III

Auqannyng tauda soqqygha jyghylyp, ant berip qaytqan kýninen bes kýn ótken kýni tanerten, shay ýstinde eki úighyr saqshy keldi. Syp-sypayy sәlem bere kirip, bir-bir shyny shay ishti. «Audandyq saqshydan keldik. Sizden súrastyratyn biraz isimiz bar edi!» dep meni ertip shyqty da, etekte túrghan jenil mashinasyn núsqady. Kiyinip shyghu syltauymen ýige qayta kirdim. «Nazarbek atym ózgermeydi» degendi Kýlәngha sybyrlap eskertuge ghana múrsam jetti.

Mashinasynyng esigin ashyp, qos alaqan jayghan qúrmetpen otyrghyzdy da ala jóneldi. Nazeke-Nazeke atap kelgen qúrmetteri audandyq saqshynyng qaqpasyna kirisimizben shor ózgerdi. «Bylay jýr!» dep shaq ete týsti bireui. Abaqtysyna aparyp kirgizip, shoyyn qúlpyn saq etkizdi.

Týsten keyingi saghat beste múndaghy qyz-kýieuding әkelgen tamaghy tintilip kirgenine qaraghanda, syrttaghylardyng eshqaysysymen tildestire qoymaytynday. Tergeu auyr bolatyn siyaqtandy. Tamaq әkelgen adamdy maghan bildirmey jolgha salypty. Kim әkelgen tamaq ekendigin de aitpady. Biraq, mening taudan qolgha alynyp kelgenimdi estimese, (ol manda telefon joq bolatyn) qyz-kýieu habarlanyp, tamaq kirgizbegen bolar edi. Búl jedeldikke qaraghanda, Auqannyng taudaghy qylmysyn әshkerelep, meni aqtau ýshin qua kelgender bar bolsa kerek. Keshke jaqyn Kýlәnning múndaghy ýiindegi maghan tóselgen jana tósenish pen kórpe-jastyq ta kirdi.

III

Auqannyng tauda soqqygha jyghylyp, ant berip qaytqan kýninen bes kýn ótken kýni tanerten, shay ýstinde eki úighyr saqshy keldi. Syp-sypayy sәlem bere kirip, bir-bir shyny shay ishti. «Audandyq saqshydan keldik. Sizden súrastyratyn biraz isimiz bar edi!» dep meni ertip shyqty da, etekte túrghan jenil mashinasyn núsqady. Kiyinip shyghu syltauymen ýige qayta kirdim. «Nazarbek atym ózgermeydi» degendi Kýlәngha sybyrlap eskertuge ghana múrsam jetti.

Mashinasynyng esigin ashyp, qos alaqan jayghan qúrmetpen otyrghyzdy da ala jóneldi. Nazeke-Nazeke atap kelgen qúrmetteri audandyq saqshynyng qaqpasyna kirisimizben shor ózgerdi. «Bylay jýr!» dep shaq ete týsti bireui. Abaqtysyna aparyp kirgizip, shoyyn qúlpyn saq etkizdi.

Týsten keyingi saghat beste múndaghy qyz-kýieuding әkelgen tamaghy tintilip kirgenine qaraghanda, syrttaghylardyng eshqaysysymen tildestire qoymaytynday. Tergeu auyr bolatyn siyaqtandy. Tamaq әkelgen adamdy maghan bildirmey jolgha salypty. Kim әkelgen tamaq ekendigin de aitpady. Biraq, mening taudan qolgha alynyp kelgenimdi estimese, (ol manda telefon joq bolatyn) qyz-kýieu habarlanyp, tamaq kirgizbegen bolar edi. Búl jedeldikke qaraghanda, Auqannyng taudaghy qylmysyn әshkerelep, meni aqtau ýshin qua kelgender bar bolsa kerek. Keshke jaqyn Kýlәnning múndaghy ýiindegi maghan tóselgen jana tósenish pen kórpe-jastyq ta kirdi.

Súraqqa ertenine saghat onda shaqyrdy. Tergeushi, úighyr hatshysymen ýsheu eken. Bir hanzu bir qazaq tergeushining sәlemdesip, oryndyqqa shaqyryp otyrghyzularyna qaraghanda juastau kórindi.

- Bighabil myrza, sen aldymen Shayar Tarym maydanynan shyqqannan bergi jýrgen jolyndy sóilep ber! - dep tótesinen qoyyp qaldy hanzu tergeushi. Ekinshisi onyng sózin audardy. Zang tergeuindegidey aldymen aty-jón, jas, últ degendey tanysu súraularymen isi de bolghan joq.

- Aldymen mening aty-jónimdi súraularynyz qajet edi ghoy! Mening atym Nazarbek, shyqqan jerim Ýrimji. Jol qaghazym Qútybidyng qatynas beketi ashanasynda tamaq aqshasyn tólegenimde týsip qalyp joghalghan. Týsi tanys shofer kuәlik etkendikten joldaghy tekserulerden avtobus biyletimdi kórsetip qana ótip kelip, Qúljagha qalalyq saqshy mekemesine kirip mәlimdegenmin. Tekseru arqyly anyqtalghan song ol mekeme kepildik qaghaz bergen. Sizderding menen súramaq bolyp shaqyrtqan isteriniz sol jolqaghaz jóninde bolsa kerek?

- Ákel sol kepildik qaghazdy! - Hanzu tergeushi shiraqqanday shyraymen tosyn súrady. Omyrau qaltamnan suyryp ústata saldym. Ony eshqaysysy oqymay, saqtap qoy degen isharamen hatshygha bere súrady:

- Eger Nazarbek bolmay, Bighabil bolyp anyqtalsang qayteyik?

- Ýkimet zany qayt dese sóitersizder.

- Endi shynyna kelgening dúrys, Bighabil myrza! - tergeushi kýlimsirey qarady, anyrghansy qalghan maghan. - Fakt tolyq, siz - Bighabilsiz! Jóninizge tez kelmeseniz, qylmysynyz auyrlap ketedi!

- Mynauynyz, asa kýlkili týsinik! «Fakt tolyq» deysiz taghy da! - Jýzine qarap kýlip jibergenimde qyzarghanday boldy. Fakt dep otyrghannyng barlyghy joramal ekendigin osy batylsyzdyghynan bayqadym. - Fakt degen oidan shygharylatyn qúr sóz emes, janqaltadan shygharylatyn aqsha da emes qoy, Bighabil kim, men kim!

- Bighabil degendi óziniz, tipti, tanymaytyn da bolyp shyqqynyz kelip otyr ma? -tergeushi de andy qarady maghan.

- Ras aitasyz, tanymaymyn, onymen kórispegenmin! Áyteuir, býkil Shynjangha suyq aty taraghan qaterli onshy ekendigin estiytinbiz!

- Bighabil emespin deysiz ghoy sóitip? Hy-hy-hy-hy-hy...y.

- Kýlkiniz, Bighabilge ainaldyryp bolghanbyz degendey shyqty ghoy, qane aityp kórinizshi, menen Bighabildi qalay jasap shyqqandyqtarynyzdy týsineyin!

- Ony estirsiz, asyqpanyz! Al, Nazarbek bolsanyz, qazir ne isteysiz?

- Avtonom rayondyq bankide edim. Syrqatty bolghanymnan bergi kóbirek uaqytym Barkóldegi ýiimde emdelumen ótti. Biraz jenildegen song osy jazda tuysqanshylap Ile jaylauynda bolyp, bu arasangha týsuge keldim.

Ýsheui qatar kýldi búl jauabyma.

- Sózding shyndyghyna kelmeuine eshqanday mýmkindik joq! - dedi hanzu tergeushi. - Sening Nazarbek emes ekendigin, mine óz jauabynnan da anyqtaldy. Nazarbek degen, avtonom rayondyq bankige 67-shi jyly kelip, 68-shi jyldyng sonyna taman qolgha alynyp ketken. 70-shi jyly ólgen. Al, sen enbekpen tәrbiyelenuge 59-shy jyly ketkensin. Seni de óldi dep estip edik. Tiri ekendigindi, qashyp ketkendigindi Tarym maydany habarlady!

