlaqtary bar әdebiyetti kimnen kem dey alamyz? Áriyne, әzirge qazaq әdebiyeti tútas shoghyrymen әlemge tanyla qoyghan joq. Múnyng sebebi - qazaq әdebiyetining nasharlyghynda emes, qazaq qoghamynyng әlemnen ghasyrlar boyy shettep qa¬luynda. Otarshyldyqtyng onashasy bolyp әlem әdebiyetining maydanyna aralasa almauynda. Sonyng ózinde Múhtar, Ghabiyt, Sәbit degen alyptarymyz alys-jaqyngha qazaq әdebiyetining keng tynysyn, Asekenning - Asqar Sýleymenovting tәmsiline salsaq, «shelektey tanauymen emes, túyaq-túyaghymen dýbir salyp shabatyn» dýldýl ekendigin anghartyp ketti.

Bәigege keleyik. Endi búl bәigening qorytyndysy Týrkiyada shygharylady. Oghan óz elinde oza shapqan qalamgerler qatysady. Qazir «Mýiiz taraq» (mening bәige alghan әngimem) týrik tiline audarylyp jatyr. Kóremiz, qalay bolar eken. Tili oryssha bolghanymen, tegi týrki әri songhy kezde jaqsy jazyp, auyzgha ilinip jýrgen birer jazushyny syrttay bilemin. Alayda, menimen zamandas hәm óz tilinde (әzirbayjansha, qyrghyzsha, ózbekshe, malqarsha, bashqúrtsha, tatarsha, qarashay tilinde, t.b.) jazatyn bauyrlarymnyng shygharmalarynan habarym solghyn. Nege? Sebebi, bizding aramyzda әdebi, mәdeny baylanystyng altyn bauy bolugha tiyis sabaqtastyq ýzilip qalghan. Endi solay eken dep әdebiyetshiler memleketaralyq qarym-qatynastyng dengeyine qarap otyrmauy kerek, ózara tany¬syp-bilisip, hat-habar alysyp, shygharmalaryn audaryp, tútas týrki әlemining ortaq abyroyy ýshin júmys jasay berui kerek. Onyng ýstine qazir әlemdik dengeyde mәdeny almasular kezeni jýrip jatyr. Sony kóre, bile túra bizding tomagha-túiyq kýide, tym-tyrys otyrghanymyz jaraspas. Mening keyingi jyldardaghy tilegim týrki jastary aralasyp bir-birimizdi bile týssek eken, tany týssek eken degenge sayady. Biz biriksek qana týrki órkeniyetin janghyrta alamyz. Kórpeni әrkim ózine tarta bergenimen, kógerip kete almaydy.

- Qazirgi qoghamda qazaq prozasynyng kýni batty dep jatatyndar bar. Óziniz qalay oilaysyz, qazaq prozasy qazir qanday dengeyde?

- Búl - úshqary pikir. Áytkenmen de mýlde jansyz pikir de emes. Ras, búl kýnderi prozalyq shygharmalar búrynghyday jii jazylyp, apta, ay qúrghatpay jariyalanyp jatqan joq. Onyng ýstine, ilgeride jazushy atanyp kelgen qalyng shoghyrdyng qogham azat, taqyryp erkin zamangha kóshken tústa qarym-qabiletterining qanshalyqty eke¬ni belgili bolyp qaldy. Belgili bolyp qaldy deuime sebep, sovet ókimetining kezindegi shygharmalargha qogham ómiri men qatar kórkemdik talap teng qoyylyp otyrdy. Baspagha úsynylghan shygharmanyng tiline, iydeyasyna, qúrylymyna bas redaktorlar qatang jauapty boldy.

Úzaq jyldar baspalarda qyzmet istegen Baybota Serikbayúly Qoshym-Noghay aghammen әngimelesip otyrghanymda, sol kisi aityp edi: «Dәuren, osy kýni bórki qazanday bolyp jazushy atanyp jýrgenderding shygharmalaryn shimaqtap otyrumen jarty ghúmyrymyzdy týgestik», - dep. Kórdiniz be, ilgeride jaryq kórgen dýniyeler myqty qalamgerlerding sýzgisinen ótip, sóitip bas-ayaghy býp-býtin dýnie bolyp oqyrmangha jetken. Keyin olardyng shygharmalaryn týzep-kýzeytin baspalarda mýmkindik qalmady. Ne bolsa, sol shyqty. Sóitip, kitaptardan oqyrman qauymnyng kónili qaldy.

Sapasyz jazarmandar jazudyng qadirin ketirdi. Osy kýnderi eki sózding basyn jóndep qúrap bilmeytin, әdeby kórkem tili joq jandar da jazyp jýr. Jazushy atanyp jýr. Men biraq ony sonshalyqty qauip-qater sanamaymyn. Osymen «qazaq prozasynyng kýni batty» dep eseptemeymin. Óitkeni, oqyrmanda talgham bar, tandau erki bar. Jaqsy dýnie me - oqidy. Oqidy da, úqyptap kitap sóresine jinap qoyady. Jasyq dýnie me - paraqtap qarap shyghady da, tastay salady. Sondyqtan әdebiyettegi kem daryn nemese «halturshiyk» degenderden qoryqpau kerek.

