قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
اۋقاننىڭ تاۋدا سوققىعا جىعىلىپ، انت بەرىپ قايتقان كۇنىنەن بەس كۇن وتكەن كۇنى تاڭەرتەڭ، شاي ۇستىندە ەكى ۇيعىر ساقشى كەلدى. سىپ-سىپايى سالەم بەرە كىرىپ، ءبىر-ءبىر شىنى شاي ءىشتى. «اۋداندىق ساقشىدان كەلدىك. سىزدەن سۇراستىراتىن ءبىراز ءىسىمىز بار ەدى!» دەپ مەنى ەرتىپ شىقتى دا، ەتەكتە تۇرعان جەڭىل ماشيناسىن نۇسقادى. كيىنىپ شىعۋ سىلتاۋىمەن ۇيگە قايتا كىردىم. «نازاربەك اتىم وزگەرمەيدى» دەگەندى كۇلانعا سىبىرلاپ ەسكەرتۋگە عانا مۇرسام جەتتى.
ماشيناسىنىڭ ەسىگىن اشىپ، قوس الاقان جايعان قۇرمەتپەن وتىرعىزدى دا الا جونەلدى. نازەكە-نازەكە اتاپ كەلگەن قۇرمەتتەرى اۋداندىق ساقشىنىڭ قاقپاسىنا كىرىسىمىزبەن شور وزگەردى. «بىلاي ءجۇر!» دەپ شاق ەتە ءتۇستى بىرەۋى. اباقتىسىنا اپارىپ كىرگىزىپ، شويىن قۇلپىن ساق ەتكىزدى.
تۇستەن كەيىنگى ساعات بەستە مۇنداعى قىز-كۇيەۋدىڭ اكەلگەن تاماعى ءتىنتىلىپ كىرگەنىنە قاراعاندا، سىرتتاعىلاردىڭ ەشقايسىسىمەن تىلدەستىرە قويمايتىنداي. تەرگەۋ اۋىر بولاتىن سياقتاندى. تاماق اكەلگەن ادامدى ماعان بىلدىرمەي جولعا سالىپتى. كىم اكەلگەن تاماق ەكەندىگىن دە ايتپادى. بىراق، مەنىڭ تاۋدان قولعا الىنىپ كەلگەنىمدى ەستىمەسە، (ول ماڭدا تەلەفون جوق بولاتىن) قىز-كۇيەۋ حابارلانىپ، تاماق كىرگىزبەگەن بولار ەدى. بۇل جەدەلدىككە قاراعاندا، اۋقاننىڭ تاۋداعى قىلمىسىن اشكەرەلەپ، مەنى اقتاۋ ءۇشىن قۋا كەلگەندەر بار بولسا كەرەك. كەشكە جاقىن كۇلاننىڭ مۇنداعى ۇيىندەگى ماعان توسەلگەن جاڭا توسەنىش پەن كورپە-جاستىق تا كىردى.
ءىىى
اۋقاننىڭ تاۋدا سوققىعا جىعىلىپ، انت بەرىپ قايتقان كۇنىنەن بەس كۇن وتكەن كۇنى تاڭەرتەڭ، شاي ۇستىندە ەكى ۇيعىر ساقشى كەلدى. سىپ-سىپايى سالەم بەرە كىرىپ، ءبىر-ءبىر شىنى شاي ءىشتى. «اۋداندىق ساقشىدان كەلدىك. سىزدەن سۇراستىراتىن ءبىراز ءىسىمىز بار ەدى!» دەپ مەنى ەرتىپ شىقتى دا، ەتەكتە تۇرعان جەڭىل ماشيناسىن نۇسقادى. كيىنىپ شىعۋ سىلتاۋىمەن ۇيگە قايتا كىردىم. «نازاربەك اتىم وزگەرمەيدى» دەگەندى كۇلانعا سىبىرلاپ ەسكەرتۋگە عانا مۇرسام جەتتى.
ماشيناسىنىڭ ەسىگىن اشىپ، قوس الاقان جايعان قۇرمەتپەن وتىرعىزدى دا الا جونەلدى. نازەكە-نازەكە اتاپ كەلگەن قۇرمەتتەرى اۋداندىق ساقشىنىڭ قاقپاسىنا كىرىسىمىزبەن شور وزگەردى. «بىلاي ءجۇر!» دەپ شاق ەتە ءتۇستى بىرەۋى. اباقتىسىنا اپارىپ كىرگىزىپ، شويىن قۇلپىن ساق ەتكىزدى.
تۇستەن كەيىنگى ساعات بەستە مۇنداعى قىز-كۇيەۋدىڭ اكەلگەن تاماعى ءتىنتىلىپ كىرگەنىنە قاراعاندا، سىرتتاعىلاردىڭ ەشقايسىسىمەن تىلدەستىرە قويمايتىنداي. تەرگەۋ اۋىر بولاتىن سياقتاندى. تاماق اكەلگەن ادامدى ماعان بىلدىرمەي جولعا سالىپتى. كىم اكەلگەن تاماق ەكەندىگىن دە ايتپادى. بىراق، مەنىڭ تاۋدان قولعا الىنىپ كەلگەنىمدى ەستىمەسە، (ول ماڭدا تەلەفون جوق بولاتىن) قىز-كۇيەۋ حابارلانىپ، تاماق كىرگىزبەگەن بولار ەدى. بۇل جەدەلدىككە قاراعاندا، اۋقاننىڭ تاۋداعى قىلمىسىن اشكەرەلەپ، مەنى اقتاۋ ءۇشىن قۋا كەلگەندەر بار بولسا كەرەك. كەشكە جاقىن كۇلاننىڭ مۇنداعى ۇيىندەگى ماعان توسەلگەن جاڭا توسەنىش پەن كورپە-جاستىق تا كىردى.
سۇراققا ەرتەڭىنە ساعات وندا شاقىردى. تەرگەۋشى، ۇيعىر حاتشىسىمەن ۇشەۋ ەكەن. ءبىر حانزۋ ءبىر قازاق تەرگەۋشىنىڭ سالەمدەسىپ، ورىندىققا شاقىرىپ وتىرعىزۋلارىنا قاراعاندا جۋاستاۋ كورىندى.
- بيعابىل مىرزا، سەن الدىمەن شايار تارىم مايدانىنان شىققاننان بەرگى جۇرگەن جولىڭدى سويلەپ بەر! - دەپ توتەسىنەن قويىپ قالدى حانزۋ تەرگەۋشى. ەكىنشىسى ونىڭ ءسوزىن اۋداردى. زاڭ تەرگەۋىندەگىدەي الدىمەن اتى-ءجون، جاس، ۇلت دەگەندەي تانىسۋ سۇراۋلارىمەن ءىسى دە بولعان جوق.
- الدىمەن مەنىڭ اتى-ءجونىمدى سۇراۋلارىڭىز قاجەت ەدى عوي! مەنىڭ اتىم نازاربەك، شىققان جەرىم ءۇرىمجى. جول قاعازىم قۇتىبيدىڭ قاتىناس بەكەتى اسحاناسىندا تاماق اقشاسىن تولەگەنىمدە ءتۇسىپ قالىپ جوعالعان. ءتۇسى تانىس شوفەر كۋالىك ەتكەندىكتەن جولداعى تەكسەرۋلەردەن اۆتوبۋس بيلەتىمدى كورسەتىپ قانا ءوتىپ كەلىپ، قۇلجاعا قالالىق ساقشى مەكەمەسىنە كىرىپ مالىمدەگەنمىن. تەكسەرۋ ارقىلى انىقتالعان سوڭ ول مەكەمە كەپىلدىك قاعاز بەرگەن. سىزدەردىڭ مەنەن سۇراماق بولىپ شاقىرتقان ىستەرىڭىز سول جولقاعاز جونىندە بولسا كەرەك؟
- اكەل سول كەپىلدىك قاعازدى! - حانزۋ تەرگەۋشى شيراققانداي شىرايمەن توسىن سۇرادى. ومىراۋ قالتامنان سۋىرىپ ۇستاتا سالدىم. ونى ەشقايسىسى وقىماي، ساقتاپ قوي دەگەن يشارامەن حاتشىعا بەرە سۇرادى:
- ەگەر نازاربەك بولماي، بيعابىل بولىپ انىقتالساڭ قايتەيىك؟
- ۇكىمەت زاڭى قايت دەسە سويتەرسىزدەر.
