- مەن بۇل شىعارمانى اتالعان بايگە ءۇشىن جازعان جوقپىن. كوپتەن كوكىرەككە بايلانىپ، ىشتەي جەتىلىپ، جازۋدى تىلەپ جۇرگەن تاقىرىپ ەدى بۇل. ءساتى كەلدى، جازىلدى. كوڭىلىمنەن شىقتى. سول ەكى ارادا م. قاشقاري اتىنداعى بايگە جاريالانىپ، ونىڭ العاشقى اينالىمى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ اراسىندا وتەتىن بولعاندىقتان، شىعارماشىلىق قۋاتىمدى سىناپ كورگىم كەلدى. - جاقىندا عانا وتكەن تۇركى الەمى ادەبيەتىنىڭ ماحمۇد قاشقاري اتىنداعى حالىقارالىق بايگەcىندە توپ جارىپ، جەڭىپ شىقتىڭىز. ءسىزدى وسى جەڭىسىڭىزبەن قۇتتىقتايمىز!

- راحمەت! راحمەت دەي وتىرىپ ايتايىن، مەن بۇل شىعارمانى اتالعان بايگە ءۇشىن جازعان جوقپىن. كوپتەن كوكىرەككە بايلانىپ، ىشتەي جەتىلىپ، جازۋدى تىلەپ جۇرگەن تاقىرىپ ەدى بۇل. ءساتى كەلدى، جازىلدى. كوڭىلىمنەن شىقتى. سول ەكى ارادا م. قاشقاري اتىنداعى بايگە جاريالانىپ، ونىڭ العاشقى اينالىمى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ اراسىندا وتەتىن بولعاندىقتان، شىعارماشىلىق قۋاتىمدى سىناپ كورگىم كەلدى. ويتكەنى، الدىمەن قازاق پروزاشىلارىنىڭ ارا-سىنداعى دودادان سۇرىنبەي ءوتىپ الۋ كەرەك. بۇل دودادان قاناتى قايىرىلماي، قابىرعاسى سوگىلمەي، «امان-ەسەن» وتكەن جازۋشى الەم ادەبيەتىنىڭ دۇبىرىنە كوز سالا بەرسە بولادى. ال، قازاق ادەبيەتى دەگەنىمىز - الەمدىك ادەبيەتتىڭ وزىق ۇلگىسى، تاڭداۋلى مەكتەبى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس جانسۇگىروۆ، ماعجان جۇماباەۆ، بەرىدەن قايىرساق تاكەن الىمقۇلوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، مۇحتار ماعاۋين، ءابىش كەكىلباەۆ، تولەن ابدىك، قابدەش ءجۇمادىلوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، ديدار امانتاي ت.ب. سياقتى ساڭلاقتارى بار ادەبيەتتى كىمنەن كەم دەي الامىز؟ ارينە، ازىرگە قازاق ادەبيەتى تۇتاس شوعىرىمەن الەمگە تانىلا قويعان جوق. مۇنىڭ سەبەبى - قازاق ادەبيەتىنىڭ ناشارلىعىندا ەمەس، قازاق قوعامىنىڭ الەمنەن عاسىرلار بويى شەتتەپ قا¬لۋىندا. وتارشىلدىقتىڭ وڭاشاسى بولىپ الەم ادەبيەتىنىڭ مايدانىنا ارالاسا الماۋىندا. سونىڭ وزىندە مۇحتار، عابيت، ءسابيت دەگەن الىپتارىمىز الىس-جاقىنعا قازاق ادەبيەتىنىڭ كەڭ تىنىسىن، اسەكەڭنىڭ - اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ تامسىلىنە سالساق، «شەلەكتەي تاناۋىمەن ەمەس، تۇياق-تۇياعىمەن ءدۇبىر سالىپ شاباتىن» ءدۇلدۇل ەكەندىگىن اڭعارتىپ كەتتى.