Men turaly Tarym maydanynyng «qashyp ketti» degeni ótirik jalagha arqalanyp, qasaqana qatty kýldim:

- Nazarbekting de tiri ekendigin endi týsingenderiniz jón shyghar! Nazarbek ólgen emes, qolgha alynghan da emes, qatty auru bolyp, 68-shy jyly Ýrimjiden ýiine qaytqandyghy, úzaq aurudan jenildegen song bu arasangha týsemin dep kelip, abaqtylarynyzgha týsip, aldylarynyzda otyrghany sizderdi ózining tiriligine sendire almay ma! Meni Bighabil dep otyrghandarynyz Auqannyng jalasyna sengendikterinizden ghana! Onyng ne ýshin osynshalyq betsiz jala japqandyghynyng sebebin de tyndap kórinizder endi. Auqannyng әneu kýni Kýlәndi izdep taugha shyqqanynda ne qylmyspen soqqygha jyghylghandyghyn estidinizder me? Ol...

- Sen, bizding búl tergeuimizdi Auqanmen baylanystyrma! - Hanzu tergeushi stoldy zekire shapalaqtap jiberdi. Naqtyly tergeushimnin, osy bireui ghana ekendigi, qataryndaghy qazaqtyng tilmәsh ekendigi tergelgenimnen bastap bayqalyp edi. Mening keyingi jauabyma onyng hatshy úighyr jigitpen anyrasa qarasyp qalghandyghynan, tipti kóp isten beyhabar, qarapayym tilmash ekendigi aiqyndaldy. Al, tergeushining ózin de Auqannyng aty auzymnan shyghysymen ars ete týskeninen tany qoydym, sol qandyqoldyng qayrap salyp otyrghan jemtiktes qorghaushysy eken. - Partiya men ýkimetimizding sayasy kadryn búlay iyanattaularyna jol qoya almaymyz! - dep jiberdi taghy da. - Sening aldamshy qaltana týskender kesheden beri soghan jabysyp jatyr! Búl tergeumen bizding keri tónkerisshi shpion ústauymyzgha Auqan joldastyng eshqanday baylanysy joq! Ol - basshy kadr!

- «Basshy», «sayasy kadrynyzdyn» eshqanday baylanysynsyz qolgha aldynyzdar ma meni! - dep men endi qadala qaradym ózine. Taudaghy jauyngerlerimning qua jetip, Auqannyng jana qylmystaryn әshkerelep, meni qútqaru ýshin aitysyp-tartysyp jatqandyghy tergeushining myna sózinen tolyq әigilendi. Endi búghan qorghana jauap beruding qajeti qalmady. - Jiyrma jyldan beri «keri tónkerisshi», «onshy», «últshyl», «shpion» dep qamatyp, aidatyp, óltirtip kele jatqan kәsiptik jalaqor Auqannyng qatysy joq pa búl iske? Hatshy joldas, men anyqtap asyqpay sóileyin, myna faktterimdi qaldyrmay jazuynyzdy ótinemin! Osy Qúljagha kelgenimnen beri meni manayymdaghy jesir әielderden kýndep, «qashqyn», «keri tónkerisshi», «shpion» deytin jalalarymen qolgha aldyra almay izime týsip jýrgen bolatyn. Jasyryn jendet júmsap, pyshaq saldyryp óltirte almay qalghan týnderi de bar. Búlay óshiguine aighaq, kuә bolatyndar kóp. Sol Auqannyng qatysy joq pa búl iske! Jolhatymnyng joghalghandyghyn anyqtap, kepildik qaghaz berip otyrghan qalalyq saqshy mekemesine shaqyrta almay, mening jónimnen beyhabar osy audandyq saqshygha aidatyp әkeldirgen de sol Auqan! Sol «sayasy basshy kadrynyz», osy ýsh-tórt kýnning aldynda ghana taugha shyghyp, ýiinde men joq uaqytta nemere qaryndasym Kýlәngha basqynshylyq istemek bolghan. Maqsatyna jete almaghan song qolyn qayyryp shygharghan! Oghan ara týsken auyldastaryn oqtauly altyatarymen atpaq bolghanynda myltyghyn men júlyp alyp, oqtan adalap qaytarghanmyn. Alysyp jýrip oghynan aiyrylghandyghyn bilmey qalghan Auqan, sonda da bir jigitti mandayynan eki atyp ot aldyra almaghan song dýmimen úrdy. Osynshalyq basynghandyghy sebepti sol jerdegi ferma mýsheleri týgel tepkiledi. Sol «sayasy basshynyzdy»! Ashynghan kekti halyqtyng óltirip tastauynan qorqyp, әtiret bastyqtary jәne men jigitterge jalynyp jýrip, әreng toqtattyq. Átiret bastyqtary Auqangha múnan song zorlyq-zombylyq  istemeu jóninde ant jazdyryp alyp qoya berdi. Al, sol eng qaterli kezende myltyq atqyzbay qoyghan maghan, sol «sayasy basshy kadrynyz» búrynghydan da qatty óshikken. Ózining daghdyly jalaqorlyghymen meni shpion dep aidatyp әkelip qamatyp-tergetip otyrghan - sol óshikken bastyqtarynyzdyng búiryghy. Al, men ras shpion bolsam, sol sayasy basshylarynyz sonshalyq kózikkennen beri qashyp joghalmas pa edim? Múnda qaraylaytyn ata-anam da, bala-shagham da joq, salt basymmen ghana kelgen jalghyz jolaushymyn ghoy! Múnday ahualda boy tasalamay, alan-ashyq beygham jýre beretin shpion bola ma eken! Tergeudegi mәseleni Auqan men onyng kómekshi jemtiktesining búiryghy emes, isting shyndyghy sheshedi!

- Aq bolsan, ózindi ghana aqtap almay, basshylyqqa jarmasyp, qylmysyndy auyrlata beretindey, dening sau ma ózinnin? - dep su júqpas tergeushi taghy da zekidi.

- Auru bolsam da aqylym sap-sau ekendigin әli de bilmey otyrsyz ba? Lay sudan balyq aulap, qyryp-joyyp kele jatqan Auqanday atyshuly qandyqoldy qorghashtaudy, esi dúrys, deni sau ózderiniz qashan qoymaqsyzdar? Biyjinde, tipti odan bergi Ýrimjide toqtaghaly jyldan asqan «әlem kýresi», «mәdeniyet tónkerisi» atalghan laysang sayqaldyqtar Qúljada әli toqtamay, jala jauyp adam aulau nauqany әli jýrgizilip jatqanyna kim jauapker bolmaq? Osynday esersoq, tәuekelshil, basqynshy, zoreker qandyqoldy әli de «sayasy basshy» atap otyrghan óz basynyzdyng densaulyghy qalay? Múnan song sizder emes, halyqtyng tergep, jauap alugha tiyisti bolyp qalghandyghyn әli týsinbediniz be! Joldastar, eger zang kadry ekendikteriniz ras bolsa, búl joly maqsatyna jete almay qalghan basqynshy, qatyl[1] Auqandy búrynghy asa auyr qylmystarymen qosyp, halyq aldynda endi ózderiniz jazalap beruleriniz shart! Eger Auqannyng qylmysty isterine ortaqtyqtarynyz bolmasa, oghan qarsy ymyrasyz kýres ashatyn uaqyttarynyz әldeqashan jetken. Erten-býrsikýni ne bolatyndyghyn oilap qorghashtanyzdar ony! Nazarbek, tipti tiri bolsa Bighabil da tabylady. Eshqayda ketpeydi. Al, myna Auqandy jazalau-jazalamau mәselesi ózderinizge eng zor syn bolmaq!

Osyny sóilep bola bergenimde, auyz ýiden razylyq-sýiinishti dybyrlar estildi. Bir-birine jaltaqtasa qarasyp otyrghan tergeu qyzmetkerleri hatshygha ym qaqty. Hatshy shyghyp, auyz ýiden aiqaylap qudy, kóp adam tyndap túr eken. «Biz, osyndaghy tergeushilerdi izdep, aryz aitqaly kelip túrmyz, pikirimizdi aitpay, tyndatpay ketpeymiz!» degendey ótkir dauryqtar estildi. Nәzipanyng dauysy aiqyn tanyldy maghan. Hatshynyng «aryzdarynyz bolsa da, pikirleriniz bolsa da anau bólimge baryp aitynyzdar, bastyqtar sonda!» degen júmsaq jauabymen shyqqandyqtary estildi.