- ەندى شىنىڭا كەلگەنىڭ دۇرىس، بيعابىل مىرزا! - تەرگەۋشى كۇلىمسىرەي قارادى، اڭىرعانسي قالعان ماعان. - فاكت تولىق، ءسىز - بيعابىلسىز! جونىڭىزگە تەز كەلمەسەڭىز، قىلمىسىڭىز اۋىرلاپ كەتەدى!
- مىناۋىڭىز، اسا كۇلكىلى تۇسىنىك! «فاكت تولىق» دەيسىز تاعى دا! - جۇزىنە قاراپ كۇلىپ جىبەرگەنىمدە قىزارعانداي بولدى. فاكت دەپ وتىرعاننىڭ بارلىعى جورامال ەكەندىگىن وسى باتىلسىزدىعىنان بايقادىم. - فاكت دەگەن ويدان شىعارىلاتىن قۇر ءسوز ەمەس، جانقالتادان شىعارىلاتىن اقشا دا ەمەس قوي، بيعابىل كىم، مەن كىم!
- بيعابىل دەگەندى ءوزىڭىز، ءتىپتى، تانىمايتىن دا بولىپ شىققىڭىز كەلىپ وتىر ما؟ -تەرگەۋشى دە اڭدي قارادى ماعان.
- راس ايتاسىز، تانىمايمىن، ونىمەن كورىسپەگەنمىن! ايتەۋىر، بۇكىل شىڭجانعا سۋىق اتى تاراعان قاتەرلى وڭشى ەكەندىگىن ەستيتىنبىز!
- بيعابىل ەمەسپىن دەيسىز عوي ءسويتىپ؟ حى-حى-حى-ھى-ھى...ى.
- كۇلكىڭىز، بيعابىلگە اينالدىرىپ بولعانبىز دەگەندەي شىقتى عوي، قانە ايتىپ كورىڭىزشى، مەنەن بيعابىلدى قالاي جاساپ شىققاندىقتارىڭىزدى تۇسىنەيىن!
- ونى ەستىرسىز، اسىقپاڭىز! ال، نازاربەك بولساڭىز، قازىر نە ىستەيسىز؟
- اۆتونوم رايوندىق بانكىدە ەدىم. سىرقاتتى بولعانىمنان بەرگى كوبىرەك ۋاقىتىم باركولدەگى ۇيىمدە ەمدەلۋمەن ءوتتى. ءبىراز جەڭىلدەگەن سوڭ وسى جازدا تۋىسقانشىلاپ ىلە جايلاۋىندا بولىپ، بۋ اراسانعا تۇسۋگە كەلدىم.
ۇشەۋى قاتار كۇلدى بۇل جاۋابىما.
- ءسوزدىڭ شىندىعىنا كەلمەۋىڭە ەشقانداي مۇمكىندىك جوق! - دەدى حانزۋ تەرگەۋشى. - سەنىڭ نازاربەك ەمەس ەكەندىگىڭ، مىنە ءوز جاۋابىڭنان دا انىقتالدى. نازاربەك دەگەن، اۆتونوم رايوندىق بانكىگە 67-ءشى جىلى كەلىپ، 68-ءشى جىلدىڭ سوڭىنا تامان قولعا الىنىپ كەتكەن. 70-ءشى جىلى ولگەن. ال، سەن ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋگە 59-شى جىلى كەتكەنسىڭ. سەنى دە ءولدى دەپ ەستىپ ەدىك. ءتىرى ەكەندىگىڭدى، قاشىپ كەتكەندىگىڭدى تارىم مايدانى حابارلادى!
مەن تۋرالى تارىم مايدانىنىڭ «قاشىپ كەتتى» دەگەنى وتىرىك جالاعا ارقالانىپ، قاساقانا قاتتى كۇلدىم:
- نازاربەكتىڭ دە ءتىرى ەكەندىگىن ەندى تۇسىنگەندەرىڭىز ءجون شىعار! نازاربەك ولگەن ەمەس، قولعا الىنعان دا ەمەس، قاتتى اۋرۋ بولىپ، 68-شى جىلى ۇرىمجىدەن ۇيىنە قايتقاندىعى، ۇزاق اۋرۋدان جەڭىلدەگەن سوڭ بۋ اراسانعا تۇسەمىن دەپ كەلىپ، اباقتىلارىڭىزعا ءتۇسىپ، الدىلارىڭىزدا وتىرعانى سىزدەردى ءوزىنىڭ تىرىلىگىنە سەندىرە الماي ما! مەنى بيعابىل دەپ وتىرعاندارىڭىز اۋقاننىڭ جالاسىنا سەنگەندىكتەرىڭىزدەن عانا! ونىڭ نە ءۇشىن وسىنشالىق بەتسىز جالا جاپقاندىعىنىڭ سەبەبىن دە تىڭداپ كورىڭىزدەر ەندى. اۋقاننىڭ انەۋ كۇنى كۇلاندى ىزدەپ تاۋعا شىققانىندا نە قىلمىسپەن سوققىعا جىعىلعاندىعىن ەستىدىڭىزدەر مە؟ ول...
- سەن، ءبىزدىڭ بۇل تەرگەۋىمىزدى اۋقانمەن بايلانىستىرما! - حانزۋ تەرگەۋشى ستولدى زەكىرە شاپالاقتاپ جىبەردى. ناقتىلى تەرگەۋشىمنىڭ، وسى بىرەۋى عانا ەكەندىگى، قاتارىنداعى قازاقتىڭ ءتىلماش ەكەندىگى تەرگەلگەنىمنەن باستاپ بايقالىپ ەدى. مەنىڭ كەيىنگى جاۋابىما ونىڭ حاتشى ۇيعىر جىگىتپەن اڭىراسا قاراسىپ قالعاندىعىنان، ءتىپتى كوپ ىستەن بەيحابار، قاراپايىم ءتىلماش ەكەندىگى ايقىندالدى. ال، تەرگەۋشىنىڭ ءوزىن دە اۋقاننىڭ اتى اۋزىمنان شىعىسىمەن ارس ەتە تۇسكەنىنەن تاني قويدىم، سول قاندىقولدىڭ قايراپ سالىپ وتىرعان جەمتىكتەس قورعاۋشىسى ەكەن. - پارتيا مەن ۇكىمەتىمىزدىڭ ساياسي كادرىن بۇلاي ياناتتاۋلارىڭا جول قويا المايمىز! - دەپ جىبەردى تاعى دا. - سەنىڭ الدامشى قالتاڭا تۇسكەندەر كەشەدەن بەرى سوعان جابىسىپ جاتىر! بۇل تەرگەۋمەن ءبىزدىڭ كەرى توڭكەرىسشى شپيون ۇستاۋىمىزعا اۋقان جولداستىڭ ەشقانداي بايلانىسى جوق! ول - باسشى كادر!