بايگەگە كەلەيىك. ەندى بۇل بايگەنىڭ قورىتىندىسى تۇركيادا شىعارىلادى. وعان ءوز ەلىندە وزا شاپقان قالامگەرلەر قاتىسادى. قازىر «ءمۇيىز تاراق» (مەنىڭ بايگە العان اڭگىمەم) تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ جاتىر. كورەمىز، قالاي بولار ەكەن. ءتىلى ورىسشا بولعانىمەن، تەگى تۇركى ءارى سوڭعى كەزدە جاقسى جازىپ، اۋىزعا ءىلىنىپ جۇرگەن بىرەر جازۋشىنى سىرتتاي بىلەمىن. الايدا، مەنىمەن زامانداس ءھام ءوز تىلىندە ء(ازىربايجانشا، قىرعىزشا، وزبەكشە، مالقارشا، باشقۇرتشا، تاتارشا، قاراشاي تىلىندە، ت.ب.) جازاتىن باۋىرلارىمنىڭ شىعارمالارىنان حابارىم سولعىن. نەگە؟ سەبەبى، ءبىزدىڭ ارامىزدا ادەبي، مادەني بايلانىستىڭ التىن باۋى بولۋعا ءتيىس ساباقتاستىق ءۇزىلىپ قالعان. ەندى سولاي ەكەن دەپ ادەبيەتشىلەر مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ دەڭگەيىنە قاراپ وتىرماۋى كەرەك، ءوزارا تانى¬سىپ-ءبىلىسىپ، حات-حابار الىسىپ، شىعارمالارىن اۋدارىپ، تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ ورتاق ابىرويى ءۇشىن جۇمىس جاساي بەرۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە قازىر الەمدىك دەڭگەيدە مادەني الماسۋلار كەزەڭى ءجۇرىپ جاتىر. سونى كورە، بىلە تۇرا ءبىزدىڭ توماعا-تۇيىق كۇيدە، تىم-تىرىس وتىرعانىمىز جاراسپاس. مەنىڭ كەيىنگى جىلدارداعى تىلەگىم تۇركى جاستارى ارالاسىپ ءبىر-ءبىرىمىزدى بىلە تۇسسەك ەكەن، تاني تۇسسەك ەكەن دەگەنگە سايادى. ءبىز بىرىكسەك قانا تۇركى وركەنيەتىن جاڭعىرتا الامىز. كورپەنى اركىم وزىنە تارتا بەرگەنىمەن، كوگەرىپ كەتە المايدى.

- قازىرگى قوعامدا قازاق پروزاسىنىڭ كۇنى باتتى دەپ جاتاتىندار بار. ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز، قازاق پروزاسى قازىر قانداي دەڭگەيدە؟

- بۇل - ۇشقارى پىكىر. ايتكەنمەن دە مۇلدە جانسىز پىكىر دە ەمەس. راس، بۇل كۇندەرى پروزالىق شىعارمالار بۇرىنعىداي ءجيى جازىلىپ، اپتا، اي قۇرعاتپاي جاريالانىپ جاتقان جوق. ونىڭ ۇستىنە، ىلگەرىدە جازۋشى اتانىپ كەلگەن قالىڭ شوعىردىڭ قوعام ازات، تاقىرىپ ەركىن زامانعا كوشكەن تۇستا قارىم-قابىلەتتەرىنىڭ قانشالىقتى ەكە¬نى بەلگىلى بولىپ قالدى. بەلگىلى بولىپ قالدى دەۋىمە سەبەپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ كەزىندەگى شىعارمالارعا قوعام ءومىرى مەن قاتار كوركەمدىك تالاپ تەڭ قويىلىپ وتىردى. باسپاعا ۇسىنىلعان شىعارمانىڭ تىلىنە، يدەياسىنا، قۇرىلىمىنا باس رەداكتورلار قاتاڭ جاۋاپتى بولدى.