Ýkimet pen qoghamnyng qazirgi ahualy jónindegi mening týsinigim dúrys bolmasa, Auqannyng tergeushileri dýrse qoya berip, búl sóilegen ýgitim týgil ózimdi de ýgip jiberetin pozisiya kórseter edi. Oilanysyp qaldy. Nyghaya týstim. Biraq tergeushi, biraz oilanystan song júmsaq ta bәseng ýnmen ýreydi alarlyq zildey auyr týsinik beruge kiristi:

- Búl tekseruimiz, mәdeniyet tónkerisi de, Auqannyng isi de emes. Sony úghyp alynyz, shekara mәselesi! Shujúnjuidyng búzghynshylyghyna qarsy kýresimiz eshqashan toqtamaydy! Siz, Bighabil bolsanyz da, Nazarbek bolsanyz da bizge bәri-bir, ekeuiniz de kórinbey ketkendikterinizge kóp uaqyt ótken. Al, býgin Ýrimji de emes, dәl shekara týbine qalay payda bola qaldynyz, soghan jauap beriniz! Tipti, Nazarbek-aq bolynyzshy, tekserip anyqtauymyzsha siz joghalghaly on jyl bolghan. Sodan beri sizdi kórgen eshkim joq. Qayda bolghandyghynyzdy sóilep beriniz! Endi shyndyghynyzdy sóilemey qútyla almaysyz! Beker qinalmanyz, siz ýshin endigi eng onay jol, Sovet shujúnjuishylaryna qay shekaradan ótip ketkendiginiz ben múnda olardan ne mindet alyp kelgendiginizdi shynshyldyqpen sóilep beru ghana. «Moyyndaghangha kenshilik, qasarysqangha qataldyq»  - bizding qylmys ótkizgenderge qaratylghan búl sayasatymyz mәngi ózgermeydi!

Mysqyldy jymiyspen qaradym tergeushining jýzine:

- Auqan taghy da qanday týs kóripti, bәrin aitynyzshy!

- Búl - Auqannyng týsi emes, óz qylmysyn! Bizding tekserip tabuymyzben qoyylyp otyrghan fakt! Qyljaqtamay jauap ber!

- Jiyrma jyldan beri qyljaqtap daghdalghan auyzdar ghana qyljaqtap otyr. Búl aityp otyrghanynyz fakt emes, esi ketkenning epsiz-qisynsyz jalasy! Mening qaydan kelgendigime shynayy fakt mynau! Búl, úyaty bar tergeushining tilin buatyn zattyq fakt! - Kýlәnning bergen Ýrimji avtobus biyletin aldyna qoya sóiledim. - On jyldan beri ýiimde, tórt balam men kempirimning qasynda boldym. Búlardy tastap, auru basymmen basqa memleket shekarasyna ótip kete almaymyn, búl da fakt!

- Eshqayda shyqpadyng ba? On jyldan beri seni eshkimning kórmegendigi de fakt emes pe, búrynghy qyzmettesterinning bireuine kórinbegendigin, basqa memlekette bolghandyghynnyng fakty emes pe!

- Sodan beri әldeneshe ret Ýrimjige kelip dәri alyp qayttym. Meni kórgen adam kóp. Biraq, mәdeniyet tónkerisi deytinderinizding alghashqy kezindegi jaqyn qyzmettesterim joq. Qamalyp-aydalyp ketken be, iyә, kóshe-kóshede qarsy kózqarastaghylarmen soghysyp jýr me, nemese ýilerinde tyghylyp jata ma, bilmeymin. Áyteuir men izdep kelgende qaqpalary da berik túrady. Al, kóbi, men týgil birin-biri tanymaytynday, úmytyp ta ketken. Esterinde ózderin qorghaudan basqa eshtene qalmaghan. Sizder qazirgi Ýrimjini búrynghyday dep bilsenizder, mәdeniyet topalanynyn, tipti ózderinizding de ne istegendikterinizdi bilmeydi ekensizder!

- Jә, uaqyt degen bir jerge baryp qalypty, - dedi qolsaghatyn qaraghan tergeushi. - Endi bylay bolsyn, sen aidalyp ketkennen bergi, ózinshe aitqanda auyrghannan beri qayda baryp, qayda bolghandyghyndy, jyl-ay kýn chislosy boyynsha jazyp shyq! Shynyna kelmeseng qylmysyng tipti auyrlap ketetindigin úmytpa!

Meni hatshygha aidatyp, abaqtygha qaytardy. Jalghyz jatqan óz nómirime kirip kelsem, mening oryn tósegime qatarlastyryp jayylghan shapan ýstinen tegistelgen qyrma qara múrtty qyzghylt sary jigit sekirip týregeldi. Qolyna qyspaq, ayaghyna kise salynghan eken. Men tergeluge ketken song kelip qamalghan beytanys jana «meyman», maghan pәle kótere týregeldi ornynan:

- Assalaumaghalaykum, Bighabil agha! - dep barlyq jasyryp jýrgen atymdy әshkereley salghanyna jýregim zu ete týsti. Aydap kelgen hatshy da jana «meymangha» tikireye qarap túra qalghan eken.

- Uaghalaykumassalam! - dep sәlemin onshalyq bógelmey qabyldasam da, ýreylene ýnildim jýzine. Osy Qúljada ghana syrttay kórinip jýrgen beytanys jigit ekendigin shyramytqandaymyn. Biraq, múrtynan emes, qasynyng ýstindegi kishkene tyrtyghy men qyzylsary aryq jýzinen, alaghaylau bir kózinen shyramyttym. Myna әdemi qara múrty bolmasa, syrtymnan eki ret kórinip kýdiktendire ótken sol sýrkey jigit siyaqty. Sonda da tolyq aiqyndala qoymady, kýlimdey qarap, jyly shyray kórsetti.

- Sәlem beruing teris emes, jigitim, - dedim, sәl ghana kidiristen son. - Biraq, maghan qoyghan atynda mýlde jattyq bar! Sen kimsin?

- Ýibay-au, tanymay qaldynyz ba, Bighabil agha, Tarymda әtiretinizge irgeles әtiretten kelip, sәlem berip jýrushi edim ghoy, ras, onda men semizdeu edim. Auru ailandyryp aryqtaghandyghymnan tanymay qaldynyz-au deymin. Atym Jarylqasyn edi ghoy!

- Sen Tarymda bolghanynmen, ol maydanda men bolmasam, men qaydan tanymaqpyn, sen qalay tanymaqsyn!

- Seni kim әkelip qamady múnda? - dep hatshy tergey jóneldi ony.

- Meni saqshylar әkelip qamady!

- Ne qylmyspen qamady?

- Tarymnan kelgen beysharalargha oida joq jala jabysa beredi eken. Qashyp kelding dep qolyma qyspaq salyp әkelip, osy bólmege kirgizdi de myna kisendi de saldy!

- Tarymnan qashan kelip edin?

- Aldynghy jyly kýzde maydannyng ózining keshirimimen, joldau qaghazymen kelgenmin. Biraq, ol qaghazym osy jazghytúrym joghalghan. Ýiime kelip alghan song maydannyng ol qaghazy kýn ótken sayyn kereksiz siyaqty kórinip, janqaltamda tozyp jýretin.

- Ýiing qayda?

- Ýiim osy qalady. «Ayranbaq» jaqtaghy shet kóshede! Tarym maydanynan keshirim qaghaz alyp kelgenimdi semiyamdaghylar da, qoshnalarymyz da kórgen!

- Al, myna adamdy qaydan kórdim dedin? - Hatshy meni núsqap súrady odan.

- Bighang aghany ma? Tarymda, búl kisining әtiretimen qoshna әtirette bolatynmyn. Eki jyl kórisip túrghanbyz!

- Sen ózing ol maydannyng qaysy әtiretinde bolyp edin?

Búl súraugha qara múrt pәle oilanyp qalyp, әreng jauap qatty:

- Tyng iygeretin ýlken әtirette.

- Bighabil de sonda bolyp pa edi?

- Soghan irgeles, jaqyn әtirette eki jyl túrghan.

- Onan song qayda ketip edi?

- Bilmeymin, basqa әtiretke auysyp ketti dep estigenbiz!

Mening túrghan әtiretimdi búl pәlening bilmegendiginen, Tarym maydanynda meni kórgendigi týgil, ol maydanda ózining de bolmaghandyghy aiqyndaldy. Qauipten jenildey qaldym.