- «باسشى»، «ساياسي كادرىڭىزدىڭ» ەشقانداي بايلانىسىنسىز قولعا الدىڭىزدار ما مەنى! - دەپ مەن ەندى قادالا قارادىم وزىنە. تاۋداعى جاۋىنگەرلەرىمنىڭ قۋا جەتىپ، اۋقاننىڭ جاڭا قىلمىستارىن اشكەرەلەپ، مەنى قۇتقارۋ ءۇشىن ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتقاندىعى تەرگەۋشىنىڭ مىنا سوزىنەن تولىق ايگىلەندى. ەندى بۇعان قورعانا جاۋاپ بەرۋدىڭ قاجەتى قالمادى. - جيىرما جىلدان بەرى «كەرى توڭكەرىسشى»، «وڭشى»، «ۇلتشىل»، «شپيون» دەپ قاماتىپ، ايداتىپ، ءولتىرتىپ كەلە جاتقان كاسىپتىك جالاقور اۋقاننىڭ قاتىسى جوق پا بۇل ىسكە؟ حاتشى جولداس، مەن انىقتاپ اسىقپاي سويلەيىن، مىنا فاكتتەرىمدى قالدىرماي جازۋىڭىزدى وتىنەمىن! وسى قۇلجاعا كەلگەنىمنەن بەرى مەنى ماڭايىمداعى جەسىر ايەلدەردەن كۇندەپ، «قاشقىن»، «كەرى توڭكەرىسشى»، «شپيون» دەيتىن جالالارىمەن قولعا الدىرا الماي ىزىمە ءتۇسىپ جۇرگەن بولاتىن. جاسىرىن جەندەت جۇمساپ، پىشاق سالدىرىپ ولتىرتە الماي قالعان تۇندەرى دە بار. بۇلاي وشىگۋىنە ايعاق، كۋا بولاتىندار كوپ. سول اۋقاننىڭ قاتىسى جوق پا بۇل ىسكە! جولحاتىمنىڭ جوعالعاندىعىن انىقتاپ، كەپىلدىك قاعاز بەرىپ وتىرعان قالالىق ساقشى مەكەمەسىنە شاقىرتا الماي، مەنىڭ جونىمنەن بەيحابار وسى اۋداندىق ساقشىعا ايداتىپ اكەلدىرگەن دە سول اۋقان! سول «ساياسي باسشى كادرىڭىز»، وسى ءۇش-ءتورت كۇننىڭ الدىندا عانا تاۋعا شىعىپ، ۇيىندە مەن جوق ۋاقىتتا نەمەرە قارىنداسىم كۇلانعا باسقىنشىلىق ىستەمەك بولعان. ماقساتىنا جەتە الماعان سوڭ قولىن قايىرىپ شىعارعان! وعان ارا تۇسكەن اۋىلداستارىن وقتاۋلى التىاتارىمەن اتپاق بولعانىندا مىلتىعىن مەن جۇلىپ الىپ، وقتان ادالاپ قايتارعانمىن. الىسىپ ءجۇرىپ وعىنان ايىرىلعاندىعىن بىلمەي قالعان اۋقان، سوندا دا ءبىر جىگىتتى ماڭدايىنان ەكى اتىپ وت الدىرا الماعان سوڭ دۇمىمەن ۇردى. وسىنشالىق باسىنعاندىعى سەبەپتى سول جەردەگى فەرما مۇشەلەرى تۇگەل تەپكىلەدى. سول «ساياسي باسشىڭىزدى»! اشىنعان كەكتى حالىقتىڭ ءولتىرىپ تاستاۋىنان قورقىپ، اتىرەت باستىقتارى جانە مەن جىگىتتەرگە جالىنىپ ءجۇرىپ، ارەڭ توقتاتتىق. اتىرەت باستىقتارى اۋقانعا مۇنان سوڭ زورلىق-زومبىلىق ىستەمەۋ جونىندە انت جازدىرىپ الىپ قويا بەردى. ال، سول ەڭ قاتەرلى كەزەڭدە مىلتىق اتقىزباي قويعان ماعان، سول «ساياسي باسشى كادرىڭىز» بۇرىنعىدان دا قاتتى وشىككەن. ءوزىنىڭ داعدىلى جالاقورلىعىمەن مەنى شپيون دەپ ايداتىپ اكەلىپ قاماتىپ-تەرگەتىپ وتىرعان - سول وشىككەن باستىقتارىڭىزدىڭ بۇيرىعى. ال، مەن راس شپيون بولسام، سول ساياسي باسشىلارىڭىز سونشالىق كوزىككەننەن بەرى قاشىپ جوعالماس پا ەدىم؟ مۇندا قارايلايتىن اتا-انام دا، بالا-شاعام دا جوق، سالت باسىممەن عانا كەلگەن جالعىز جولاۋشىمىن عوي! مۇنداي احۋالدا بوي تاسالاماي، الاڭ-اشىق بەيعام جۇرە بەرەتىن شپيون بولا ما ەكەن! تەرگەۋدەگى ماسەلەنى اۋقان مەن ونىڭ كومەكشى جەمتىكتەسىنىڭ بۇيرىعى ەمەس، ءىستىڭ شىندىعى شەشەدى!
- اق بولساڭ، ءوزىڭدى عانا اقتاپ الماي، باسشىلىققا جارماسىپ، قىلمىسىڭدى اۋىرلاتا بەرەتىندەي، دەنىڭ ساۋ ما ءوزىڭنىڭ؟ - دەپ سۋ جۇقپاس تەرگەۋشى تاعى دا زەكىدى.
- اۋرۋ بولسام دا اقىلىم ساپ-ساۋ ەكەندىگىن ءالى دە بىلمەي وتىرسىز با؟ لاي سۋدان بالىق اۋلاپ، قىرىپ-جويىپ كەلە جاتقان اۋقانداي اتىشۋلى قاندىقولدى قورعاشتاۋدى، ەسى دۇرىس، دەنى ساۋ وزدەرىڭىز قاشان قويماقسىزدار؟ بيجىندە، ءتىپتى ودان بەرگى ۇرىمجىدە توقتاعالى جىلدان اسقان «الەم كۇرەسى»، «مادەنيەت توڭكەرىسى» اتالعان لايساڭ سايقالدىقتار قۇلجادا ءالى توقتاماي، جالا جاۋىپ ادام اۋلاۋ ناۋقانى ءالى جۇرگىزىلىپ جاتقانىنا كىم جاۋاپكەر بولماق؟ وسىنداي ەسەرسوق، تاۋەكەلشىل، باسقىنشى، زورەكەر قاندىقولدى ءالى دە «ساياسي باسشى» اتاپ وتىرعان ءوز باسىڭىزدىڭ دەنساۋلىعى قالاي؟ مۇنان سوڭ سىزدەر ەمەس، حالىقتىڭ تەرگەپ، جاۋاپ الۋعا ءتيىستى بولىپ قالعاندىعىن ءالى تۇسىنبەدىڭىز بە! جولداستار، ەگەر زاڭ كادرى ەكەندىكتەرىڭىز راس بولسا، بۇل جولى ماقساتىنا جەتە الماي قالعان باسقىنشى، قاتىل[1] اۋقاندى بۇرىنعى اسا اۋىر قىلمىستارىمەن قوسىپ، حالىق الدىندا ەندى وزدەرىڭىز جازالاپ بەرۋلەرىڭىز شارت! ەگەر اۋقاننىڭ قىلمىستى ىستەرىنە ورتاقتىقتارىڭىز بولماسا، وعان قارسى ىمىراسىز كۇرەس اشاتىن ۋاقىتتارىڭىز الدەقاشان جەتكەن. ەرتەڭ-بۇرسىكۇنى نە بولاتىندىعىن ويلاپ قورعاشتاڭىزدار ونى! نازاربەك، ءتىپتى ءتىرى بولسا بيعابىل دا تابىلادى. ەشقايدا كەتپەيدى. ال، مىنا اۋقاندى جازالاۋ-جازالاماۋ ماسەلەسى وزدەرىڭىزگە ەڭ زور سىن بولماق!
وسىنى سويلەپ بولا بەرگەنىمدە، اۋىز ۇيدەن رازىلىق-ءسۇيىنىشتى دىبىرلار ەستىلدى. ءبىر-بىرىنە جالتاقتاسا قاراسىپ وتىرعان تەرگەۋ قىزمەتكەرلەرى حاتشىعا ىم قاقتى. حاتشى شىعىپ، اۋىز ۇيدەن ايقايلاپ قۋدى، كوپ ادام تىڭداپ تۇر ەكەن. «ءبىز، وسىنداعى تەرگەۋشىلەردى ىزدەپ، ارىز ايتقالى كەلىپ تۇرمىز، پىكىرىمىزدى ايتپاي، تىڭداتپاي كەتپەيمىز!» دەگەندەي وتكىر داۋرىقتار ەستىلدى. ءنازيپانىڭ داۋىسى ايقىن تانىلدى ماعان. حاتشىنىڭ «ارىزدارىڭىز بولسا دا، پىكىرلەرىڭىز بولسا دا اناۋ بولىمگە بارىپ ايتىڭىزدار، باستىقتار سوندا!» دەگەن جۇمساق جاۋابىمەن شىققاندىقتارى ەستىلدى.