ۇزاق جىلدار باسپالاردا قىزمەت ىستەگەن بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم-نوعاي اعاممەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمدا، سول كىسى ايتىپ ەدى: «داۋرەن، وسى كۇنى بوركى قازانداي بولىپ جازۋشى اتانىپ جۇرگەندەردىڭ شىعارمالارىن شيماقتاپ وتىرۋمەن جارتى عۇمىرىمىزدى تۇگەستىك»، - دەپ. كوردىڭىز بە، ىلگەرىدە جارىق كورگەن دۇنيەلەر مىقتى قالامگەرلەردىڭ سۇزگىسىنەن ءوتىپ، ءسويتىپ باس-اياعى ءبۇپ-ءبۇتىن دۇنيە بولىپ وقىرمانعا جەتكەن. كەيىن ولاردىڭ شىعارمالارىن تۇزەپ-كۇزەيتىن باسپالاردا مۇمكىندىك قالمادى. نە بولسا، سول شىقتى. ءسويتىپ، كىتاپتاردان وقىرمان قاۋىمنىڭ كوڭىلى قالدى.

ساپاسىز جازارماندار جازۋدىڭ قادىرىن كەتىردى. وسى كۇندەرى ەكى ءسوزدىڭ باسىن جوندەپ قۇراپ بىلمەيتىن، ادەبي كوركەم ءتىلى جوق جاندار دا جازىپ ءجۇر. جازۋشى اتانىپ ءجۇر. مەن بىراق ونى سونشالىقتى قاۋىپ-قاتەر سانامايمىن. وسىمەن «قازاق پروزاسىنىڭ كۇنى باتتى» دەپ ەسەپتەمەيمىن. ويتكەنى، وقىرماندا تالعام بار، تاڭداۋ ەركى بار. جاقسى دۇنيە مە - وقيدى. وقيدى دا، ۇقىپتاپ كىتاپ سورەسىنە جيناپ قويادى. جاسىق دۇنيە مە - پاراقتاپ قاراپ شىعادى دا، تاستاي سالادى. سوندىقتان ادەبيەتتەگى كەم دارىن نەمەسە «حالتۋرششيك» دەگەندەردەن قورىقپاۋ كەرەك.

ءتىپتى «حالتۋرششيك» ىزدەپ، ونىڭ اتى-ءجونىن جاريا ەتىپ اۋرەلەنۋدىڭ دە قاجەتى جوق. قايبىر جىلدارى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى «عاسىر حالتۋرششيگى كىم؟» دەگەن تاقىرىپتى ءبىراز قاۋزادى. تانىمال جازۋشىلارىمىزدىڭ اتى-جوندەرىن ناق¬تى ايتپاسا دا، «وسى حالتۋرششيك» دەگەندى ەمەۋرىنمەن ءبىلدىردى. ال، سودان نە شىقتى؟ سولار حالتۋرششيكتىگىن قويىپ كەتتى مە؟ جوق. مەن سىزگە ايتايىن، ۇلكەن ادەبيەت بولۋ ءۇشىن دە «حالتۋرششيكتەر» كەرەك. گرافوماندار كەرەك. گرافوماندار - جازباسا وتىرا المايتىن ادامدار، شىن قالامگەردىڭ ىشىندەگىسىن جازۋعا يتەرمەلەيدى. باسەكە تۋدىرادى. وتكەندە ءبىر باسپادان وتىزعا جۋىق جاس اقىن جازۋشىنىڭ كىتابى جارىق كورىپتى. مەنىڭشە، سونىڭ ءبارى شەدەۆر ەمەس. الايدا، ويلاندىردى. «مەن نەگە جازبايمىن، نەگە مەنىڭ كىتابىم جارىق كورمەيدى؟» دەگەن ويعا قالدىردى. مەيلى، شىعا بەرسىن. قاعازعا وبال، ايتسە دە شىعا بەرسىن. ونىڭ ۇستىنە قازىر باسپالاردىڭ زامانى تۋىپ تۇر.