- Siz kórip pe ediniz múny? - dep hatshy menen súraghanda jymiya qarap jauap qattym:

- Ózim Tarymdy kórmesem, ol maydannan múny qaytyp kórmekpin! Osy qala kóshelerinen ghana kórinip jýrgen! Qazir múnyng meni «Bighabil agha» dep atymdy ózgertip atap, ótirik tanyp túrghan sebebin aiqyndap alyp jauap bereyin!

- Seni búl nómirge әkelip qamaghan kim? - Hatshy odan tigile qarap súrady.

- Attaryn bilmeymin!

- Týrin tanisyng ghoy?

Beytanys múrtty bas iyzegen son, hatshy meni jenimnen esik syrtyna tartyp, «az uaqyt qana saqtana túrynyz!» dey sala qayta iytermelegen bolyp kirgizip, qúlyp saldy. Men beytanys jigitke taghy ýnildim. Óz shyrayyna shymqay qara múrt ta ýilespeytindey, jasama múrt siyaqty. Ony anyqtaudyng aldynda syltauyn tauyp, ózin tintip aludy oilastyrdym. Ótirik qamalghan jasos bolsa, qúr qol da emes shyghar. Qater tóndirui mýmkin. Óz tósegime qaray sala súradym:

- Ýi, mening ornymdy kim tintken?

- Men kelgen song tintken adamdy kórmedim, agha! - degeninshe ózim audarystyryp, aqtara tinttim kórpe-jastyghymdy.

- Mynanyng astyna qoyyp ketken elu yuan aqshany kim aldy? - Qadala týstim ózine.

- Qúday biledi, Alla biledi, men almadym, aghatay! - Azar da, bezer boldy meymanym. Astynan izdegen bolyp, shapanyn júlyp ala silkigenimde, bir jeni auyryraq sezildi. Qolymdy súghyp jiberip, jeng astarynan jarqyldaghan qanjardy suyryp aldym.

- Abaqtygha mynaday qúral alyp kiruge kim rúqsat etti? Maqsatyng ne? - Bileginen tartyp, bylay shygharyp aldym da jauap bermese de tergey jýrip, ýstindegi kiyimin tinttim. Asau jylqyny aldaghanday órlete sipap kelip, múrtyn júlyp kep aldym. Tep-tegis qyrqylghan qara eshki terisinen jasalghan múrt eken. Ón-týsinen aiyrylyp, qaltyrap ketti qaskóiim.

- Jә, men aldymen óz shynymdy aitayyn, aqsham joghalghany ótirik! - dedim men. - Sening meni «Bighabil agha» atap, jala japqanynnan-aq, osynda Auqan men onyng kómekshilerining tapsyrmasymen kelgenindi bilgenmin. Solargha tynshy bolyp, mening sonyma búrynnan týsip jýrgen tyrtyq manday bolatynsyn! Qay keshte qaysy ýige baryp meyman bolghanymdy da Auqangha sen jetkizip jýrgensin! Mening aldymda sening ótkizgen qylmysyng ekeu. Biri mening atym Nazarbek ekendigin basqalardan san ret estip jýrip-aq, qojalarynnyng búiryghymen Bighabil atap, jala japqanyn! Ekinshi, taghy da solardyng bergen qanjarymen meni óltirip, ertip kelgen saqshynnyng kómegimen osy abaqtydan qashyp shyghyp ketpek boluyn! Mening ózine tittey jazyghym bolmay-aq osynshalyq zor qastyq saylaghanyng ýshin men seni de endi ayamaymyn! Tek, shyndyghyndy maghan tolyq sóilep berseng ghana jenildik tabasyn! Endi ózdiginnen sóileymisin, bolmasa myna qandy qanjarynmen múrtyndy jayyp tastap, ólgeninshe tepkiley bereyin be? Eger mening tepkimnen ólip ketsen, «maghan qanjar júmsaghandyghynnan» ólgen bolyp dәldelenesin!

- Sóileyin, aghatay, sóileyin!

Ol jýginip otyryp alyp sóiley berdi de, men jaza berdim. Ózining Tarym maydanyna baryp kórmegendigin, meni búryn tanymaytyndyghyn moyyndady. Meni Bighabil dep ataudaghy maqsatyn súraghanymda, birinshi kózqarastyng «Ábdireyim atty bir top basshysy sizdi Bighabil atap synap kóruge jibergen» dep qana qoydy. Auqan shtabynyn, iyә, meni tergep jatqan prokuratura tergeushisining tapsyrmasymen kelgendigin moynyna aludan qorqyp, bas tartty. Búghan da moyyndatudyng dәlelin sóilep otyrghanymda hatshy bir ofiyserdi bastap kirip keldi. Týsi jyly qyzylkýreng hatshynyng súrlanyp, suyq shyraymen kiruinen ekeuining qatty aitysyp, yzalanyp kirgendigin bayqadym. Qaskóidi mening qasyma osy ofiyser abaqty kiltshisin aldaumen әkelip qamaghan tәrizdi. «Búl adamdy biz eshkimmen tildestirmey tekseru ýshin jalghyz qamaghanbyz!»  dep hatshynyng kire sóileuinen úqtym búl jaytty.

Qanjar men jasandy múrtty qolyma ala týregeldim de, ótilgen oqighany ekeuine kezek qarap mәlimdedim. Búl jasosynyng qolyna qyspaq, ayaghyna kisen salghan bolyp, qylshyldaghan qanjarmen qúraldandyryp әkelip, jasandy múrtpen mening qasyma jatqyzghandaghy qamatushynyng maqsaty sózimde ashyq әshkerelendi. Qanjargha qolyn búrynyraq sozghan ofiyserge bermey, tergeu hatshysyna mindettep ústattym:

- Abaqtygha jasyryn kirgizilgen qanjar týgil, adam óltire almaytyn temirtek kezdik te tekseriluge tiyisti! - dep anyqtap tapsyrdym hatshygha. - Al, myna jasandy múrt, jauabyma fakt bolu ýshin ózimde qala túrsyn!

- Jýr! - dep zekigen ofiyserding búiryghy boyynsha jasos, shapanyn qoltyghyna qysty da, kisenin shaldyrlata jóneldi. Hatshy maghan qarap túryp qaldy da, tekserip jazghan qaghazyma ýnilip kýldi:

- Siz, asa qabiletti tergeushi ekensiz! Jaraydy, búl material da ózinizde túrsyn! - dey shyqqanyna ishim jylynyp qalghanday boldy. Hatshy abaqty qúlpyn asygha salyp, әlgi ekeuining sonynan qua jónelgenin esik sanylauynan kórip qaldym.

Ekinshi ret tergeuge ertenine sәskede basqa bir saqshy aidap aparyp kirgizdi meni. Tergeushi, keshe týsten keyingi abaqtyda bolghan oqighany bastan-ayaq «estigendigin» aldymen sóiledi.

«Ol jigitting basqa bir kózqarastaghy toptyng birinshi kózqaras shtabyn arandatu ýshin jibergen jasosy bolyp anyqtalghandyghy, onyng ýstindegi  tergeuge ózining de qatynasqandyghyn» aitty.

Sen shet el jasosy bolghandyqtan bizding ishki isimizge aralaspaysyn! Ol oqigha jóninde qarsy súrau qoiyna, ony dәlel-fakt etip, bizge qarsy shabuyldauyna rúqsat joq! - dedi sonynda. -Sebebi, biz osy ýsheumiz de prokuratura jaghynan taghayyndalghan, eshqanday kózqaras tobynda bolmaghan qalys tergeushilermiz! Úqtyng ba?

