رەسەيدىڭ يمپەرشىل بيلىگى ۋكراينا جەرىنە اشىق سوعىس اشىپ، قالالاردا قانقاساپ جاساپ جاتقانىنا التى ايدىڭ ءجۇزى بولدى. كۇنى كەشە عانا ۋكراينا قك باس قولباسشىسى ۆالەري زالۋجنىي وسى التى ايدىڭ ىشىندە 9 مىڭ ۋكراين ساربازىنىڭ قازا تاپقانىن مالىمدەدى. ال باسقىنشى رەسەي اسكەرىنىڭ ادام شىعىنى ءارتۇرلى. كەي دەرەكتەردە 30-45 مىڭنىڭ ارالىعىندا دەسە، بريتان بارلاۋ قىزمەتى 15 مىڭنىڭ شەگىندە دەيدى.

ال «New York Times» باسىلىمى الگىندە ۋكرايناداعى سوعىستى رف پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتينىڭ وتستاۆكاسى عانا توقتاتا الادى دەگەن نۇسقاعا توقتالىپ، «ءپۋتيندى كىم قۇلاتادى؟» اتتى ساراپتاما جاريالاپتى. ءبىز اعىلشىن تىلىندەگى اتالعان ماقالانى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، Abai.kz وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

قايسى نۇسقا كوڭىلگە قونىمدى؟ ۆلاديمير پۋتين كەنەتتەن ۋكراينامەن سوعىسىن اياقتاپ، اسكەرىن الىپ كەتكەنى مە، الدە ءپۋتينسىز رەسەيدىڭ ساياساتىن قايتا قاراپ، سوعىستى توقتاتىپ، ۋكراينامەن جانە باتىسپەن جاڭا بەيبىت قارىم-قاتىناس باستاعانى ما؟

جاۋاپ بەرۋ قيىن. ۋكرايناداعى سوعىس نەگىزىنەن پۋتين مىرزانىڭ جەكە مۇددەسىن ويلاۋىنان، اتاققۇمارلىعىنان باستالىپ وتىر. سوندىقتان ول ءوز ەركىمەن سوعىستان باس تارتا قويمايدى. ەكىنشى ءبىر جىلت ەتكەن ءۇمىت – رەسەيدىڭ پۋتيننەن باس تارتۋى. پۋتين مىرزانى ىسىرىپ تاستاپ، بيلىكتى وزگەرتىپ، بەيبىتسۇيگىش رەسەيدى قالىپتاستىرۋى. بىراق بۇل دا ەكىتالاي. سوعىس باستالعالى التى اي ءوتتى. پۋتين مىرزانىڭ بەدەلى بەيبىت كۇندەگىدەن ەش كەم ەمەس. ونىڭ رەيتينگى جوعارى جانە ءوزىنىڭ قارسىلاستارىنىڭ ءۇنىن وشىرگەن. ونىڭ ورنىن باسار ەكى ادام بار دەسەك، ءبىرى – پرەمەر-مينيستر ميحايل ميشۋستين، ەكىنشىسى وپپوزيتسيا جەتەكشىسى الەكسەي ناۆالنىي. بىراق ميشۋستين پۋتينگە ادال بەرىلگەن بولسا، ناۆالنىي تۇرمەگە جابىلعان. پۋتين مىرزانىڭ اياق استى جۇرەگى ۇستاپ قالماسا، ول بيلىكتەن ءوز ەركىمەن كەتپەيدى.

نەلىكتەن بيلەۋشى ەليتا ءوز ەلىن قۇردىمعا سۇيرەپ كەلە جاتقان باسشىسىن قۇلاتۋدى ويلامايدى؟ نەگە وزدەرى سوعىستان زارداپ شەگىپ وتىرسا دا پۋتين مىرزانى قولدايدى؟ ەل مۇددەسى ءۇشىن پرەزيدەنتتى تاقتان تايدىرار قابىلەتى بار تەحنوكراتتار مەن فۋنكتسيونەرلەر قايدا؟ وسى سۇراقتار باتىستا ۇنەمى تالقىعا تۇسەدى.