باسپالار تەندەرگە قاتىسادى، وزدەرىنە تيەسىلى لوتتاردى ۇتىپ الادى. سوسىن مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن قارجىنى يگەرۋ ءۇشىن ال كەپ كىتاپتاردى بۇرقىراتىپ شىعارادى. ول وقىرمانعا جەتە مە، ول ادەبيەتتىڭ ساپاسىنا ىقپال ەتە مە، وقىرماننىڭ تالعامىن وسىرە مە، جوق پا - وندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. توقسانىنشى جىلدارى قالامگەرلەر «كىتاپتارىمىزدى شىعارا المايمىز» دەپ جىلايتىن، قازىر باسپالار شىعاراتىن كىتاپ تاپپاي جىلاپ ءجۇر. بىلايشا ايتقاندا، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ادەبيەتكە جاساعان قامقورلىعى قازىرگى جاعدايمەن سالىستىرعاندا جايىنا قالدى دەسە بولادى. وكىنىشكە قاراي، جازارمان جۇرت سونداي مۇمكىندىكتى پايدالانا الماۋدا.

ەگەر باسپالار اراسىندا شىنايى باسەكەلەستىك بولسا، كىتاپ مەملەكەت بولگەن قارجىنى يگەرەتىن قۇرال ەمەس، نارىقتاعى سۇرانىستىڭ ولشەمىنە اينالعان «ءونىم» بولسا، شىعارمالاردىڭ ساپاسى ارتار ەدى. باس-پاگەر دارىندى جازۋشىلارمەن كەلىسىم-شارتتارعا وتىرىپ، ءونىمدى جۇمىس جاسار ەدى. مۇنى مەن باسپالاردىڭ جۇمىسىنا بايلانىستى قالىپتاسقان الەمدەگى وزىق تاجىريبەلەردەن ايتىپ وتىرمىن. ماسەلەنكي، ءوزىمىز بىلەتىن ورىس باسپاگەرلەرى كىتاپ شىعارۋ ونەرىندە تاعى دا العا كەتتى. ولار وقىرمان سۇرانىسىن زەرتتەي وتىرىپ، جازۋشىلارعا تاپسىرىس بەرەتىن بولدى. ارينە، وقىرمان ورتاسى ءار دەڭگەيدە. بىرەۋلەر شىم-شىتىرىق وقيعالى كىتاپتاردى عانا وقيدى. ەندى بىرەۋلەرگە رومانتيكالىق شىعارمالار ۇنايدى. تاعى ءبىرى تاريحي كوركەم تۋىندىلاردى وقۋعا اۋەس دەگەندەي.

وسى تاقىرىپتاردىڭ اۋقىمىندا ورىس جازۋشىلارى قازىر جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جاتىر. سونداي-اق، ورىس تىلىندە اۋدارىلعان شىعارمالارعا قاراپ وتىرىپ تا الەم وقىرماندارىنىڭ تالعامىن، ءداستۇرلى ورتاسىن اڭعارۋعا بولادى. ادەبي ورتادا جاڭا ينتەللەكتۋالدار، كوركەم دۇنيەلەر جازۋدىڭ جاڭا ۇلگىلەرى، ەكسپەريمەنتتەرى پايدا بولىپ، دامىپ جاتقانىمەن، باياعى كلاسسيكالىق نۇسقانىڭ دەس بەرمەي تۇرعانىن ورىس تىلىنە اۋدارىلعان كەيىنگى-سوڭعى شىعارمالاردان بايقايمىز. ماسەلەن، 2010 جىلى نوبەل سىيلىعىن العان پەرۋلىك ۆارگاس لوسا قاراپايىم عانا جازۋ ءتاسىلى بار قالامگەر سياقتى. بىراق تاقىرىبىنىڭ اۋقىمدىلىعى جانە سول تاقىرىپتى بيىك دەڭگەيدە الىپ شىعۋى جازۋشىعا الەمدەگى ەڭ وزىق سىيلىقتى تارتۋ ەتتى. دەمەك، جازۋشى جازۋى كەرەك. قازاق پروزاسى تۋرالى جوعارىداعىداي پىكىر باسىمىراق ايتىلعانىمەن، ادەبيەت مۇلدە قاراڭ قالعان جوق. ەسەسىنە قاي¬تا ورلەۋ بار، ىشتەي ءوسۋ بار.