ۇكىمەت پەن قوعامنىڭ قازىرگى احۋالى جونىندەگى مەنىڭ تۇسىنىگىم دۇرىس بولماسا، اۋقاننىڭ تەرگەۋشىلەرى دۇرسە قويا بەرىپ، بۇل سويلەگەن ۇگىتىم تۇگىل ءوزىمدى دە ۇگىپ جىبەرەتىن پوزيتسيا كورسەتەر ەدى. ويلانىسىپ قالدى. نىعايا ءتۇستىم. بىراق تەرگەۋشى، ءبىراز ويلانىستان سوڭ جۇمساق تا باسەڭ ۇنمەن ۇرەيدى الارلىق زىلدەي اۋىر تۇسىنىك بەرۋگە كىرىستى:
- بۇل تەكسەرۋىمىز، مادەنيەت توڭكەرىسى دە، اۋقاننىڭ ءىسى دە ەمەس. سونى ۇعىپ الىڭىز، شەكارا ماسەلەسى! شۋجۇڭجۋيدىڭ بۇزعىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسىمىز ەشقاشان توقتامايدى! ءسىز، بيعابىل بولساڭىز دا، نازاربەك بولساڭىز دا بىزگە ءبارى-ءبىر، ەكەۋىڭىز دە كورىنبەي كەتكەندىكتەرىڭىزگە كوپ ۋاقىت وتكەن. ال، بۇگىن ءۇرىمجى دە ەمەس، ءدال شەكارا تۇبىنە قالاي پايدا بولا قالدىڭىز، سوعان جاۋاپ بەرىڭىز! ءتىپتى، نازاربەك-اق بولىڭىزشى، تەكسەرىپ انىقتاۋىمىزشا ءسىز جوعالعالى ون جىل بولعان. سودان بەرى ءسىزدى كورگەن ەشكىم جوق. قايدا بولعاندىعىڭىزدى سويلەپ بەرىڭىز! ەندى شىندىعىڭىزدى سويلەمەي قۇتىلا المايسىز! بەكەر قينالماڭىز، ءسىز ءۇشىن ەندىگى ەڭ وڭاي جول، سوۆەت شۋجۇڭجۋيشىلارىنا قاي شەكارادان ءوتىپ كەتكەندىگىڭىز بەن مۇندا ولاردان نە مىندەت الىپ كەلگەندىگىڭىزدى شىنشىلدىقپەن سويلەپ بەرۋ عانا. «مويىنداعانعا كەڭشىلىك، قاسارىسقانعا قاتالدىق» - ءبىزدىڭ قىلمىس وتكىزگەندەرگە قاراتىلعان بۇل ساياساتىمىز ماڭگى وزگەرمەيدى!
مىسقىلدى جىميىسپەن قارادىم تەرگەۋشىنىڭ جۇزىنە:
- اۋقان تاعى دا قانداي ءتۇس كورىپتى، ءبارىن ايتىڭىزشى!
- بۇل - اۋقاننىڭ ءتۇسى ەمەس، ءوز قىلمىسىڭ! ءبىزدىڭ تەكسەرىپ تابۋىمىزبەن قويىلىپ وتىرعان فاكت! قىلجاقتاماي جاۋاپ بەر!
- جيىرما جىلدان بەرى قىلجاقتاپ داعدالعان اۋىزدار عانا قىلجاقتاپ وتىر. بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز فاكت ەمەس، ەسى كەتكەننىڭ ەپسىز-قيسىنسىز جالاسى! مەنىڭ قايدان كەلگەندىگىمە شىنايى فاكت مىناۋ! بۇل، ۇياتى بار تەرگەۋشىنىڭ ءتىلىن بۋاتىن زاتتىق فاكت! - كۇلاننىڭ بەرگەن ءۇرىمجى اۆتوبۋس بيلەتىن الدىنا قويا سويلەدىم. - ون جىلدان بەرى ۇيىمدە، ءتورت بالام مەن كەمپىرىمنىڭ قاسىندا بولدىم. بۇلاردى تاستاپ، اۋرۋ باسىممەن باسقا مەملەكەت شەكاراسىنا ءوتىپ كەتە المايمىن، بۇل دا فاكت!
- ەشقايدا شىقپادىڭ با؟ ون جىلدان بەرى سەنى ەشكىمنىڭ كورمەگەندىگى دە فاكت ەمەس پە، بۇرىنعى قىزمەتتەستەرىڭنىڭ بىرەۋىنە كورىنبەگەندىگىڭ، باسقا مەملەكەتتە بولعاندىعىڭنىڭ فاكتى ەمەس پە!
- سودان بەرى الدەنەشە رەت ۇرىمجىگە كەلىپ ءدارى الىپ قايتتىم. مەنى كورگەن ادام كوپ. بىراق، مادەنيەت توڭكەرىسى دەيتىندەرىڭىزدىڭ العاشقى كەزىندەگى جاقىن قىزمەتتەستەرىم جوق. قامالىپ-ايدالىپ كەتكەن بە، ءيا، كوشە-كوشەدە قارسى كوزقاراستاعىلارمەن سوعىسىپ ءجۇر مە، نەمەسە ۇيلەرىندە تىعىلىپ جاتا ما، بىلمەيمىن. ايتەۋىر مەن ىزدەپ كەلگەندە قاقپالارى دا بەرىك تۇرادى. ال، كوبى، مەن تۇگىل ءبىرىن-ءبىرى تانىمايتىنداي، ۇمىتىپ تا كەتكەن. ەستەرىندە وزدەرىن قورعاۋدان باسقا ەشتەڭە قالماعان. سىزدەر قازىرگى ءۇرىمجىنى بۇرىنعىداي دەپ بىلسەڭىزدەر، مادەنيەت توپالاڭىنىڭ، ءتىپتى وزدەرىڭىزدىڭ دە نە ىستەگەندىكتەرىڭىزدى بىلمەيدى ەكەنسىزدەر!
- ءجا، ۋاقىت دەگەن ءبىر جەرگە بارىپ قالىپتى، - دەدى قولساعاتىن قاراعان تەرگەۋشى. - ەندى بىلاي بولسىن، سەن ايدالىپ كەتكەننەن بەرگى، وزىڭشە ايتقاندا اۋىرعاننان بەرى قايدا بارىپ، قايدا بولعاندىعىڭدى، جىل-اي كۇن چيسلوسى بويىنشا جازىپ شىق! شىنىڭا كەلمەسەڭ قىلمىسىڭ ءتىپتى اۋىرلاپ كەتەتىندىگىن ۇمىتپا!
مەنى حاتشىعا ايداتىپ، اباقتىعا قايتاردى. جالعىز جاتقان ءوز نومىرىمە كىرىپ كەلسەم، مەنىڭ ورىن توسەگىمە قاتارلاستىرىپ جايىلعان شاپان ۇستىنەن تەگىستەلگەن قىرما قارا مۇرتتى قىزعىلت سارى جىگىت سەكىرىپ تۇرەگەلدى. قولىنا قىسپاق، اياعىنا كىسە سالىنعان ەكەن. مەن تەرگەلۋگە كەتكەن سوڭ كەلىپ قامالعان بەيتانىس جاڭا «مەيمان»، ماعان پالە كوتەرە تۇرەگەلدى ورنىنان:
- اسسالاۋماعالايكۋم، بيعابىل اعا! - دەپ بارلىق جاسىرىپ جۇرگەن اتىمدى اشكەرەلەي سالعانىنا جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى. ايداپ كەلگەن حاتشى دا جاڭا «مەيمانعا» تىكىرەيە قاراپ تۇرا قالعان ەكەن.
