Reseyding impershil biyligi Ukraina jerine ashyq soghys ashyp, qalalarda qanqasap jasap jatqanyna alty aidyng jýzi boldy. Kýni keshe ghana Ukraina QK Bas qolbasshysy Valeriy Zalujnyy osy alty aidyng ishinde 9 myng ukrain sarbazynyng qaza tapqanyn mәlimdedi. Al basqynshy Resey әskerining adam shyghyny әrtýrli. Key derekterde 30-45 mynnyng aralyghynda dese, Britan barlau qyzmeti 15 mynnyng sheginde deydi.

Al «New York Times» basylymy әlginde Ukrainadaghy soghysty RF preziydenti Vladimir Putiyning otstavkasy ghana toqtata alady degen núsqagha toqtalyp, «Putindi kim qúlatady?» atty saraptama jariyalapty. Biz aghylshyn tilindegi atalghan maqalany qazaq tiline audaryp, Abai.kz oqyrmandaryna úsynyp otyrmyz.

Qaysy núsqa kónilge qonymdy? Vladimir Putin kenetten Ukrainamen soghysyn ayaqtap, әskerin alyp ketkeni me, әlde Putinsiz Reseyding sayasatyn qayta qarap, soghysty toqtatyp, Ukrainamen jәne Batyspen jana beybit qarym-qatynas bastaghany ma?

Jauap beru qiyn. Ukrainadaghy soghys negizinen Putin myrzanyng jeke mýddesin oilauynan, ataqqúmarlyghynan bastalyp otyr. Sondyqtan ol óz erkimen soghystan bas tarta qoymaydy. Ekinshi bir jylt etken ýmit – Reseyding Putinnen bas tartuy. Putin myrzany ysyryp tastap, biylikti ózgertip, beybitsýigish Reseydi qalyptastyruy. Biraq búl da ekitalay. Soghys bastalghaly alty ay ótti. Putin myrzanyng bedeli beybit kýndegiden esh kem emes. Onyng reytingi joghary jәne ózining qarsylastarynyng ýnin óshirgen. Onyng ornyn basar eki adam bar desek, biri – Premier-Ministr Mihail Mishustiyn, ekinshisi oppozisiya jetekshisi Aleksey Navalinyi. Biraq Mishustin Putinge adal berilgen bolsa, Navalinyy týrmege jabylghan. Putin myrzanyng ayaq asty jýregi ústap qalmasa, ol biylikten óz erkimen ketpeydi.

Nelikten biyleushi elita óz elin qúrdymgha sýirep kele jatqan basshysyn qúlatudy oilamaydy? Nege ózderi soghystan zardap shegip otyrsa da Putin myrzany qoldaydy? El mýddesi ýshin preziydentti taqtan taydyrar qabileti bar tehnokrattar men funksionerler qayda? Osy súraqtar Batysta ýnemi talqygha týsedi.

Onyng jauaby bar.

Kóptegen jyldar boyy Reseydegi jәne odan tys jerlerdegi synshylar Putin myrzagha qarsylyqty tudyratyn bir ghana taqyrypty qauzap keldi: Sybaylas jemqorlyqty. Búl tәsil keybir uaqytta jemisin berdi. Ásirese Navalinyidyng biyleushi elitadaghy sybaylas jemqorlyqty sipattaytyn filimderi Putin myrzanyng bedeline núqsan keltirgendey boldy. Biraq sybaylas jemqorlyq – jýieni búzatyn katalizator emes, kerisinshe jýieni jelim siyaqty jabystyra týsedi.

Putin myrza qol astyndaghylardyng úrlyq jasauyna kóz júma qarady. Búl jaghdayda eshkim preziydentke qarsy túra almady. Putindik Reseyde sheneunikter kelgen jeri kýmәndi aqshamen ómir sýredi. Eger zang sózbe-sóz oryndalsa, onda Reseyding kez-kelgen ministri nemese gubernatory týrmede otyruy mýmkin edi. Alayda, is jýzinde Putin myrza әrqashan zandy iriktep qoldandy. Onyng qol astyndaghylarynyng biri sybaylas jemqorlyqqa kinәli bolghan sayyn, halyqtyng kókeyinde «Múnyng sayasy sebebi nede?» degen súraq túrdy. Mysaly, búrynghy ekonomika ministri Aleksey Ulukaev Reseyding múnay alpauyty «Rosneftitin» yqpaldy atqarushy diyrektory jәne  Putin myrzanyng dosy Igori Sechinmen kelispey qalghannan keyin, oghan paraqorlyq boyynsha aiyp taghyldy. Sonday-aq birneshe gubernator, kezinde ýlken oppozisiyalyq partiyany basqarghan Nikita Belyy da paraqorlyq boyynsha kinәlanyp, saylaudaghy jenisi Kremliding qalauyna qayshy kelgen Sergey Furgalgha, tipti,  kisi óltirdi dep aiyp taghylghan bolatyn.

Sondyqtan Reseydegi sybaylas jemqorlyq dep atalatyn nәrseni bopsalau men arandatu jýiesi dep ataghan dúrys bolar edi. Eger siz preziydentke adal bolsanyz, preziydent sizge riza bolsa, sizding úrlaugha qúqyghynyz bar, biraq eger siz memleket basshysyna adal berilmeseniz, úrlyq jasaghanynyz ýshin týrmege týsesiz. Onshaqty jylda Putin jýiesindegi birneshe adam ghana oghan qarsy sóilegeni tanghalarlyq jaghday emes.