- Qanshalyq qalys ekendigindi úghyp boldym! - dep kýle jauap qayyrdym men. - Sol «arandatu ýshin» abaqtygha kisendep kirgizgen jsosynyzdy qanjary men jasandy múrtyn óz aldyna jayyp qoyyp, men de tergep ýlgergenmin. Onyng abaqtygha sizderdi emes, birinshi kózqaras shtaby jaghynan meni arandatu ýshin kelgendigi óz moyyndauymen anyqtaldy. Qylmyspen kisendelip, qolgha alynyp kirgen kýnәhargha qanjardy da ústatyp kirgizgen saqshy men prokuraturany kórgenim osy bolghandyqtan ghajapsynyp tergedim, aiypqa búiyrmaysyz, ol mening óz kýnәhәrim! Ózine jasyryn qastyq istemek bolghan jaudy óz qolyna týskende әrqanday adam әrqanday jaghdayda da tergeuge tipti, jazalaugha da haqyly! Mening sóileuime rúqsat etpeytin mәselenizdi sóilemey-aq qoyayyn. Biraq, onyng tanbaq bolghan «Bighabilin» siz de tanbanyz maghan! Sebebi, onyng ózi moyyndady! Birinshi kózqaras shtabynyng jibergen jasosy ekendigin tipti aiqyn sóilep berdi!

- Ayttym ghoy men saghan, ol basqa kózqarastaghy bir toptyng arandatu ýshin jibergen jasosy dep! Ýkimetti arandatu ýshin kelgen jasos, әriyne bizding saghan qoyyp otyrghan mәselemizdi aldyna qoymay, sóitip, biz jaqta bolyp alyp qanjar jalandatpay arandata almaydy. Osyny da týsinbeymisin?

- «Osyny da týsinbeymisin» dediniz be, ha-ha-ha-ha-ha...a.. Óte týsinikti eken! Týsineyin-týsineyin, maghan qoyatyn súraghynyzdy endi qoya beriniz! - dep taghy kýldim.

- Nege kýlesin? - Zekip qaldy maghan.

- Kýlki jónindegi jauabym aitylar, menen súraytyn mәselenizdi súranyzshy aldymen!

- Sen, Nazarbekpin deytin qaljaqty qoyyp, shynyna kel, sening Bighabil ekendigine faktymyz kóp!

- Mine, búl qaljaqqa kýlmey qayda kýlermiz! Búghan faktynyz «kópti» bylay qoyyp, mýlde joq! Men, ózimning atym Nazarbek ekendigine senimim kәmil bolghandyqtan, ol jóninde fakt qoya almaytyndyghynyzgha da senimim kәmil! Keshegi jigitinizge meni «Bighabil agha» degizip, mýlde ótirik tanytpaq bolghandaghy maqsatynyz da meni osy súraghynyzgha moyyndatu ýshin emes pe edi!

- Aralastyrma ol oqighany dedim men saghan! Týzu jauap ber! - dep aqyrdy tergeushi!

- Ózi aralasyp ketip túrmay ma, ha-ha-ha-ha-ha...a.., tergeushining ózi artyna qaramay, maghan Bighabilsing dep qayta qadalghanda, betsiz qara múrt kiylikpey qaytpek! Ózderinizding men turaly jalalarynyzdy iske asyratyn fakt taba almaghandyqtarynyzdyng eng aiqyn dәleli sol jasandy múrt oqighasy bolghandyqtan, ony aitudan meni shektey almaysyz!

- Seni Kýlәndi qalay taptyn?

- Nazarbek bolsam Kýlәndi taba almay ma ekenmin?

- Nazarbek degen tiri bolsa da, Kýlәndi tanymaytyndyghyn bilemiz!

- Nazarbekting Kýlәndi «tanymaytyndyghyn» qalay bildiniz? Onyng jaqyn jýrgen dosy ma ediniz?

- Nazarbek Ýrimjide túrghanda Kýlәnning ýiine barmaghan, súrastyryp ta kórmegen! - dep aqyrdy tergeushi. - Sen qyljaqtamay dúrys jauap ber, prokuratura men saqshy oryndary sening qyljaqtaytyn kising emes!

- Búl joly shynynyzdy aittynyz, kisi emes eken! Yp-ras, solay bolyp ketipti! «Nazarbek degen ólip qalghan» dep ózining kózin baqyraytyp qoyyp kókigen ol betsiz, Nazarbek ózining nemere qaryndasy Kýlәnmen «tanys emes» degenge de jetip otyr. Sonday «kisi» bola ma eken! Ol shaqta onshy Kýlәndi qyp-qyzyl tónkerisshi Nazarbek әshkere izdey me! Búl sizderge qarsy qyljaqtauym emes, osynshalyq qaranghy ýkiminizge qaray aitylyp otyrghan shynayy faktty jauap!

- Ózing prokuraturanyng tergeu qúqyghyna, zangha baghynasyng ba, joq pa?

- Zangha baghynbasam audandyq saqshynyng shaqyrtuyna kelip, abaqtynyzgha kirem be! Tek, súrau-tergeudegi kórsetip otyrghan faktteriniz ben peyilderinizden ózderinizdi týsinbey otyrghan jayym bar. Mening qyljaqtaghanday bolyp kórinbeuim ýshin aldymen mynany týsindirinizshi. Sizding zang qyzmetine taghayyndalghanynyzgha neshe jyl boldy?

- Ash kózindi, men seni tergep otyrmyn, sening meni tergeytin qúqyghyng joq!

- Ras aitasyz, mening qarsy súrau qonggha da qúqyghym joq eken. Solay bolsa da zandy kimnen ýirengendiginizdi biluge múqtajbyn. «Stili týzetu» nauqanynyng aldyndaghy zang qyzmetkerleri bolmasa, keyingi qyzmetkerler zang degendi Auqandardyng búiryghy dep qana týsinip kelgen. Zang qyzmetkerlerining zang boyynsha qyzmet istemegenine jiyrma jyldan asty. Sondyqtan zang degendi ózinizding qaydan ýirengendiginizdi bilmey jauap bere bersem qatelesedi ekenmin. Mәselen, men ózimning shyndyq jauabymdy faktpen qanshalyq dәleldep túrsam da ony qúlaqpen tyndaudyng ornyna tanaulap, «zangha baghynasyng ba, joq pa» dep súradynyz. Múnynyz, «Auqannyng búiryghyna baghynyp, shpiondyqqa moyyndaysyng ba, joq pa?» degen masqara maghynadaghy súraq bolyp qalmady ma! Men Auqannyng jalasyna әriyne moyyndamaymyn. Ol, zang emes, Auqanyna sondyqtan baghynbaymyn! Búl jayymdy siz «zangha baghynbaghandyqqa» shygharyp, qatty óshigip otyrsyz. Faktke qúlaq aspay, Auqandardyng búiryghyn qaytsem de oryndaymyn dep qasarysyp, zangha baghynbay otyrghan óziniz be, men be?

- Apar, jap! Qama! - tergeushi aqyryp jiberdi hatshygha.

Hatshy esikten shygha bere menimen qatarlasa jýrip kýldi:

- Býgingi jauapta tipti kelistirdiniz ózin! - degenine men tanyrqay qaradym. Hatshy óz jaylaryn tómen qarap kýbirley týsindirdi. - Biz, osy ýsheumiz bir qyzmette otyrghanymyzben ýsh orynnan ókil bolyp saylanyp shyqqanbyz. Sizderding búl delo - ýlken talastaghy delo. Bir jaqtyng tergeuine bir jaq senbeytin bolghandyqtan yntymaq ýshin ýsh orynnan ýsheumizdi qosyp taghayyndaghan. Sonda da mynau tergeu bastyghy bolyp saylandy da, «mәdeniyet tónkerisinin» kóne sýrdegine týsip, qúqyq taghy da Auqan jaqta bolyp qalyp otyr. Ýstinizge keshegi kirgen jasosty qalghan ekeumiz, rasynda da, bilmeymiz. Qaterli oqigha tuylatyndyghyn sezgen song әiteuir aitysyp jýrip quyp shyqtyq. Fakt ýshin qanjaryn alyp qaldyq.

- Rahmet búl qorghauynyzgha! Olardyng әli de qan tógu niyeti baryn joghary jaqqa sol qanjar arqyly mәlimdersizder!

- «Joghary jaq» degenderiniz de qazir tabylmaydy. Qolymyzdan kelisinshe...

Qarsy jaghymyzdan bir saqshy qarap túrghanyn kórgen hatshy, sózin short toqtatty da, meni abaqty esiginen «jelkelep» kirgirdi.

Tergeushi ýshinshi retki súraqqa ertenine taghy da sol uaqytynda shaqyrtty.

- Túr solay! - aqyryp qaldy kirip barghanymda. - Keshegi súraqqa jauap ber aldymen!

