TAYVAN TAGhDYRY  RESEY-UKRAINA QAQTYGhYSYNDA ShEShILIP QOYGhAN

Kezinde Den Syaopin Qytaydyng kóshbasshysy bola salysymen Qytaydy jedel qaryshtatyp damytudy maqsat etip qoydy. Aldymen Kenes Odaghynyn, sodan keyin Shyghys Europanyn, onan song Singapur, Japoniya, Europa, AQSh-tyng industriyalandyru men qarqyndy damu jolyn zerttep, Japoniyadan, Europadan jәne eng bastysy AQSh-tan investisiyalar tartu qajet degen songhy qorytyndysyn jasapty...

Ol AQSh-pen jaqyndasu ýshin biraz qúrbandyqtargha barghan. Onyng biri «Tayvani mәselesi». Sondyqtan AQSh-tyng Tayvanigha zamanauy qaru-jaraqtaryn jetkizetinin, qajet dep tapqan kezde Tayvani búghazynyng qauipsizdigin ózining 7-shi flotymen saqtaugha әreket jasaytynyna Den Syao Pin kóz júma qaray túrugha sheshim qabyldaydy...

Den Syao Pin kýnderding bir kýni Tayvanidy Qytaydyng bir bóligi retinde qayta qosylady degendi AQSh-tyng qabylday alatyn uaqyty bolady degen senimmen «Tayvani mәselesin» «bolashaq úrpaqtargha»  amanattady... Ol sol kezderi Tayvanidaghy pozisiyasy turaly qiytúrqy súraqtargha: «Mәseleni sheshudi kelesi úrpaqqa, bizden sәl aqyldy adamdargha qaldyrghan dúrys», - degen ekiúshty jauap berumen AQSh-tyng investisiyalaryn eline tarta aldy. Qytaydyng jedel damuynyng alghashqy qazyghyn solay qadaghan bolatyn...

Den Syaopin bolashaq úrpaqqa senip tapsyrghan sol «Tayvani problemasyn» birjola sheship, birjaqty etuge  Qytaydyng býgingi biylik iyesi Shy Jinipinning de әrekettenip jatqanyn kórip otyrmyz. «Tayvani mәselesi» de Den Syaopinning zamanynan beri birshama ózgeristerge úshyrady.

Ótken shaq boyynsha aitar bolsaq, eger Qytay Tayvanidy әskery jolmen anneksiyalaugha tyryssa, búl eshqashan Qytaydy Reseyding Ukrainagha әskery shabuylyna úqsas diplomatiyalyq apatqa әkelmes edi. Óitkeni Qytaymen diplomatiyalyq qarym-qatynasy bar elder týgeldey Qytaydyng «bir eli, eki jýiesin» tanyghan jәne Tayvanidy Qytaydyng bir bóligi dep qabyldap qoyghan.

Tayvanidy Qytaydyng bir bóligi dep sanap, Tayvanidy biriktiru Qytaydyng ishki isi dep kelisken әlemning damyghan elderi Tayvanidy qorghaugha alyp, Qytaygha qarsy sanksiyalar salyp, Tayvanidy qarulandyra almaydy, olay etu mýmkin emes edi. Sol kezde Qytay ýshin Tayvani mәselesin óz paydasyna sheshudegi jalghyz kedergi AQSh bolatyn.

Biraq qazir olay emes:

1. Resey-Ukraina qaqtyghysy әlemdegi kóptegen elderge osynday mәselelerge basqasha qaraugha jol ashuda. Olar basqynshylyqqa úshyraghan elge kómek qolyn sozugha eng bergisi psihologiyalyq túrghydan da dayyn boldy. Jiyi-jii shatasyp, tәuekel jasay almaytyn, qauip-qaterden qorqatyn Europanyng sujúqpas sypayy sayasatkerleri eger problema tuyndasa, Tayvanigha kómektesetinderin birauyzdan mәlimdep te qoyy olardyng «Tayvani mәselesin» bir jaghyna qaray sheship qoyghanyn kórsetedi.

2. Tayvani aralyn Qytay basyp alady degen sóz, Qytay Soltýstik-Shyghys Aziyagha aparatyn negizgi su jolynyng eng manyzdy baqylau punktterining birin basyp alady degen sóz. Búl jaghdayda Soltýstik Shyghys Aziyada ornalasqandyqtan Ontýstik Koreya men Japoniya ekeui de Qytay basqaratyn teniz jolymen kemelerining jýzuin jalghastyru ýshin Qytaymen ymyragha kelu nemese ekonomikalyq shyghyndargha úshyrau degen eki núsqanyng birine tap bolady. Sondyqtan songhy kezderi teniz kýshterining tez kenenine erekshe den qoyyp otyrghan Japoniya búghan eshqashan jol bermeydi. Olar Tayvani búghazynyng mәselelerin sheshuge belsene aralasatyn bolady.