- ۋاعالايكۋماسسالام! - دەپ سالەمىن ونشالىق بوگەلمەي قابىلداسام دا، ۇرەيلەنە ءۇڭىلدىم جۇزىنە. وسى قۇلجادا عانا سىرتتاي كورىنىپ جۇرگەن بەيتانىس جىگىت ەكەندىگىن شىرامىتقاندايمىن. بىراق، مۇرتىنان ەمەس، قاسىنىڭ ۇستىندەگى كىشكەنە تىرتىعى مەن قىزىلسارى ارىق جۇزىنەن، الاعايلاۋ ءبىر كوزىنەن شىرامىتتىم. مىنا ادەمى قارا مۇرتى بولماسا، سىرتىمنان ەكى رەت كورىنىپ كۇدىكتەندىرە وتكەن سول سۇركەي جىگىت سياقتى. سوندا دا تولىق ايقىندالا قويمادى، كۇلىمدەي قاراپ، جىلى شىراي كورسەتتى.
- سالەم بەرۋىڭ تەرىس ەمەس، جىگىتىم، - دەدىم، ءسال عانا كىدىرىستەن سوڭ. - بىراق، ماعان قويعان اتىڭدا مۇلدە جاتتىق بار! سەن كىمسىڭ؟
- ءۇيباي-اۋ، تانىماي قالدىڭىز با، بيعابىل اعا، تارىمدا اتىرەتىڭىزگە ىرگەلەس اتىرەتتەن كەلىپ، سالەم بەرىپ ءجۇرۋشى ەدىم عوي، راس، وندا مەن سەمىزدەۋ ەدىم. اۋرۋ ايلاندىرىپ ارىقتاعاندىعىمنان تانىماي قالدىڭىز-اۋ دەيمىن. اتىم جارىلقاسىن ەدى عوي!
- سەن تارىمدا بولعانىڭمەن، ول مايداندا مەن بولماسام، مەن قايدان تانىماقپىن، سەن قالاي تانىماقسىڭ!
- سەنى كىم اكەلىپ قامادى مۇندا؟ - دەپ حاتشى تەرگەي جونەلدى ونى.
- مەنى ساقشىلار اكەلىپ قامادى!
- نە قىلمىسپەن قامادى؟
- تارىمنان كەلگەن بەيشارالارعا ويدا جوق جالا جابىسا بەرەدى ەكەن. قاشىپ كەلدىڭ دەپ قولىما قىسپاق سالىپ اكەلىپ، وسى بولمەگە كىرگىزدى دە مىنا كىسەندى دە سالدى!
- تارىمنان قاشان كەلىپ ەدىڭ؟
- الدىڭعى جىلى كۇزدە مايداننىڭ ءوزىنىڭ كەشىرىمىمەن، جولداۋ قاعازىمەن كەلگەنمىن. بىراق، ول قاعازىم وسى جازعىتۇرىم جوعالعان. ۇيىمە كەلىپ العان سوڭ مايداننىڭ ول قاعازى كۇن وتكەن سايىن كەرەكسىز سياقتى كورىنىپ، جانقالتامدا توزىپ جۇرەتىن.
- ءۇيىڭ قايدا؟
- ءۇيىم وسى قالادى. «ايرانباق» جاقتاعى شەت كوشەدە! تارىم مايدانىنان كەشىرىم قاعاز الىپ كەلگەنىمدى سەميامداعىلار دا، قوشنالارىمىز دا كورگەن!
- ال، مىنا ادامدى قايدان كوردىم دەدىڭ؟ - حاتشى مەنى نۇسقاپ سۇرادى ودان.
- بيعاڭ اعانى ما؟ تارىمدا، بۇل كىسىنىڭ اتىرەتىمەن قوشنا اتىرەتتە بولاتىنمىن. ەكى جىل كورىسىپ تۇرعانبىز!
- سەن ءوزىڭ ول مايداننىڭ قايسى اتىرەتىندە بولىپ ەدىڭ؟
بۇل سۇراۋعا قارا مۇرت پالە ويلانىپ قالىپ، ارەڭ جاۋاپ قاتتى:
- تىڭ يگەرەتىن ۇلكەن اتىرەتتە.
- بيعابىل دە سوندا بولىپ پا ەدى؟
- سوعان ىرگەلەس، جاقىن اتىرەتتە ەكى جىل تۇرعان.
- ونان سوڭ قايدا كەتىپ ەدى؟
- بىلمەيمىن، باسقا اتىرەتكە اۋىسىپ كەتتى دەپ ەستىگەنبىز!
مەنىڭ تۇرعان اتىرەتىمدى بۇل پالەنىڭ بىلمەگەندىگىنەن، تارىم مايدانىندا مەنى كورگەندىگى تۇگىل، ول مايداندا ءوزىنىڭ دە بولماعاندىعى ايقىندالدى. قاۋىپتەن جەڭىلدەي قالدىم.
- ءسىز كورىپ پە ەدىڭىز مۇنى؟ - دەپ حاتشى مەنەن سۇراعاندا جىميا قاراپ جاۋاپ قاتتىم:
- ءوزىم تارىمدى كورمەسەم، ول مايداننان مۇنى قايتىپ كورمەكپىن! وسى قالا كوشەلەرىنەن عانا كورىنىپ جۇرگەن! قازىر مۇنىڭ مەنى «بيعابىل اعا» دەپ اتىمدى وزگەرتىپ اتاپ، وتىرىك تانىپ تۇرعان سەبەبىن ايقىنداپ الىپ جاۋاپ بەرەيىن!
- سەنى بۇل نومىرگە اكەلىپ قاماعان كىم؟ - حاتشى ودان تىگىلە قاراپ سۇرادى.
- اتتارىن بىلمەيمىن!
- ءتۇرىن تانيسىڭ عوي؟
بەيتانىس مۇرتتى باس يزەگەن سوڭ، حاتشى مەنى جەڭىمنەن ەسىك سىرتىنا تارتىپ، «از ۋاقىت قانا ساقتانا تۇرىڭىز!» دەي سالا قايتا يتەرمەلەگەن بولىپ كىرگىزىپ، قۇلىپ سالدى. مەن بەيتانىس جىگىتكە تاعى ءۇڭىلدىم. ءوز شىرايىنا شىمقاي قارا مۇرت تا ۇيلەسپەيتىندەي، جاساما مۇرت سياقتى. ونى انىقتاۋدىڭ الدىندا سىلتاۋىن تاۋىپ، ءوزىن ءتىنتىپ الۋدى ويلاستىردىم. وتىرىك قامالعان جاسوس بولسا، قۇر قول دا ەمەس شىعار. قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن. ءوز توسەگىمە قاراي سالا سۇرادىم:
- ءۇي، مەنىڭ ورنىمدى كىم تىنتكەن؟
- مەن كەلگەن سوڭ تىنتكەن ادامدى كورمەدىم، اعا! - دەگەنىنشە ءوزىم اۋدارىستىرىپ، اقتارا ءتىنتتىم كورپە-جاستىعىمدى.
- مىنانىڭ استىنا قويىپ كەتكەن ەلۋ يۋان اقشانى كىم الدى؟ - قادالا ءتۇستىم وزىنە.
- قۇداي بىلەدى، اللا بىلەدى، مەن المادىم، اعاتاي! - ازار دا، بەزەر بولدى مەيمانىم. استىنان ىزدەگەن بولىپ، شاپانىن جۇلىپ الا سىلكىگەنىمدە، ءبىر جەڭى اۋىرىراق سەزىلدى. قولىمدى سۇعىپ جىبەرىپ، جەڭ استارىنان جارقىلداعان قانجاردى سۋىرىپ الدىم.
- اباقتىعا مىناداي قۇرال الىپ كىرۋگە كىم رۇقسات ەتتى؟ ماقساتىڭ نە؟ - بىلەگىنەن تارتىپ، بىلاي شىعارىپ الدىم دا جاۋاپ بەرمەسە دە تەرگەي ءجۇرىپ، ۇستىندەگى كيىمىن ءتىنتتىم. اساۋ جىلقىنى الداعانداي ورلەتە سيپاپ كەلىپ، مۇرتىن جۇلىپ كەپ الدىم. تەپ-تەگىس قىرقىلعان قارا ەشكى تەرىسىنەن جاسالعان مۇرت ەكەن. ءوڭ-تۇسىنەن ايىرىلىپ، قالتىراپ كەتتى قاسكويىم.