- Kesheginiz súraq pa edi, «sen Nazarbek emes, Bighabilsin» degeniniz súraq emes, ýkim edi ghoy. Sondyqtan men sizden fakt súraghanmyn, solay emes pe? Al, faktynyzdy qoyynyz, qúlaghym sizde!

- Bighabil ekendiginning fakty tolyp jatyr! Biz sonda da ózi sóilep, ózi moyyndasyn degen kenshilik boyynsha Kýlәnmen bolghan baylanysyng jóninde súraghanbyz. Anyq Bighabil ekendiging Kýlәngha búrynnan sybaylas jaqyndyghynnan da kórinip túr!

- Mine, keshegi mening qoyghan qarsy súrauym da osydan shyqqan. Men sol súrauymdy taghy da qaytalap súraugha mәjbýrmin: Nazarbek bolsam Kýlәndi taba almas pa edim? Búghan sizding keshegi qaytarghan jauabynyz, tek ózinizdi masqaralaytyn ghana jauap. Betiniz býlk etpey, «Nazarbek Kýlәndi tanymaydy» dediniz! Nazarbek óz qaryndasyn tanymay ma!... Kýlәndi Bighabil ghana tanidy degen esalang týsinik, sizge Auqannan júqqandyghynda dau joq. Fakt bylay: siz óziniz meni de, Bighabildi de, Kýlәndi da búryn kórmegensiz, bilmeysiz, solay emes pe? Sondyqtan Ýrimjining kәri boydaghy - Auqan aitpasa, «Bighabil ekendigindi Kýlәnmen jaqyndyghynnan tanydyq» dey almaysyz! Búl fakt, meni taudan aidatyp әkelip, jala jabugha sol «sayasy basshynyzdyn» qatysy joqtyghyn kórsete ala ma! Búl jalalar, ózinizden emes, basqa kómekshilerinen de emes, tek Auqannan ghana shyqqan jalalar! Búryn tanystyghy bolmaghan, bilmeytin isinizge býitip sizdi әurelegenshe, meni sol «sayasy basshynyzdyn» ózi kelip tergesin! Ózine osyny aityp qana qútylynyz múnday sorly tergeushilikten!

Tilmash qazaq búl sózimdi tolyq audaryp edi, mandayy búrqyray qalghan tergeushi ekeui bir-birine qarasyp qaldy da, maghan hatshy jauap qaytardy.

- Auqan tuanjan oblystyq doqtyrhanada emdelip jatqan. Endigi jazylyp ta qalghan shyghar! - degeninde tergeushi sýzip jibererdey týiile qarady oghan. Bastyghynyng qayda emdelip jatqandyghyn, jazylyp qalghanyn әshkerelep qoyghanyna óshikken tәrizdi.

- Sening tergeushi tandaytyn qúqyghyng joq! - dep maghan aqyrdy sonon. - Shpiondy tekserip anyqtau bizding ghana mindetimiz! Bizding aldymyzda sening byljyramay jauap beretin ghana mindeting bar!

- Songhy sóziniz dúp-dúrys! Siz taghy da byljyrap qoymasanyz, men de byljyramayyn! Mening Kýlәnmen jaqyndyghym, Bighabil bolatyndyghymnyng fakt emes ekendigin әli de moyyndamadynyz ba? Kýlәndi Auqan da búrynnan tanidy eken. Soghan qarap, sol bastyghynyzdyng ózin de Bighabil eken dep tergeuge bola ma? Naghyz byljyraq, dәl osy faktysymaghynyzdyng ózi! Al, meni Bighabil deudegi basqa faktterinizdi aitshy, qane?

- Sening faktpen kómemiz әli, asyqpa! Bighabil emes, Nazarbek bolsan, aldymen sonyndy dәlelde! Eshkimge kórinbey ótkizgen on jylynnyng әr kýnine jauap jaz! Fakt týgil tirshiliging sonymen belgilenedi, úqtyng ba?

- Maghan qarsy fakt qongdy, faktpen kómip tastaudy taghy da nesiyege qaldyrdyng ghoy! Ózine qúr әure tabugha ghana qúmartatyn tergeushi bolmaq emes! Demek, mening Bighabil ekendigime de, Sovet odaghynan ótip kelgen shpion ekendigime de faktyng joq! Ynghay pәle izdep, kór qazyp jýrgen sender taba almaghan onday faktty men qaydan tauyp bermekpin! Auqannyng әdetimen qamap-qinap, byljyrap jýrip moyyndatamyz degen dәmemen ghana tergep otyrypsyzdar, solay bolmady ma! Múnday jalaqorlyq múnan son...

- Apar, jap, qama! - dep aqyrdy tergeushi. - Bir minut ta bosatpay jazdyryndar! Múnday nemelerding uaqytymyzdy jeui jetti, tez bolsyn!

- Ras! - dedim men. - Tiri qalghandar ózderinning tirshilikterindi de jep boldy! Auqandarynnyng dәureni ótkendigi osy súraqtarynnan da dәleldengen shyghar! - dep kýle shyqtym.

Hatshy abaqty tóbesindegi kýzetshige ym qaghyp qoyyp, meni kýle qamady. Týsten keyin material jazatyn qaghaz әkelip, abaqty esigining jalghyz kózinen berip, ýnsiz qaytty.

Ertenine týske jaqyn taghy da sol kózding qaqpaghyn ashyp syghalap, «birdene jaza jatarsyz. Jazghan-jazbaghanynyzdy tekserui mýmkin!» dedi. Qaqpaqty jaba salyp qayta ashty. «Shekara mәselesinen bolmasa, sizderge múnan song basqa tergeu jýrgize almaytyn bolyp qaldy!» dep kýbirley sala qayta jauyp bekitip qaytty.

Tergeu jaghdayyndaghy sol ózgeristi kelte ghana estigen son, kýnning týs aughan shaqta syrttan Nәzipanyng tamaq әkelgen dauysy estildi: «Nazarbek aghagha men ózim kirgizip qaytayyn, suyp ketedi!» dep maghan estirte dabystap sóiledi әdeyi. Oghan kiltshi bәseng ýnmen birdeme dep edi, Nәzipa tipti sanghyrlady: «olay bolsa suytpay tez aparynyzshy!»

Men jatqan nómirding qúlpy ile-shala shaqyldap, esik tez ashyldy da, allumin meskey tabaldyryqtan ótisimen saq ete qayta jabyldy. Shóshire eken. Baldyzdyng qudalap, tezdetip kirgizgen osy tamaghyna jasyrynghan bir habar da bar shyghar degen ýmitpen shóshireni auzyma bayqap ótkizip otyrghanymda shiyki bireui ilindi qasyghyma. Ishinen júqa sulyaumen[2] oralghan kishkentay qaghaz shyqty. Dym erkin óte qoymaghan eken. «Ápkem de osynda qamaqta. Sizding sonynyzdan ile-shala kelgen. Onshylardyng qalpaghy alynatyny jóninde jogharydan aiyrym qoldanba material kelipti, kórdik! Erteng bolmasa býrsikýni... oghangha deyin saq jatynyz!» degen úp-úsaq әripter alaulaghan ottay jarqyrap kórindi kózime.

Kýn batyp kýngirt tarta bastaghan kezde hatshy esik ashyp, hanzu tilinde aqyranday kirdi:

- Nazarbek, materialdy jazyp boldyng ba, joq pa? - dep asa zeyil ýnmen súraghan sebebin, tóbedegi hanzu kýzetshini ózining beyuaqytta kirgendiginen kýmәndandyrmau ýshin kórsetken qyry ekendigin týsinip, men de hanzusha dybystay jauap qattym:

- Qalay bitedi, on jyldyq doklad! Endi on kýnde bitse de tez bolghany! - dey týregelip, ýnile qaradym hatshynyng jýzine. Syrttan suyq bir habar estigendey, shirap, súrlanyp túr eken. Kózi jarq-júrq etedi. Sym beldigine bir jaghyn qystyryp, qoltyghyna beshpetining ishinen qysyp әkelgen oqtauday temir sýimendi suyryp aldy. Maghan ýnsiz kórsetti de, tam pesh pen daualdyng arasyna sýiep qoya kelip sybyrlady:

- Týnde «kóterilisshiler» kelip basyp kirmek bolsa, ayanbay qorghanynyz! Syrtqa shygharyp әketip, ziyankestik isteui mýmkin! Qorghaushylar kelgenshe qoldaryna týsip qalmay, kirgenin úryp jygha ber! Ólse de, abaqtygha shabuyldap kirgendikteri ýshin ózderi jauapker bolady! Sizding isiniz dúrysqa shyghady. Myna sýimendi mening әkelip bergenimdi eshkimge aitpanyz, qaraqshylardyng birining qolynan júlyp aldym dey salarsyz, úqtynyz ba?