ونىڭ جاۋابى بار.

كوپتەگەن جىلدار بويى رەسەيدەگى جانە ودان تىس جەرلەردەگى سىنشىلار پۋتين مىرزاعا قارسىلىقتى تۋدىراتىن ءبىر عانا تاقىرىپتى قاۋزاپ كەلدى: سىبايلاس جەمقورلىقتى. بۇل ءتاسىل كەيبىر ۋاقىتتا جەمىسىن بەردى. اسىرەسە ناۆالنىيدىڭ بيلەۋشى ەليتاداعى سىبايلاس جەمقورلىقتى سيپاتتايتىن فيلمدەرى پۋتين مىرزانىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرگەندەي بولدى. بىراق سىبايلاس جەمقورلىق – جۇيەنى بۇزاتىن كاتاليزاتور ەمەس، كەرىسىنشە جۇيەنى جەلىم سياقتى جابىستىرا تۇسەدى.

پۋتين مىرزا قول استىنداعىلاردىڭ ۇرلىق جاساۋىنا كوز جۇما قارادى. بۇل جاعدايدا ەشكىم پرەزيدەنتكە قارسى تۇرا المادى. پۋتيندىك رەسەيدە شەنەۋنىكتەر كەلگەن جەرى كۇماندى اقشامەن ءومىر سۇرەدى. ەگەر زاڭ سوزبە-ءسوز ورىندالسا، وندا رەسەيدىڭ كەز-كەلگەن ءمينيسترى نەمەسە گۋبەرناتورى تۇرمەدە وتىرۋى مۇمكىن ەدى. الايدا، ءىس جۇزىندە پۋتين مىرزا ارقاشان زاڭدى ىرىكتەپ قولداندى. ونىڭ قول استىنداعىلارىنىڭ ءبىرى سىبايلاس جەمقورلىققا كىنالى بولعان سايىن، حالىقتىڭ كوكەيىندە «مۇنىڭ ساياسي سەبەبى نەدە؟» دەگەن سۇراق تۇردى. مىسالى، بۇرىنعى ەكونوميكا ءمينيسترى الەكسەي ۋليۋكاەۆ رەسەيدىڭ مۇناي الپاۋىتى «روسنەفتتىڭ» ىقپالدى اتقارۋشى ديرەكتورى جانە  پۋتين مىرزانىڭ دوسى يگور سەچينمەن كەلىسپەي قالعاننان كەيىن، وعان پاراقورلىق بويىنشا ايىپ تاعىلدى. سونداي-اق بىرنەشە گۋبەرناتور، كەزىندە ۇلكەن وپپوزيتسيالىق پارتيانى باسقارعان نيكيتا بەلىي دا پاراقورلىق بويىنشا كىنالانىپ، سايلاۋداعى جەڭىسى كرەملدىڭ قالاۋىنا قايشى كەلگەن سەرگەي فۋرگالعا، ءتىپتى،  كىسى ءولتىردى دەپ ايىپ تاعىلعان بولاتىن.

سوندىقتان رەسەيدەگى سىبايلاس جەمقورلىق دەپ اتالاتىن نارسەنى بوپسالاۋ مەن ارانداتۋ جۇيەسى دەپ اتاعان دۇرىس بولار ەدى. ەگەر ءسىز پرەزيدەنتكە ادال بولساڭىز، پرەزيدەنت سىزگە ريزا بولسا، ءسىزدىڭ ۇرلاۋعا قۇقىعىڭىز بار، بىراق ەگەر ءسىز مەملەكەت باسشىسىنا ادال بەرىلمەسەڭىز، ۇرلىق جاساعانىڭىز ءۇشىن تۇرمەگە تۇسەسىز. ونشاقتى جىلدا پۋتين جۇيەسىندەگى بىرنەشە ادام عانا وعان قارسى سويلەگەنى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس.