- ءجا، مەن الدىمەن ءوز شىنىمدى ايتايىن، اقشام جوعالعانى وتىرىك! - دەدىم مەن. - سەنىڭ مەنى «بيعابىل اعا» اتاپ، جالا جاپقانىڭنان-اق، وسىندا اۋقان مەن ونىڭ كومەكشىلەرىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەلگەنىڭدى بىلگەنمىن. سولارعا تىڭشى بولىپ، مەنىڭ سوڭىما بۇرىننان ءتۇسىپ جۇرگەن تىرتىق ماڭداي بولاتىنسىڭ! قاي كەشتە قايسى ۇيگە بارىپ مەيمان بولعانىمدى دا اۋقانعا سەن جەتكىزىپ جۇرگەنسىڭ! مەنىڭ الدىمدا سەنىڭ وتكىزگەن قىلمىسىڭ ەكەۋ. ءبىرى مەنىڭ اتىم نازاربەك ەكەندىگىن باسقالاردان سان رەت ەستىپ ءجۇرىپ-اق، قوجالارىڭنىڭ بۇيرىعىمەن بيعابىل اتاپ، جالا جاپقانىڭ! ەكىنشى، تاعى دا سولاردىڭ بەرگەن قانجارىمەن مەنى ءولتىرىپ، ەرتىپ كەلگەن ساقشىڭنىڭ كومەگىمەن وسى اباقتىدان قاشىپ شىعىپ كەتپەك بولۋىڭ! مەنىڭ وزىڭە تيتتەي جازىعىم بولماي-اق وسىنشالىق زور قاستىق سايلاعانىڭ ءۇشىن مەن سەنى دە ەندى ايامايمىن! تەك، شىندىعىڭدى ماعان تولىق سويلەپ بەرسەڭ عانا جەڭىلدىك تاباسىڭ! ەندى وزدىگىڭنەن سويلەيمىسىڭ، بولماسا مىنا قاندى قانجارىڭمەن مۇرتىڭدى جايىپ تاستاپ، ولگەنىڭشە تەپكىلەي بەرەيىن بە؟ ەگەر مەنىڭ تەپكىمنەن ءولىپ كەتسەڭ، «ماعان قانجار جۇمساعاندىعىڭنان» ولگەن بولىپ دالدەلەنەسىڭ!
- سويلەيىن، اعاتاي، سويلەيىن!
ول جۇگىنىپ وتىرىپ الىپ سويلەي بەردى دە، مەن جازا بەردىم. ءوزىنىڭ تارىم مايدانىنا بارىپ كورمەگەندىگىن، مەنى بۇرىن تانىمايتىندىعىن مويىندادى. مەنى بيعابىل دەپ اتاۋداعى ماقساتىن سۇراعانىمدا، ءبىرىنشى كوزقاراستىڭ «ابدىرەيىم اتتى ءبىر توپ باسشىسى ءسىزدى بيعابىل اتاپ سىناپ كورۋگە جىبەرگەن» دەپ قانا قويدى. اۋقان شتابىنىڭ، ءيا، مەنى تەرگەپ جاتقان پروكۋراتۋرا تەرگەۋشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن كەلگەندىگىن موينىنا الۋدان قورقىپ، باس تارتتى. بۇعان دا مويىنداتۋدىڭ دالەلىن سويلەپ وتىرعانىمدا حاتشى ءبىر وفيتسەردى باستاپ كىرىپ كەلدى. ءتۇسى جىلى قىزىلكۇرەڭ حاتشىنىڭ سۇرلانىپ، سۋىق شىرايمەن كىرۋىنەن ەكەۋىنىڭ قاتتى ايتىسىپ، ىزالانىپ كىرگەندىگىن بايقادىم. قاسكويدى مەنىڭ قاسىما وسى وفيتسەر اباقتى كىلتشىسىن الداۋمەن اكەلىپ قاماعان ءتارىزدى. «بۇل ادامدى ءبىز ەشكىممەن تىلدەستىرمەي تەكسەرۋ ءۇشىن جالعىز قاماعانبىز!» دەپ حاتشىنىڭ كىرە سويلەۋىنەن ۇقتىم بۇل جايتتى.
قانجار مەن جاساندى مۇرتتى قولىما الا تۇرەگەلدىم دە، وتىلگەن وقيعانى ەكەۋىنە كەزەك قاراپ مالىمدەدىم. بۇل جاسوسىنىڭ قولىنا قىسپاق، اياعىنا كىسەن سالعان بولىپ، قىلشىلداعان قانجارمەن قۇرالداندىرىپ اكەلىپ، جاساندى مۇرتپەن مەنىڭ قاسىما جاتقىزعانداعى قاماتۋشىنىڭ ماقساتى سوزىمدە اشىق اشكەرەلەندى. قانجارعا قولىن بۇرىنىراق سوزعان وفيتسەرگە بەرمەي، تەرگەۋ حاتشىسىنا مىندەتتەپ ۇستاتتىم:
- اباقتىعا جاسىرىن كىرگىزىلگەن قانجار تۇگىل، ادام ولتىرە المايتىن تەمىرتەك كەزدىك تە تەكسەرىلۋگە ءتيىستى! - دەپ انىقتاپ تاپسىردىم حاتشىعا. - ال، مىنا جاساندى مۇرت، جاۋابىما فاكت بولۋ ءۇشىن وزىمدە قالا تۇرسىن!
- ءجۇر! - دەپ زەكىگەن وفيتسەردىڭ بۇيرىعى بويىنشا جاسوس، شاپانىن قولتىعىنا قىستى دا، كىسەنىن شالدىرلاتا جونەلدى. حاتشى ماعان قاراپ تۇرىپ قالدى دا، تەكسەرىپ جازعان قاعازىما ءۇڭىلىپ كۇلدى:
- ءسىز، اسا قابىلەتتى تەرگەۋشى ەكەنسىز! جارايدى، بۇل ماتەريال دا وزىڭىزدە تۇرسىن! - دەي شىققانىنا ءىشىم جىلىنىپ قالعانداي بولدى. حاتشى اباقتى قۇلپىن اسىعا سالىپ، الگى ەكەۋىنىڭ سوڭىنان قۋا جونەلگەنىن ەسىك ساڭىلاۋىنان كورىپ قالدىم.
ەكىنشى رەت تەرگەۋگە ەرتەڭىنە ساسكەدە باسقا ءبىر ساقشى ايداپ اپارىپ كىرگىزدى مەنى. تەرگەۋشى، كەشە تۇستەن كەيىنگى اباقتىدا بولعان وقيعانى باستان-اياق «ەستىگەندىگىن» الدىمەن سويلەدى.
«ول جىگىتتىڭ باسقا ءبىر كوزقاراستاعى توپتىڭ ءبىرىنشى كوزقاراس شتابىن ارانداتۋ ءۇشىن جىبەرگەن جاسوسى بولىپ انىقتالعاندىعى، ونىڭ ۇستىندەگى تەرگەۋگە ءوزىنىڭ دە قاتىناسقاندىعىن» ايتتى.