3. 1986 jyly Chan Kay Shiyding balasy Jan Zyango Tayvani aralynda engizilgen «Soghys turaly zannyn» kýshin joyyp, Gominidan partiyasy ornatqan absolutti diktaturany ózgertip, Tayvani demokratiyalyq jolgha týsti... Alayda, 1945 jyldan beri Tayvanigha Qytaydan qonys audarghandardyng qúramy jalpy halyqtyng 12 payyzynan aspady. Sondyqtan demokratiya qarqyn alghan sayyn Tayvaninyng bayyrghy túrghyndarynyng dauysy soghúrlym basym týsip, Gominidan partiyasyn biylikten tyqsyryp tastady. Araldyng bayyrghy halqynyng ókili Say Ven Ruy Tayvani biyligin qolyna alysymen Tayvani eshqashan Qytaydyng bóligi bolyp sanalghan emes dep mәlimdedi. Mýmkindik bolysymen Tayvaninyng tәuelsizdigin jariyalaytynyn pash etti...

4. Tayvani araly jartylay elektr ótkizgishter shygharady jәne ony әlemning kóp bóligine satady. Jartylay ótkizgishter barlyq zamanauy salada qoldanylatyndyqtan óte manyzdy tehnologiyalyq ónim bolyp tabylady. Álemdegi eng damyghan elder osynday manyzdy ónimdi eksporttaytyn Tayvanidy qarap otyryp Qytaygha bere saludyng saldary asa qauipti bolatynyn Resey-Ukraina qaqtyghysy kezinde tolyq týsindi. Múnday qajettilik tuyndaghan kezde, búl elder Qytaydyng «Bir el - eki jýie» prinsiypin qabyldaghan antyna adal bolyp, sheshimdi әreketterge barmaydy degen beker senimge aldanyp otyrugha bolmaytynyn Qytay taraby týsingen.

5. Resey-Ukraina qaqtyghysy әlemge Reseyding әlsiregenin shyn mәninde dәleldedi. Resey men Qytaydyng qandaybir aliyansy batys әlemine qarsy kýshterding tepe-tendigin saqtay alady degen әrtýrli iydeyalargha nýkte qoyyluda. Batys derjavalaryna qarsy aty bar da zaty joq jalghan kýshterding tepe-tendigi Resey-Ukraina qaqtyghysy kezinde joyylyp jatqandyqtan Reseyde de, Qytayda da qorghanys qabiletinen aiyryldy deuge bolady!

Múnday strategiyalyq manyzy zor qaqtyghys-kiykiljinder arqyly Batys aldymen andy aulap bolghan son, qandaybir kelesi syltau arqyly aidahardy aulagha shyghatyny belgili boluda ...

Kimning kýshti ekenin týsingen әlem elderi Qytaydan da Reseyden de ýreylenetin qorqynyshtaryn seyiltti. Qytay men Resey sýrinip ketse jan-jaghynan qalay talap jep qoygha bolatyn  joldaryn da  týsinip aldy!

Álem osylay tónkerile qúbylyp jatqan kezde Shy Jinipin  myrza Tayvanigha  shabuyl jasap kórsin... Kez-kelgen aiqyn Qytay agressiyasy әlemdi Qytaygha qarsy qozghalysqa bastaugha  dayyn boldyryp ta qoydy.

Faktorlardyng osylay ózgerui «Tayvani mәselesin» Qytaydyng ishki  mәrtebesinen jahandyq mәrtebege ainaldyrdy. Bir sózben aitqanda, Tayvani araly kommunistik Qytaydyng qolynan syrghyp barady jәne Qytaydyng ózi ýlken problemagha tap bolady.

Qytaydyng 1842 jyly Angliyadan, 1895 jyly Japoniya jeniliske úshyraghan kezindegi «kertip jeuge onay  dәmdi et» siyaqty kórinetin uaqytyna qayta oralatan belgileri alystan bolsa da eles bere bastady.

Eger Qytay shynymen әlemdegi birinshi derjava bolghysy kelse jәne osy ghasyrdy Qytaydyng ghasyryna ainaldyrghysy kelse, oghan ýlken tabandylyq pen ýlken tapqyrlyq qajet!

Kishkentay ghana  qatelik olardy 150 jyl búrynghy tóbeshigine aparyp tastaydy.

Putinnin  «arnayy әskery operasiyalary» Reseyding de, Qytaydyng da taghdyryn sheship te qoydy deuge bolady...

Amantay Toyshybayúly

Abai.kz