اسىلبەك ىقسان، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، نۇرعالي وراز، دي¬دار امانتاي، دۋمان رامازان، ايگۇل كەمەلباەۆا، ءمادينا ومار، سەرىك ساعىنتاي وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇك بىتىرگەن جوق، ەش ءنار¬¬¬سە بەرە العان جوق دەپ بەلدەن سىزا الاسىز با؟ جوق. ەندەشە قازاق پروزاسى قايتا ورلەۋ كەزەڭىنە قادام باسىپ كەلە جاتىر دەگەن ءجون. وسىناۋ مىقتى شوعىر-دىڭ شىعارمالارىن تالداۋ، ساراپتاۋ - ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ونى رەتى كەلگەندە ايتا جاتارمىز. مەن وسى ءبىر تولقىننىڭ (بۇل ارادا جازۋشىلاردى جاس جاعىنان قارايلاس، ءبىر بۋىن دەپ وتىرماعانىمدى ەسكەرتەمىن) شىعارمالارىن قازاق پروزاسىنىڭ قازىرگى دەڭگەيى دەپ بىلەمىن. بۇلار - ىشكى دايىندىقتارى كەمەل جازۋشىلار.

- الەم ادەبيەتىنە قوسىلاتىن جاڭا زامانعى ءبىزدىڭ جاۋھار دۇنيەلەرىمىز دەپ قانداي ادەبي شىعارمالاردى ايتار ەدىڭىز؟

- الەم ادەبيەتى دەگەندى كورىپ ءجۇرمىز. سوڭعى كەزدەرى جازىلىپ، جارىق كورىپ جۇرت اۋزىندا جۇرگەن شىعارمالارمەن مۇمكىندىگىمىزشە تانىسىپ وتىرامىز. سوندىقتان سالىستىرىپ ايتا دا الامىز. مىسالى، نوبەلدى الىپ جاتقان شىعارامالاردىڭ اۆتورلارى جوزە ساراماگو، ورحان پامۋك، ماريو ۆارگاس لوسالارمەن ءبىزدىڭ تالاسبەك پەن ديداردىڭ يىعى تەڭ دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن.

- قازاق اقپارات كەڭىستىگىندە ينتەرنەتتىڭ كىرىگۋى ارقاسىندا جاڭا مازمۇن، جاڭا ساپا پايدا بولدى. قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ينتەرنەتتى يگەرۋىنە قانداي باعا بەرەسىز؟