Osyny qazaqsha tilde sybyrlay sala, hanzusha taghy da aqyrandady hatshy: «Býgin bir kýnde jazghanyng osy ghana ma? Ertengi tergeuge deyin qaytseng de jazyp bitiresin, týsinding be, joq pa?»

«Kóterilisshiler kiretindigin bireuden estidiniz be, óz oiynyz ba" dep súraghanymsha aqyrandaghan kýii shyghyp, esikti qúlyptady.

«Maghan qamqorlyq istegen bolyp jýrgen osy úighyr hatshynyng ózi qastyq saylap, auyr faktty qylmysqa iytermelep jýrgeni bolmasyn!» degen kýmәn da payda bola qaldy basyma. Biraq, Nәzipanyng shóshiresinen shyqqan «saq jatynyz» degen eskertui qaraqshy kiretin qauipti rastay qaldy. Kópten beri kórip jýrgen qúljalyqtar Auqan shtabynyng syryna qanyq ta, osynday bir sybysty estigen de bolar dep qoryttym. Jasyryn qastyghyn iske asyra almay kele jatqan jau, janalqymgha kelgende qolynan kelgenin istep qalmay ma! Bar syrlaryn bilip bolghanymdy kekti qandes te bilip bolghan ghoy. Tipti bolmaghanda syrttan atyp ketetin bir jansyzyn da saylap qoyghan shyghar!

Biyiktegi elektr shyraghy janysymen tósenish ornymdy tereze-esik kózderinen qaltarys, tór týkpirindegi búryshqa aparyp jaydym. Sýimen sonyng ong jaq shetine jasyryldy. Úiqym keler emes, kiyimsheng aunaqshy berdim. Dybysy syrtqa estilmey soghatyn ýrey dauyly kókiregimde tas domalatqanday kýrkirep, ysqyra berdi.

Týn ortasyna taman abaqtynyng kóshe jaghynan sóilegen bir ýn estildi. Jatqan nómirimning kóshege qaraghan jalghyz terezesi som temirmen myqtap torlanghan. Eki qabat әinegi de býtin bolatyn.

- Ei, saqshylar, - dedi kóshedegi bir úighyr dauys. -Myna bergi shettegi abaqtylarynda jalghyz jatqan adamdy shygharyp berinder, ol mýlde naqaq qamalghan adam!

- Sender kimsider? Múnday talapty kýndiz kelip bastyqtargha qoyyndar!

- Qazir ózdering de bastyqsyndar, qan tógispey tynyshtyqpen ghana shygharyp berinder! - dedi bastap sóilegen úighyr. - Bir ghana adam ýshin zor shyghyn tartyp qalmandar!

- Sender kimsinder, beri kelip, jónderindi aityndarshy!

- Biz, halyqpyz. Býkil qala halqynyng talabyn aityp túrmyz, dereu bosatyndar myna adamdy!

- Biz bosata almaymyz, kýndiz kelip ýkimetten súrandar dedik qoy!

- Qazir halyqtan ýstem túratyn ýkimet joq, bosat degen song bosat!

- Halyq keri tónkerisshilerdi, shujúnjuishylardy, shet el shpiondaryn bosatudy súramaydy, ýkimetsizdikti qoyyp, tarap ketinder dereu!

- Bizding súrap túrghan adamymyz, býtindey naqaq qamalghan adam. Ózdering bosatpasandar tartyp әketemiz de jauabyn erteng qayyramyz!

- Onday qaraqshylyq istegendering oq jeysinder! Ýkimet abaqtysyna shabuyl jasaghandardy tabanda atyp tastaytyn qúqyghymyz bar!

- Halyqta da myltyq baryn bilip qoy! - Alghashqy sóilegen úighyr, jan myltyqtan bir tal oq shyghardy. - Adamymyzdy shygharyp beresinder me, joq pa!

Saqshy jaq dep atalyp, abaqty qorghap túrghandar úighyrsha da, hanzusha da jauap qaytara berdi. Al, halyq atalyp, talap qoya kelgenderden bastan-ayaq bir ghana úighyrdyng dauysy estiledi. Meni bosatudy talap etuge tiyisti qazaqtardan eshkim joq siyaqty. Tipti, basqa úighyr dauysy da shyqpady. Búghan qaraghanda da, meni «naqaq qamalghan» retinde bir úighyrdy ghana sóiletip talap etushilerding ózderi asa jat niyettegi kóterilisshiler ekendigi belgili bola qaldy maghan. «Jәdigóilik pen qaraqyshlyqty birlestirip kelgen tilsiz jau!» titirene oilandym...

- Qorshalugha ainaldyq. Kóp eken, qaytemiz!» -dedi ýy tóbesindegi saqshynyng biri, hanzu tilinde.

- Sheginbender! - dep búiyrdy bireui. - Oq ta shygharmay qorqyta berinder, kisi ólip, ýlken soghysqa ainalyp ketpesin!

- Oq shygharmasaq ólgenimiz ghoy?

- Armiya jaghynan kómek súraugha kojan[3] ketti!

Óz arasynda kýbirmen ghana sóilesken osy sózderi de maghan aiqyn estilip jatqanyna ghajaptandym: tóbedegi bulyqqa auyzdaryn tósep sóileskenderi nesi?

Bir sәtte abaqty tóbesi tapyr-túpyr bola ketti. Qaraqshylardyng tóbedegi kýzetke shabuylgha ótkeni belgili bolsa da, tóbege shabuyldap shyqqandar men kýzettegi saqshylardyng kýbirlese qalghanday dybystary da tym kómeski, júmbaq boldy maghan. Lezde júdyryqtasa ketkendey boldy, ynq-ynq ete týsti bir-ekeui. Sóitti de dybystary óshe qaldy. Kýzetshilerdi týsirip әketken siyaqty.

Kósheden qorshap kelgenderding bireui abaqty terezesin shaqty. Bir-ekeui juan sýimenmen temir reshetkalaryn qayyrugha kiristi. Búryshtan syghalap men otyrmyn. «Nazarbek joldas, myna eki temirding arasynan endi óte alasyz, beri shyq! Sizdi qútqarugha keldik!» dep әlgi jalghyz úighyr bastap, qazaqsha, úighyrsha shala tilderde qauqalaqtady. Men kórinbey otyryp aldym.

Terezege toptalghandardyng syrtynan (kóshening qarsy jaq daualynyng ýstinen bolsa kerek) aiqaylaghan eki adamnyng dauysy irkes-tirkes estildi:

- Shyqpa, Nazarbek agha, shyqpa!

- Nazeke, terezeden kórinbeniz, jaqyndamanyz! -naghyz qútqaru tilegindegiler osy ekeui ekendigin týsine qoydym. Tereze syrtyndaghy toptan tórt-bes adam olardy qua jónelgendey boldy. Demek, myna «qútqarushylarym» - Auqannyng óz jendetteri. Osyndaghy kýzet saqshylarynyng bastyghy, «qaraqshylar tartyp әketti» degen syltaumen bir oq shygharmay-aq jauapkerlikten qútylyp, meni osylardyng qasabyna berip jibermek! Álgi júmbaqtardyng sheshimi osylay tabyldy.

- Nazarbek joldas, shyghynyz, shyghynyz! - dedi syrttan qorshaushylardyng jalghyz úighyry. - Tez! Tez! Tez qútqaryp әketpesek, osy týnde súiyqastqa[4] úshyraysyz! Ziyankestikke dayyndalyp otyrghandar baryn estip keldik, shyghynyz, tez shyghynyz! Tósek-ornynyz qala túrsyn, tez, tez! Tez shyghyn! Bol, bol tez! - sóitip jabyla qaudyrlady birnesheui.

- Nazarbek joldas! - dedi jalghyz úighyr, endi asyqpay anyqtap sóiledi. - Bizden kýmәndanbanyz, sizge eshqanday mәsele keltirmey qútqaramyz! Bizdi Qabyltay joldas jiberdi! Býgin keshte sizdey birnesheudi joghaltugha dayyndalghan qúraldy lýkshekter baryn sol aitty! Tez shyghynyz!