Tipti «halturshiyk» izdep, onyng aty-jónin jariya etip әurelenuding de qajeti joq. Qaybir jyldary «Qazaq әdebiyeti» gazeti «Ghasyr halturshiygi kim?» degen taqyrypty biraz qauzady. Tanymal jazushylarymyzdyng aty-jónderin naq¬ty aitpasa da, «osy halturshiyk» degendi emeurinmen bildirdi. Al, sodan ne shyqty? Solar halturshiktigin qoyyp ketti me? Joq. Men sizge aitayyn, ýlken әdebiyet bolu ýshin de «halturshikter» kerek. Grafomandar kerek. Grafomandar - jazbasa otyra almaytyn adamdar, shyn qalamgerding ishindegisin jazugha iytermeleydi. Bәseke tudyrady. Ótkende bir baspadan otyzgha juyq jas aqyn jazushynyng kitaby jaryq kóripti. Meninshe, sonyng bәri shedevr emes. Alayda, oilandyrdy. «Men nege jazbaymyn, nege mening kitabym jaryq kórmeydi?» degen oigha qaldyrdy. Meyli, shygha bersin. Qaghazgha obal, әitse de shygha bersin. Onyng ýstine qazir baspalardyng zamany tuyp túr.

Baspalar tenderge qatysady, ózderine tiyesili lottardy útyp alady. Sosyn memleket tarapynan bólingen qarjyny iygeru ýshin al kep kitaptardy búrqyratyp shygharady. Ol oqyrmangha jete me, ol әdebiyetting sapasyna yqpal ete me, oqyrmannyng talghamyn ósire me, joq pa - onda eshkimning sharuasy joq. Toqsanynshy jyldary qalamgerler «kitaptarymyzdy shyghara almaymyz» dep jylaytyn, qazir baspalar shygharatyn kitap tappay jylap jýr. Bylaysha aitqanda, sovet ókimetining әdebiyetke jasaghan qamqorlyghy qazirgi jaghdaymen salystyrghanda jayyna qaldy dese bolady. Ókinishke qaray, jazarman júrt sonday mýmkindikti paydalana almauda.

Eger baspalar arasynda shynayy bәsekelestik bolsa, kitap memleket bólgen qarjyny iygeretin qúral emes, naryqtaghy súranystyng ólshemine ainalghan «ónim» bolsa, shygharmalardyng sapasy artar edi. Bas-pager daryndy jazushylarmen kelisim-sharttargha otyryp, ónimdi júmys jasar edi. Múny men baspalardyng júmysyna baylanysty qalyptasqan әlemdegi ozyq tәjiriybelerden aityp otyrmyn. Mәselenki, ózimiz biletin orys baspagerleri kitap shygharu ónerinde taghy da algha ketti. Olar oqyrman súranysyn zerttey otyryp, jazushylargha tapsyrys beretin boldy. Áriyne, oqyrman ortasy әr dengeyde. Bireuler shym-shytyryq oqighaly kitaptardy ghana oqidy. Endi bireulerge romantikalyq shygharmalar únaydy. Taghy biri tarihy kórkem tuyndylardy oqugha әues degendey.

Osy taqyryptardyng auqymynda orys jazushylary qazir jemisti enbek etip jatyr. Sonday-aq, orys tilinde audarylghan shygharmalargha qarap otyryp ta әlem oqyrmandarynyng talghamyn, dәstýrli ortasyn angharugha bolady. Ádeby ortada jana intellektualdar, kórkem dýniyeler jazudyng jana ýlgileri, eksperiymentteri payda bolyp, damyp jatqanymen, bayaghy klassikalyq núsqanyng des bermey túrghanyn orys tiline audarylghan keyingi-songhy shygharmalardan bayqaymyz. Mәselen, 2010 jyly Nobeli syilyghyn alghan perulik Vargas Liosa qarapayym ghana jazu tәsili bar qalamger siyaqty. Biraq taqyrybynyng auqymdylyghy jәne sol taqyrypty biyik dengeyde alyp shyghuy jazushygha әlemdegi eng ozyq syilyqty tartu etti. Demek, jazushy jazuy kerek. Qazaq prozasy turaly jogharydaghyday pikir basymyraq aitylghanymen, әdebiyet mýlde qarang qalghan joq. Esesine qay¬ta órleu bar, ishtey ósu bar.

Asylbek Yqsan, Talasbek Ásemqúlov, Núrghaly Oraz, Diy¬dar Amantay, Duman Ramazan, Aygýl Kemelbaeva, Mәdina Omar, Serik Saghyntay osy uaqytqa deyin týk bitirgen joq, esh nәr¬¬¬se bere alghan joq dep belden syza alasyz ba? Joq. Endeshe qazaq prozasy qayta órleu kezenine qadam basyp kele jatyr degen jón. Osynau myqty shoghyr-dyng shygharmalaryn taldau, saraptau - óz aldyna bólek әngime. Ony reti kelgende aita jatarmyz. Men osy bir tolqynnyng (búl arada jazushylardy jas jaghynan qaraylas, bir buyn dep otyrmaghanymdy eskertemin) shygharmalaryn qazaq prozasynyng qazirgi dengeyi dep bilemin. Búlar - ishki dayyndyqtary kemel jazushylar.