- قازاق جۋرناليستيكاسى ينتەرنەتكە تەز بەيىمدەلىپ ۇلگەردى. ەندى قازاق قالامگەرلەرى دە ينتەرنەتتىڭ يگىلىگىن ءبىلۋى كەرەك، سوعان يكەمدەلۋى كەرەك. مەنەن قالامگەرلەر اراسىندا «ينتەرنەت دەگەن نە؟» دەپ سۇرايتىندار بار. مەن ولارعا ۇنەمى ايتامىن: «ينتەرنەت دەگەنىمىز - ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت، وزىق ويلاردىڭ توعىسى»، - دەپ. وسىنداي پايدالى دۇنيەدەن شەت قالىپ حابارسىز ءجۇرۋ - سىپايىلاپ ايتقاندا - ناداندىق. ينتەرنەتتى قارامايمىن، وقىمايمىن دەپ ماقتانۋ - «نادانمىن» دەپ ماقتانۋمەن تەڭ نارسە. ارينە، ينتەرنەتتە ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن ەزگىگە سالاتىن، قۇلقىن بۇزاتىن قورقاۋ دۇنيەلەر دە بار. بىراق، سەن ونى وقىما. ويتكەنى سەنى زورلاپ، قىستاپ جاتقان ەشكىم جوق. ال، كەرەكتىڭدى ىزدەسەڭ - تاباسىڭ. سونى وقى، جەتىل، ءوس، كەمەلدەن. قازىر شەتەل جازۋشىلارى ينتەرنەتتە وتىر. شىعارمالارىن ينتەرنەتتە جاريالايدى. سولار، ماسەلەن، تۋا سالىپ كومپيۋتەردىڭ الدىنا جۇگىنگەن جوق قوي. كومپيۋتەر، ينتەرنەت دەگەن ەندى دامىپ كەلەدى. سوندىقتان قاتاردان قالىپ، قالعىپ ءجۇرۋ - قاتە نارسە. قازىر ينتەرنەتتەگى ورتاق رۋحاني يگىلىك ءۇشىن جۇمىس جاسايتىن قاراپايىم ادامدار دا بار. ولار وزدەرىنە ۇنايتىن كىتاپتاردى، ولەڭدەر مەن اڭگىمەلەردى كوشىرىپ ينتەرنەتكە سالىپ جىبەرەدى. ونى عالامتوردى تۇتىناتىن جۇرت تەگىس وقيدى. وسى رەتتە ايتارىم: «كوركەم تۋىندىلار وقىلمايدى، كوپشىلىك كىتاپ وقۋدى قويدى» دەگەن ءسوز بەكەر. كىتاپ بۇل زاماندا جاڭا مۇمكىندىكتىڭ شەگىندە وقىلاتىن بولدى. وقىلىپ جاتىر. وقىرمان قاي ەلدە دە بار. ءبىزدىڭ كىسىلەر ءبىلسىن-بىلمەسىن باتىس-تى، اقش-تى جامانداي بەرەدى. وسىدان ءبىراز جىلدار بۇرىن امەريكادا بولدىم. سوندا قاراپايىم امەريكالىقتاردىڭ كىتاپ ساتاتىن دۇكەندەردەن ارىلمايتىندىعىن بايقادىم. سونىڭ ءمان-جايىن سۇراعانىمىزدا ءبىزدى اقش-پەن تانىستىرىپ، ەرتىپ جۇرگەن ءتۇبى پيتەرلىك ەۆرەي جىگىت: «ستاتيستيكا الەمدە امەري¬كالىقتاردىڭ كوپ وقيتىندىعىن جىل سايىن دالەلدەپ وتىرادى»، - دەگەن ەدى.

- گازەتتىڭ ينتەرنەتكە اۋىسۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتقان زاماندا ءسىز «Abai.kz» ينتەرنەت پورتالىن اشتىڭىز. از ۋاقىتتا تانىمالدىلىققا اكەلگەن نە نارسە؟

- گازەتتەردە قىزمەتتە بولعان كەزدەگى تاجىريبەم مەن ەڭبەگىم. ايدوس سارىم سياقتى ارعى-بەرگىدەن دەرەگى مول، ىسكەر ازاماتپەن تىزە قوسىپ قيمىلداۋىمنىڭ ناتيجەسى دەپ بىلەمىن. ءارى بۇعان وقىرمان مەن مەنىڭ جۋرناليستيكا سالاسىنداعى ارىپتەستەرىمنىڭ بەلسەندىلىگىن قوسىڭىز. ءبىز «Abai.kz» ينتەرنەت پورتالىن اشقان كەزدە دوستارىمىزعا «بۇل - ءبىزدىڭ ورتاق يگىلىگىمىز، ورتاق كەڭىستىگىمىز. «ابايدىڭ» جاقسى بولماعى بارىمىزگە بايلانىستى» دەگەن ەدىك. سول سوزىمىزدەن اينىعان ەمەسپىز، اينىمايمىز دا. قىسقاسى، قازاق جۋرناليستەرى، عالىمدار، تاريحشىلار، ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، اۆتورلار مەن وقىرماندار ءبارىمىز بىرىگىپ، «Abai.kz» دەگەن اقپارات الەمىن، جاڭا مەديانى جاساي الدىق. وسى ءبىر سەنىم مەنىڭ ءىشىمدى ۇنەمى جىلىتىپ جۇرەدى. 

زاڭعار كارىمحان

"ۇلت تايمس" گازەتى