Soghys búl jýiening aq - qarasyn aiqyndauy kerek bolatyn. Sebebi, qazirgi biylikting arqasynda aram aqshamen bayyghandar sheteldegi baylyghynan aiyryldy, sanksiyagha týsti, alyp kemeleri men zәulim saraylarynan aiyryldy. Qashatyn jeri qalmady. Biylikke jaqyn kóptegen sheneunikter men oligarhtar ýshin búl ómirlik josparynyng kýl-talqany shyghu degendi bildiredi. Ukrainamen soghysqa eng narazy top ta osy putindik kleptokrattar dep boljaugha bolady. Putin myrzanyng ambisiyasy ózi әrqashan senetin elitanyng ómirine joyqyn әser etti. Biraq elita ókilderi ózderining baylyghy men qauipsizdigi jaghynan biylikke tәueldi ekenin biledi, sondyqtan Putin myrzagha «joq»dey almaydy.

Biraq, búl «elita ókilderi ýndemey qaldy» degendi bildirmeydi. Qarjy ministri Anton Siluanov qazirgi jaghdaygha baylanysty qiyndyqtargha tap bolghanyn aitty. Memlekettik qarjy jәne Kremli insayderin tekseretin organnyng tóraghasy Aleksey Kudrin Putin myrzamen kezdesude soghystyng Resey ekonomikasyn qúldyratqanyn mәlimdedi. Tipti memlekettik әskeriy-ónerkәsiptik monopoliyanyng basshysy Sergey Chemezov Putin myrzanyng josparlaryn jýzege asyru mýmkin emestigi turaly maqala jazdy. Biraq sayasy salmaqpen bekitilmegen múnday kózqarastar Putin myrza ýshin qyzyq emes, oghan qauip tóndirmeydi.

Soghys kóp jaghdayda ofiyserler men generaldar arasynda preziydenttik biylikke narazy jana elitany tudyrady. Alayda, búl Reseyde bolmaydy. Putin myrza generaldarynyng tym kóp ataq aluyna jol bermeuge tyrysady. Ukrainadaghy orys әskerlerining qolbasshylarynyng esimderi mausymnyng sonyna deyin qúpiya saqtaldy, al qaytys bolyp ketkender turaly «soghystyng batyrlary» degen nasihat jýrgizildi. Qalay bolghanda da, Putin myrza ózining janyna qauipsizdik qyzmetining adal qyzmetkerler jinap aldy.

Búl jaghdayda reseylik funksionerlerge kýtuden basqa amal joq. Olar Batyspen ishinara kelissóz jýrgizip, bir jaghyna shygha bastauyna bolatyn edi, biraq osy uaqytqa deyin orys elitalary ýshin gumanitarlyq dәlizderding belgileri bolghan joq. Eger bireu, mysaly, Roman Abramovich siyaqty Putinge jaqyn oligarh baghytyn batysqa búrsa da, ony kýtip túrghan nәrse — aktivterining tәrkileui jәne kýdikke ilinui.

Eger biyleushi elitanyng mýsheleri Putindi qúlata almasa, onda orta tap qúlata aluy mýmkin be? Búl da ekitalay dýniye. Mysaly, soghysty syngha alghan memlekettik Birinshi arnanyng redaktory Marina Ovsyannikovanyng taghdyryn alyp qarayyq. Ol soghysqa narazylyq bildirip, keshki janalyqtar baghdarlamasynyng tikeley efiyrine «soghysty toqtat» degen plakat ústap shyqty. Nәtiyjesinde ol otbasyn elge tastap, jazadan qútylu ýshin shetelge qashugha mәjbýr boldy. Ol birneshe ay boyy Europada sandalyp, soghysqa qanshalyqty qarsy bolsa da, Putindik ýgit-nasihat mashinasynyng ónimi degen kóptegen aiyptaulargha úshyrady. Ol Reseyge oraldy, birneshe ret qamaugha alynyp, aiyppúl arqalady. Jalghan aqparat taratty dep aiyptalyp, ýii tintildi. Ovsyannikovanyng búrynghy әriptesteri búqaralyq aqparat qúraldarynda onyn  is-әreketin qaytalaudyng qajeti joq ekenin týsinui kerek. Masqara bolyp júmystan quylghansha, qyzmet oryndarynda tynysh otyrghany dúrys.

Býgingi kýni qarsylyqty jariyaly týrde kórsetu tiyimsiz. Soghysqa narazylyq bildirgender dereu qamalady. Mitingilerdi aitpaghanda, syny qoghamdyq mәlimdemeler qazir mýmkin emes dýniye.  Biylik repressiya arqyly jýie ishki jaghdaydy tolyghymen baqylap otyr.

Putin myrzagha qatty qauip tóndiretin faktor – Ukraina armiyasy. Soghystaghy shyghyn Reseydegi sayasy jýieni ózgertuge mýmkindik beredi. Ony orys tarihy dәleldep bergen. 19 ghasyrdyng ortasynda Qyrym soghysynda jenilgennen keyin II Aleksandr patsha týbegeyli reformalar jýrgizuge mәjbýr boldy. Dәl osynday jaghday 1905 jyly Resey Japoniyamen  soghysta jenilgen kezde qaytalandy. Aughanstandaghy soghystyng sәtsizdikten keyin Kenes Odaghynda qayta qúru bastaldy. Eger Ukraina Resey әskerlerine auyr shyghyn keltire alsa, osylargha úqsas prosess bastaluy mýmkin. Alayda, osy uaqytqa deyin keltirilgen barlyq shyghyndargha qaramastan, múnday ózgeristing auyly alys. Ázirge Reseydi Putin myrza basqarady jәne halqy Putinsiz Resey qúrdymgha ketedi dep qorqady.

Dayyndaghan Ayjan Temirhan

Abai.kz