Menen eshqanday dybys shyqpaghan song shala tildi bireui art jaghyna qarap sóiledi:

- Auzyn bekitip qoyghan! Qolyn-ayaghyn baylap qoyghan! Solay bolghan. Ózimiz kirip alyp shyghalyq!

- Nazeke, shyqpanyz! Kórinbey otyra túrynyz! - dep aiqaylaghan qazaqsha dauys sәl alysyraqtan taghy estildi.

Qaraqshylar temir kesetin aramen tereze reshetkasynyng kóldeneng temirin aralap jatyr edi. Arttarynan «tez-tez!» dep kýbirlep bir bastyghy dyghyrlatty. Reshetkanyng som temir qadalaryn qosaqtap túrghan kóldeneng temir ýzilisimen lom salynyp, qatar ornatylghan eki qadany eki jaqqa mayystyryp bolghany kórindi.

- Nazarbek joldas, endi qysylmay erkin óte alasyz, tez shyq! - degen ýighyrdyng sózi taghy da jauapsyz qalghan son, bireui abaqtygha kiruge ynghaylandy. Men, hanzu tilinde zekire jauap qattym:

- Abaqtyny búzyp kirmek bolsandar, qylmys ózderinde, beri ótkendering ólesinder!

- Óz qútqarushyna dúspandyq istemeniz, Nazarbek joldas, Qúda haqy, tez shyghynyz! Qaraqshy lýkshekter kelgenshe alystap ketelik! Tez shyghynyz!

Eki qada temir mayystyrylyp kenigen aralyqtan bir siraq ótti. Men sýimenimdi ynghaylay búghyp, irgemen tereze aldyna jaqyndadym. «Qútqarushymnyn» bir iyghy men jalbyraghan shashty basy beri óte bergende siraghynan qyrqa dәldep perip jiberdim de, daldagha shegine qoydym. Shynghyryp qaldy jendet. Artynda túrghandary dereu tartyp shygharyp әketti. Olar abyrjyp kýbirlesip jatqanda abaqtynyng darbaza jaghynan shu kóterildi. Bir-eki myltyq atyldy. Shoqpar shaqyldap, qashqan-qughan tapyr-túpyr ayaq dybystary estildi de, darbazadan alystay berdi. Tereze syrtyndaghy qaraqshylardyng bir toby kýnshyghys jaq búryshtaghy dәrethanagha qaray jýgirdi. Lezde men jatqan nómirding esigine jetkendey boldy sol top. «Tez, tez! Terezeden shygharyp әketemiz!» dep alqynghan bir hanzusha ýn de estildi. Qaltyrap kettim.

Esikti shaqyldatyp, shaghugha kiristi. Bir taqtayy shart etip synghanda, yrshyp baryp, peshting bosaghagha jaqyn búryshyna otyra qaldym. Búl búrysh terezeden sәl qiystau edi. Kóshedegi shabuylshylardyng taghy bireui kenigen reshetkadan basyn súghyp, tór búryshtaghy mening tósek ornyma ýnildi. Men kýndizgi jatqan ornymnyng irgesimen yrshyp baryp, taghy da perip jiberdim. Jalbyr bas jalt berip shegingende sýimenim reshetka temirine tiyip, shaq ete týsti. Basyn kózdep qatty úrylghanynan shoshynghan shabuylshy yrshyp ary týsip ketti. Ol jayyn ózim bosaghagha qayta baryp ap kórdim.

Qayratty qolmen týigilengen ýlken lomnan esik qaq jaryldy. Esik shaqqan sol lom aldymen kirip shayqalyp, eki bosaghagha kezek úryldy. Men kele salyp jýrelep otyra qalghanmyn. Búgha týstim de, taghy da siraq andydym. Lom ústaghan myqtysynyng ayaghy tabaldyryqtan attay bergende taghy da qyrqay soqtym. "Ayyalap" baqyryp jiberip, syrt jaghyna shalqalay qúlaghanynda úzyn lomy qolynan shyghyp ketti. Ony júlyp ala sala syrtqa qaray men shayqaghanymda, býkil aula shu kóterdi, Qorghaushylar tús-tústan basyp kirgen eken. Esik búzghan top shegine jóneldi. Syrtqa qua shyqtym. Abaqtyny qorshap aulagha kirip alghan qaraqshylar jenderindegi qyzyl shýberekterin júlyp-júlyp tastap, aldy-aldylaryna qashty. Esikten de, tórden de, býiirden de kirip jamyrasqan halyq arasyna olar da sine jóneldi. «Ústandar myna qashqyndaryn!» dep aiqaylaghanymdy tyndaghan, estigen eshkim joq. Menen de qatty aiqaylaghandar kóp eken. Ayghaydy, aighay júta berdi.

«Quyndar, ústandar!», «tosyndar aldynan!» degen búiryqtarmen aralasyp, birin-biri jazghyrular estildi. «Ýi, sender nege keshiktinder!», «kýnshyghys jaghynan búrynyraq qorshalsa tyrp etpey qolgha týsetin edi, qaytkendering búl!», «bәring quyndar, bәrin!», «ólmeytin jerlerinen soghyp, qolgha týsire berinder!», «auruhanadan aldymen Auqandy ústalyq degen talas tuylyp, sonda búryldyq, qorghaushylary ony biz jetuden sәl búryn әketip qalypty!», «ói, әttegenay!» desti birnesheui.

Men abaqtyma qayta kirdim. Óltire ketpek bolyp tyghylyp túrghandary bar ma eken degen qauippen baspalap, tinte kirdim.

- Nazeke, barmysyn, amanbysyn? - dedi esik syrtynan bireu kelip.

- Barmyn, aman qaldym, әiteuir!

- Kýlәsh apay barmysyn? - degen birneshe dauys, nómirimning qarsy jaghynan, darbaza bosaghasy jaqtan estildi.

- Barmyn, barmyn! Meni әketip bara jatyp, tastay qashty!

Jarysa kýlgen birneshe әielding dauysy estildi Kýlәnning qasynan.

- Nazekeng abaqtysynda jatyp-aq qaraqshynyng ekeuin soqty ghoy deymin. Eki ret shyrqyratty! - dedi auladan bireu.

- Ábbәle, jaqsy istepti, kóbin sol ekeuinen-aq anyqtaymyz!

- Ol mertikkenderin aldymen qútqaryp әketipti qaraqshylar!

- Ói, әttegenay!

Aqiqat qúmar tergeushim, kóp zamannan bergi halyq tónkeristerining әttegenesiz ótkeni bar ma. Sol ókinishterding barlyghy sizdeylerding ónerining ýstemdiginen tausylmay kele jatqan ókinishter ghoy. Jenis kezenine jetken halyq óz arman-tilekterin úrandatqanda sizder jaulyq belgilerinizdi júlyp-júlyp tastap, sybanyp, ózderinizge qarsy sol úrandargha qosyla úrandatasyzdar. Halyq shaqyrghan bir «joghalsyndy» myng qúbyltyp aiqaylap ýlgeresizder. Sóitip, jaugha qarsy naghyz halyq qaharmany bolyp kórine qoyasyzdar da halyq tórine shygha qoyasyzdar. Tórge shyghyp alghan son-aq halyqtyng tól qaharmandaryn kórge iyteruge kirisesizder. Tónkerisshilerden tógilgen qyp-qyzyl qannan qap-qara qylmys qaulaydy. Saldaqylyqtan tuylghan aldamshy aqiqat qúmarlyq halyqty qara albastysha qayta basady sóitip. «Áttegene» qalay tausylsyn. Al, sol tausylmas «әttegenelerdin» әrqaysysy bir soghymdyq semiz mal bolyp kire beredi kómeylerinizge. «Áttegene» degen - taqqa qaytadan shyqqan sizdeyler ýshin tyr jalanash keri tónkeris ekendigi týsinikti ghoy!

(Jalghasy bar)

Abai.kz

---

[1] Qatyl (úighyrsha) - kisi óltirushi, qandyqol.

[2] Sulyau (hanzusha) - plast massa

[3] Kojang (hanzusha) - bólim bastyghy.

[4] Súiyqast (úighyrsha) -jasyryn qastyq.