سوعىس بۇل جۇيەنىڭ اق - قاراسىن ايقىنداۋى كەرەك بولاتىن. سەبەبى، قازىرگى بيلىكتىڭ ارقاسىندا ارام اقشامەن بايىعاندار شەتەلدەگى بايلىعىنان ايىرىلدى، سانكتسياعا ءتۇستى، الىپ كەمەلەرى مەن ءزاۋلىم سارايلارىنان ايىرىلدى. قاشاتىن جەرى قالمادى. بيلىككە جاقىن كوپتەگەن شەنەۋنىكتەر مەن وليگارحتار ءۇشىن بۇل ومىرلىك جوسپارىنىڭ كۇل-تالقانى شىعۋ دەگەندى بىلدىرەدى. ۋكراينامەن سوعىسقا ەڭ نارازى توپ تا وسى پۋتيندىك كلەپتوكراتتار دەپ بولجاۋعا بولادى. پۋتين مىرزانىڭ امبيتسياسى ءوزى ارقاشان سەنەتىن ەليتانىڭ ومىرىنە جويقىن اسەر ەتتى. بىراق ەليتا وكىلدەرى وزدەرىنىڭ بايلىعى مەن قاۋىپسىزدىگى جاعىنان بيلىككە تاۋەلدى ەكەنىن بىلەدى، سوندىقتان پۋتين مىرزاعا «جوق»دەي المايدى.

بىراق، بۇل «ەليتا وكىلدەرى ۇندەمەي قالدى» دەگەندى بىلدىرمەيدى. قارجى ءمينيسترى انتون سيلۋانوۆ قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى قيىندىقتارعا تاپ بولعانىن ايتتى. مەملەكەتتىك قارجى جانە كرەمل ينسايدەرىن تەكسەرەتىن ورگاننىڭ توراعاسى الەكسەي كۋدرين پۋتين مىرزامەن كەزدەسۋدە سوعىستىڭ رەسەي ەكونوميكاسىن قۇلدىراتقانىن مالىمدەدى. ءتىپتى مەملەكەتتىك اسكەري-ونەركاسىپتىك مونوپوليانىڭ باسشىسى سەرگەي چەمەزوۆ پۋتين مىرزانىڭ جوسپارلارىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەستىگى تۋرالى ماقالا جازدى. بىراق ساياسي سالماقپەن بەكىتىلمەگەن مۇنداي كوزقاراستار پۋتين مىرزا ءۇشىن قىزىق ەمەس، وعان قاۋىپ توندىرمەيدى.

سوعىس كوپ جاعدايدا وفيتسەرلەر مەن گەنەرالدار اراسىندا پرەزيدەنتتىك بيلىككە نارازى جاڭا ەليتانى تۋدىرادى. الايدا، بۇل رەسەيدە بولمايدى. پۋتين مىرزا گەنەرالدارىنىڭ تىم كوپ اتاق الۋىنا جول بەرمەۋگە تىرىسادى. ۋكرايناداعى ورىس اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىلارىنىڭ ەسىمدەرى ماۋسىمنىڭ سوڭىنا دەيىن قۇپيا ساقتالدى، ال قايتىس بولىپ كەتكەندەر تۋرالى «سوعىستىڭ باتىرلارى» دەگەن ناسيحات جۇرگىزىلدى. قالاي بولعاندا دا، پۋتين مىرزا ءوزىنىڭ جانىنا قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ادال قىزمەتكەرلەر جيناپ الدى.

بۇل جاعدايدا رەسەيلىك فۋنكتسيونەرلەرگە كۇتۋدەن باسقا امال جوق. ولار باتىسپەن ءىشىنارا كەلىسسوز جۇرگىزىپ، ءبىر جاعىنا شىعا باستاۋىنا بولاتىن ەدى، بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس ەليتالارى ءۇشىن گۋمانيتارلىق دالىزدەردىڭ بەلگىلەرى بولعان جوق. ەگەر بىرەۋ، مىسالى، رومان ابراموۆيچ سياقتى پۋتينگە جاقىن وليگارح باعىتىن باتىسقا بۇرسا دا، ونى كۇتىپ تۇرعان نارسە — اكتيۆتەرىنىڭ تاركىلەۋى جانە كۇدىككە ءىلىنۋى.