سەن شەت ەل جاسوسى بولعاندىقتان ءبىزدىڭ ىشكى ىسىمىزگە ارالاسپايسىڭ! ول وقيعا جونىندە قارسى سۇراۋ قويۋىڭا، ونى دالەل-فاكت ەتىپ، بىزگە قارسى شابۋىلداۋىڭا رۇقسات جوق! - دەدى سوڭىندا. -سەبەبى، ءبىز وسى ۇشەۋمىز دە پروكۋراتۋرا جاعىنان تاعايىندالعان، ەشقانداي كوزقاراس توبىندا بولماعان قالىس تەرگەۋشىلەرمىز! ۇقتىڭ با؟
- قانشالىق قالىس ەكەندىگىڭدى ۇعىپ بولدىم! - دەپ كۇلە جاۋاپ قايىردىم مەن. - سول «ارانداتۋ ءۇشىن» اباقتىعا كىسەندەپ كىرگىزگەن جسوسىڭىزدى قانجارى مەن جاساندى مۇرتىن ءوز الدىنا جايىپ قويىپ، مەن دە تەرگەپ ۇلگەرگەنمىن. ونىڭ اباقتىعا سىزدەردى ەمەس، ءبىرىنشى كوزقاراس شتابى جاعىنان مەنى ارانداتۋ ءۇشىن كەلگەندىگى ءوز مويىنداۋىمەن انىقتالدى. قىلمىسپەن كىسەندەلىپ، قولعا الىنىپ كىرگەن كۇناھارعا قانجاردى دا ۇستاتىپ كىرگىزگەن ساقشى مەن پروكۋراتۋرانى كورگەنىم وسى بولعاندىقتان عاجاپسىنىپ تەرگەدىم، ايىپقا بۇيىرمايسىز، ول مەنىڭ ءوز كۇناھارىم! وزىنە جاسىرىن قاستىق ىستەمەك بولعان جاۋدى ءوز قولىنا تۇسكەندە ارقانداي ادام ارقانداي جاعدايدا دا تەرگەۋگە ءتىپتى، جازالاۋعا دا حاقىلى! مەنىڭ سويلەۋىمە رۇقسات ەتپەيتىن ماسەلەڭىزدى سويلەمەي-اق قويايىن. بىراق، ونىڭ تاڭباق بولعان «بيعابىلىن» ءسىز دە تاڭباڭىز ماعان! سەبەبى، ونىڭ ءوزى مويىندادى! ءبىرىنشى كوزقاراس شتابىنىڭ جىبەرگەن جاسوسى ەكەندىگىن ءتىپتى ايقىن سويلەپ بەردى!
- ايتتىم عوي مەن ساعان، ول باسقا كوزقاراستاعى ءبىر توپتىڭ ارانداتۋ ءۇشىن جىبەرگەن جاسوسى دەپ! ۇكىمەتتى ارانداتۋ ءۇشىن كەلگەن جاسوس، ارينە ءبىزدىڭ ساعان قويىپ وتىرعان ماسەلەمىزدى الدىڭا قويماي، ءسويتىپ، ءبىز جاقتا بولىپ الىپ قانجار جالاڭداتپاي ارانداتا المايدى. وسىنى دا تۇسىنبەيمىسىڭ؟
- «وسىنى دا تۇسىنبەيمىسىڭ» دەدىڭىز بە، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا.. وتە تۇسىنىكتى ەكەن! تۇسىنەيىن-تۇسىنەيىن، ماعان قوياتىن سۇراعىڭىزدى ەندى قويا بەرىڭىز! - دەپ تاعى كۇلدىم.
- نەگە كۇلەسىڭ؟ - زەكىپ قالدى ماعان.
- كۇلكى جونىندەگى جاۋابىم ايتىلار، مەنەن سۇرايتىن ماسەلەڭىزدى سۇراڭىزشى الدىمەن!
- سەن، نازاربەكپىن دەيتىن قالجاقتى قويىپ، شىنىڭا كەل، سەنىڭ بيعابىل ەكەندىگىڭە فاكتىمىز كوپ!
- مىنە، بۇل قالجاققا كۇلمەي قايدا كۇلەرمىز! بۇعان فاكتىڭىز «كوپتى» بىلاي قويىپ، مۇلدە جوق! مەن، ءوزىمنىڭ اتىم نازاربەك ەكەندىگىنە سەنىمىم كامىل بولعاندىقتان، ول جونىندە فاكت قويا المايتىندىعىڭىزعا دا سەنىمىم كامىل! كەشەگى جىگىتىڭىزگە مەنى «بيعابىل اعا» دەگىزىپ، مۇلدە وتىرىك تانىتپاق بولعانداعى ماقساتىڭىز دا مەنى وسى سۇراعىڭىزعا مويىنداتۋ ءۇشىن ەمەس پە ەدى!
- ارالاستىرما ول وقيعانى دەدىم مەن ساعان! ءتۇزۋ جاۋاپ بەر! - دەپ اقىردى تەرگەۋشى!
- ءوزى ارالاسىپ كەتىپ تۇرماي ما، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، تەرگەۋشىنىڭ ءوزى ارتىنا قاراماي، ماعان بيعابىلسىڭ دەپ قايتا قادالعاندا، بەتسىز قارا مۇرت كيلىكپەي قايتپەك! وزدەرىڭىزدىڭ مەن تۋرالى جالالارىڭىزدى ىسكە اسىراتىن فاكت تابا الماعاندىقتارىڭىزدىڭ ەڭ ايقىن دالەلى سول جاساندى مۇرت وقيعاسى بولعاندىقتان، ونى ايتۋدان مەنى شەكتەي المايسىز!
- سەنى كۇلاندى قالاي تاپتىڭ؟
- نازاربەك بولسام كۇلاندى تابا الماي ما ەكەنمىن؟
- نازاربەك دەگەن ءتىرى بولسا دا، كۇلاندى تانىمايتىندىعىن بىلەمىز!
- نازاربەكتىڭ كۇلاندى «تانىمايتىندىعىن» قالاي ءبىلدىڭىز؟ ونىڭ جاقىن جۇرگەن دوسى ما ەدىڭىز؟
- نازاربەك ۇرىمجىدە تۇرعاندا كۇلاننىڭ ۇيىنە بارماعان، سۇراستىرىپ تا كورمەگەن! - دەپ اقىردى تەرگەۋشى. - سەن قىلجاقتاماي دۇرىس جاۋاپ بەر، پروكۋراتۋرا مەن ساقشى ورىندارى سەنىڭ قىلجاقتايتىن كىسىڭ ەمەس!
- بۇل جولى شىنىڭىزدى ايتتىڭىز، كىسى ەمەس ەكەن! ىپ-راس، سولاي بولىپ كەتىپتى! «نازاربەك دەگەن ءولىپ قالعان» دەپ ءوزىنىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ كوكىگەن ول بەتسىز، نازاربەك ءوزىنىڭ نەمەرە قارىنداسى كۇلانمەن «تانىس ەمەس» دەگەنگە دە جەتىپ وتىر. سونداي «كىسى» بولا ما ەكەن! ول شاقتا وڭشى كۇلاندى قىپ-قىزىل توڭكەرىسشى نازاربەك اشكەرە ىزدەي مە! بۇل سىزدەرگە قارسى قىلجاقتاۋىم ەمەس، وسىنشالىق قاراڭعى ۇكىمىڭىزگە قاراي ايتىلىپ وتىرعان شىنايى فاكتتى جاۋاپ!
- ءوزىڭ پروكۋراتۋرانىڭ تەرگەۋ قۇقىعىنا، زاڭعا باعىناسىڭ با، جوق پا؟
- زاڭعا باعىنباسام اۋداندىق ساقشىنىڭ شاقىرتۋىنا كەلىپ، اباقتىڭىزعا كىرەم بە! تەك، سۇراۋ-تەرگەۋدەگى كورسەتىپ وتىرعان فاكتتەرىڭىز بەن پەيىلدەرىڭىزدەن وزدەرىڭىزدى تۇسىنبەي وتىرعان جايىم بار. مەنىڭ قىلجاقتاعانداي بولىپ كورىنبەۋىم ءۇشىن الدىمەن مىنانى ءتۇسىندىرىڭىزشى. ءسىزدىڭ زاڭ قىزمەتىنە تاعايىندالعانىڭىزعا نەشە جىل بولدى؟
- اش كوزىڭدى، مەن سەنى تەرگەپ وتىرمىن، سەنىڭ مەنى تەرگەيتىن قۇقىعىڭ جوق!