- Álem әdebiyetine qosylatyn jana zamanghy bizding jauhar dýniyelerimiz dep qanday әdeby shygharmalardy aitar ediniz?

- Álem әdebiyeti degendi kórip jýrmiz. Songhy kezderi jazylyp, jaryq kórip júrt auzynda jýrgen shygharmalarmen mýmkindigimizshe tanysyp otyramyz. Sondyqtan salystyryp aita da alamyz. Mysaly, Nobelidi alyp jatqan shygharamalardyng avtorlary Joze Saramago, Orhan Pamuk, Mario Vargas Liosalarmen bizding Talasbek pen Didardyng iyghy teng dep senimdi týrde aita alamyn.

- Qazaq aqparat kenistiginde internetting kirigui arqasynda jana mazmún, jana sapa payda boldy. Qazaq jurnalisterining internetti iygeruine qanday bagha beresiz?

- Qazaq jurnalistikasy internetke tez beyimdelip ýlgerdi. Endi qazaq qalamgerleri de internetting iygiligin bilui kerek, soghan iykemdelui kerek. Menen qalamgerler arasynda «internet degen ne?» dep súraytyndar bar. Men olargha ýnemi aitamyn: «Internet degenimiz - bilim, ghylym, mәdeniyet, ozyq oilardyng toghysy», - dep. Osynday paydaly dýniyeden shet qalyp habarsyz jýru - sypayylap aitqanda - nadandyq. Internetti qaramaymyn, oqymaymyn dep maqtanu - «nadanmyn» dep maqtanumen teng nәrse. Áriyne, internette adamnyng jan-dýniyesin ezgige salatyn, qúlqyn búzatyn qorqau dýniyeler de bar. Biraq, sen ony oqyma. Óitkeni seni zorlap, qystap jatqan eshkim joq. Al, kerektindi izdeseng - tabasyn. Sony oqy, jetil, ós, kemelden. Qazir shetel jazushylary internette otyr. Shygharmalaryn internette jariyalaydy. Solar, mәselen, tua salyp kompiuterding aldyna jýgingen joq qoy. Kompiuter, internet degen endi damyp keledi. Sondyqtan qatardan qalyp, qalghyp jýru - qate nәrse. Qazir internettegi ortaq ruhany iygilik ýshin júmys jasaytyn qarapayym adamdar da bar. Olar ózderine únaytyn kitaptardy, ólender men әngimelerdi kóshirip internetke salyp jiberedi. Ony ghalamtordy tútynatyn júrt tegis oqidy. Osy rette aitarym: «Kórkem tuyndylar oqylmaydy, kópshilik kitap oqudy qoydy» degen sóz beker. Kitap búl zamanda jana mýmkindikting sheginde oqylatyn boldy. Oqylyp jatyr. Oqyrman qay elde de bar. Bizding kisiler bilsin-bilmesin Batys-ty, AQSh-ty jamanday beredi. Osydan biraz jyldar búryn Amerikada boldym. Sonda qarapayym amerikalyqtardyng kitap satatyn dýkenderden arylmaytyndyghyn bayqadym. Sonyng mәn-jayyn súraghanymyzda bizdi AQSh-pen tanystyryp, ertip jýrgen týbi piyterlik evrey jigit: «Statistika әlemde ameriy¬kalyqtardyng kóp oqityndyghyn jyl sayyn dәleldep otyrady», - degen edi.

- Gazetting internetke auysu prosesi jýrip jatqan zamanda siz «Abai.kz» internet portalyn ashtynyz. Az uaqytta tanymaldylyqqa әkelgen ne nәrse?

- Gazetterde qyzmette bolghan kezdegi tәjiriybem men enbegim. Aydos Sarym siyaqty arghy-bergiden deregi mol, isker azamatpen tize qosyp qimyldauymnyng nәtiyjesi dep bilemin. Ári búghan oqyrman men mening jurnalistika salasyndaghy әriptesterimning belsendiligin qosynyz. Biz «Abai.kz» internet portalyn ashqan kezde dostarymyzgha «Búl - bizding ortaq iygiligimiz, ortaq kenistigimiz. «Abaydyn» jaqsy bolmaghy bәrimizge baylanysty» degen edik. Sol sózimizden ainyghan emespiz, ainymaymyz da. Qysqasy, qazaq jurnalisteri, ghalymdar, tarihshylar, bir auyz sózben aitqanda, avtorlar men oqyrmandar bәrimiz birigip, «Abai.kz» degen aqparat әlemin, jana mediany jasay aldyq. Osy bir senim mening ishimdi ýnemi jylytyp jýredi. 

Zanghar KÁRIMHAN

"Últ Tayms" gazeti