ەگەر بيلەۋشى ەليتانىڭ مۇشەلەرى ءپۋتيندى قۇلاتا الماسا، وندا ورتا تاپ قۇلاتا الۋى مۇمكىن بە؟ بۇل دا ەكىتالاي دۇنيە. مىسالى، سوعىستى سىنعا العان مەملەكەتتىك ءبىرىنشى ارنانىڭ رەداكتورى مارينا وۆسياننيكوۆانىڭ تاعدىرىن الىپ قارايىق. ول سوعىسقا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، كەشكى جاڭالىقتار باعدارلاماسىنىڭ تىكەلەي ەفيرىنە «سوعىستى توقتات» دەگەن پلاكات ۇستاپ شىقتى. ناتيجەسىندە ول وتباسىن ەلگە تاستاپ، جازادان قۇتىلۋ ءۇشىن شەتەلگە قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. ول بىرنەشە اي بويى ەۋروپادا ساندالىپ، سوعىسقا قانشالىقتى قارسى بولسا دا، پۋتيندىك ۇگىت-ناسيحات ماشيناسىنىڭ ءونىمى دەگەن كوپتەگەن ايىپتاۋلارعا ۇشىرادى. ول رەسەيگە ورالدى، بىرنەشە رەت قاماۋعا الىنىپ، ايىپپۇل ارقالادى. جالعان اقپارات تاراتتى دەپ ايىپتالىپ، ءۇيى ءتىنتىلدى. وۆسياننيكوۆانىڭ بۇرىنعى ارىپتەستەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ونىڭ  ءىس-ارەكەتىن قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. ماسقارا بولىپ جۇمىستان قۋىلعانشا، قىزمەت ورىندارىندا تىنىش وتىرعانى دۇرىس.

بۇگىنگى كۇنى قارسىلىقتى جاريالى تۇردە كورسەتۋ ءتيىمسىز. سوعىسقا نارازىلىق بىلدىرگەندەر دەرەۋ قامالادى. ميتينگىلەردى ايتپاعاندا، سىني قوعامدىق مالىمدەمەلەر قازىر مۇمكىن ەمەس دۇنيە.  بيلىك رەپرەسسيا ارقىلى جۇيە ىشكى جاعدايدى تولىعىمەن باقىلاپ وتىر.

پۋتين مىرزاعا قاتتى قاۋىپ توندىرەتىن فاكتور – ۋكراينا ارمياسى. سوعىستاعى شىعىن رەسەيدەگى ساياسي جۇيەنى وزگەرتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ونى ورىس تاريحى دالەلدەپ بەرگەن. 19 عاسىردىڭ ورتاسىندا قىرىم سوعىسىندا جەڭىلگەننەن كەيىن II الەكساندر پاتشا تۇبەگەيلى رەفورمالار جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. ءدال وسىنداي جاعداي 1905 جىلى رەسەي جاپونيامەن  سوعىستا جەڭىلگەن كەزدە قايتالاندى. اۋعانستانداعى سوعىستىڭ ساتسىزدىكتەن كەيىن كەڭەس وداعىندا قايتا قۇرۋ باستالدى. ەگەر ۋكراينا رەسەي اسكەرلەرىنە اۋىر شىعىن كەلتىرە السا، وسىلارعا ۇقساس پروتسەسس باستالۋى مۇمكىن. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن كەلتىرىلگەن بارلىق شىعىندارعا قاراماستان، مۇنداي وزگەرىستىڭ اۋىلى الىس. ازىرگە رەسەيدى پۋتين مىرزا باسقارادى جانە حالقى ءپۋتينسىز رەسەي قۇردىمعا كەتەدى دەپ قورقادى.

دايىنداعان ايجان تەمىرحان

Abai.kz