- راس ايتاسىز، مەنىڭ قارسى سۇراۋ قويۋعا دا قۇقىعىم جوق ەكەن. سولاي بولسا دا زاڭدى كىمنەن ۇيرەنگەندىگىڭىزدى بىلۋگە مۇقتاجبىن. «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانىنىڭ الدىنداعى زاڭ قىزمەتكەرلەرى بولماسا، كەيىنگى قىزمەتكەرلەر زاڭ دەگەندى اۋقانداردىڭ بۇيرىعى دەپ قانا ءتۇسىنىپ كەلگەن. زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ زاڭ بويىنشا قىزمەت ىستەمەگەنىنە جيىرما جىلدان استى. سوندىقتان زاڭ دەگەندى ءوزىڭىزدىڭ قايدان ۇيرەنگەندىگىڭىزدى بىلمەي جاۋاپ بەرە بەرسەم قاتەلەسەدى ەكەنمىن. ماسەلەن، مەن ءوزىمنىڭ شىندىق جاۋابىمدى فاكتپەن قانشالىق دالەلدەپ تۇرسام دا ونى قۇلاقپەن تىڭداۋدىڭ ورنىنا تاناۋلاپ، «زاڭعا باعىناسىڭ با، جوق پا» دەپ سۇرادىڭىز. مۇنىڭىز، «اۋقاننىڭ بۇيرىعىنا باعىنىپ، شپيوندىققا مويىندايسىڭ با، جوق پا؟» دەگەن ماسقارا ماعىناداعى سۇراق بولىپ قالمادى ما! مەن اۋقاننىڭ جالاسىنا ارينە مويىندامايمىن. ول، زاڭ ەمەس، اۋقانىڭا سوندىقتان باعىنبايمىن! بۇل جايىمدى ءسىز «زاڭعا باعىنباعاندىققا» شىعارىپ، قاتتى وشىگىپ وتىرسىز. فاكتكە قۇلاق اسپاي، اۋقانداردىڭ بۇيرىعىن قايتسەم دە ورىندايمىن دەپ قاسارىسىپ، زاڭعا باعىنباي وتىرعان ءوزىڭىز بە، مەن بە؟
- اپار، جاپ! قاما! - تەرگەۋشى اقىرىپ جىبەردى حاتشىعا.
حاتشى ەسىكتەن شىعا بەرە مەنىمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ كۇلدى:
- بۇگىنگى جاۋاپتا ءتىپتى كەلىستىردىڭىز ءوزىن! - دەگەنىنە مەن تاڭىرقاي قارادىم. حاتشى ءوز جايلارىن تومەن قاراپ كۇبىرلەي ءتۇسىندىردى. - ءبىز، وسى ۇشەۋمىز ءبىر قىزمەتتە وتىرعانىمىزبەن ءۇش ورىننان وكىل بولىپ سايلانىپ شىققانبىز. سىزدەردىڭ بۇل دەلو - ۇلكەن تالاستاعى دەلو. ءبىر جاقتىڭ تەرگەۋىنە ءبىر جاق سەنبەيتىن بولعاندىقتان ىنتىماق ءۇشىن ءۇش ورىننان ۇشەۋمىزدى قوسىپ تاعايىنداعان. سوندا دا مىناۋ تەرگەۋ باستىعى بولىپ سايلاندى دا، «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» كونە سۇردەگىنە ءتۇسىپ، قۇقىق تاعى دا اۋقان جاقتا بولىپ قالىپ وتىر. ۇستىڭىزگە كەشەگى كىرگەن جاسوستى قالعان ەكەۋمىز، راسىندا دا، بىلمەيمىز. قاتەرلى وقيعا تۋىلاتىندىعىن سەزگەن سوڭ ايتەۋىر ايتىسىپ ءجۇرىپ قۋىپ شىقتىق. فاكت ءۇشىن قانجارىن الىپ قالدىق.
- راحمەت بۇل قورعاۋىڭىزعا! ولاردىڭ ءالى دە قان توگۋ نيەتى بارىن جوعارى جاققا سول قانجار ارقىلى مالىمدەرسىزدەر!
- «جوعارى جاق» دەگەندەرىڭىز دە قازىر تابىلمايدى. قولىمىزدان كەلىسىنشە...
قارسى جاعىمىزدان ءبىر ساقشى قاراپ تۇرعانىن كورگەن حاتشى، ءسوزىن شورت توقتاتتى دا، مەنى اباقتى ەسىگىنەن «جەلكەلەپ» كىرگىردى.
تەرگەۋشى ءۇشىنشى رەتكى سۇراققا ەرتەڭىنە تاعى دا سول ۋاقىتىندا شاقىرتتى.
- تۇر سولاي! - اقىرىپ قالدى كىرىپ بارعانىمدا. - كەشەگى سۇراققا جاۋاپ بەر الدىمەن!
- كەشەگىڭىز سۇراق پا ەدى، «سەن نازاربەك ەمەس، بيعابىلسىڭ» دەگەنىڭىز سۇراق ەمەس، ۇكىم ەدى عوي. سوندىقتان مەن سىزدەن فاكت سۇراعانمىن، سولاي ەمەس پە؟ ال، فاكتىڭىزدى قويىڭىز، قۇلاعىم سىزدە!
- بيعابىل ەكەندىگىڭنىڭ فاكتى تولىپ جاتىر! ءبىز سوندا دا ءوزى سويلەپ، ءوزى مويىنداسىن دەگەن كەڭشىلىك بويىنشا كۇلانمەن بولعان بايلانىسىڭ جونىندە سۇراعانبىز. انىق بيعابىل ەكەندىگىڭ كۇلانعا بۇرىننان سىبايلاس جاقىندىعىڭنان دا كورىنىپ تۇر!
- مىنە، كەشەگى مەنىڭ قويعان قارسى سۇراۋىم دا وسىدان شىققان. مەن سول سۇراۋىمدى تاعى دا قايتالاپ سۇراۋعا ءماجبۇرمىن: نازاربەك بولسام كۇلاندى تابا الماس پا ەدىم؟ بۇعان ءسىزدىڭ كەشەگى قايتارعان جاۋابىڭىز، تەك ءوزىڭىزدى ماسقارالايتىن عانا جاۋاپ. بەتىڭىز بۇلك ەتپەي، «نازاربەك كۇلاندى تانىمايدى» دەدىڭىز! نازاربەك ءوز قارىنداسىن تانىماي ما!... كۇلاندى بيعابىل عانا تانيدى دەگەن ەسالاڭ تۇسىنىك، سىزگە اۋقاننان جۇققاندىعىندا داۋ جوق. فاكت بىلاي: ءسىز ءوزىڭىز مەنى دە، بيعابىلدى دە، كۇلاندى دا بۇرىن كورمەگەنسىز، بىلمەيسىز، سولاي ەمەس پە؟ سوندىقتان ءۇرىمجىنىڭ كارى بويداعى - اۋقان ايتپاسا، «بيعابىل ەكەندىگىڭدى كۇلانمەن جاقىندىعىڭنان تانىدىق» دەي المايسىز! بۇل فاكت، مەنى تاۋدان ايداتىپ اكەلىپ، جالا جابۋعا سول «ساياسي باسشىڭىزدىڭ» قاتىسى جوقتىعىن كورسەتە الا ما! بۇل جالالار، وزىڭىزدەن ەمەس، باسقا كومەكشىلەرىنەن دە ەمەس، تەك اۋقاننان عانا شىققان جالالار! بۇرىن تانىستىعى بولماعان، بىلمەيتىن ىسىڭىزگە ءبۇيتىپ ءسىزدى اۋرەلەگەنشە، مەنى سول «ساياسي باسشىڭىزدىڭ» ءوزى كەلىپ تەرگەسىن! وزىنە وسىنى ايتىپ قانا قۇتىلىڭىز مۇنداي سورلى تەرگەۋشىلىكتەن!
ءتىلماش قازاق بۇل ءسوزىمدى تولىق اۋدارىپ ەدى، ماڭدايى بۇرقىراي قالعان تەرگەۋشى ەكەۋى ءبىر-بىرىنە قاراسىپ قالدى دا، ماعان حاتشى جاۋاپ قايتاردى.
- اۋقان تۋانجان وبلىستىق دوقتىرحانادا ەمدەلىپ جاتقان. ەندىگى جازىلىپ تا قالعان شىعار! - دەگەنىندە تەرگەۋشى ءسۇزىپ جىبەرەردەي تۇيىلە قارادى وعان. باستىعىنىڭ قايدا ەمدەلىپ جاتقاندىعىن، جازىلىپ قالعانىن اشكەرەلەپ قويعانىنا وشىككەن ءتارىزدى.
- سەنىڭ تەرگەۋشى تاڭدايتىن قۇقىعىڭ جوق! - دەپ ماعان اقىردى سونوڭ. - شپيوندى تەكسەرىپ انىقتاۋ ءبىزدىڭ عانا مىندەتىمىز! ءبىزدىڭ الدىمىزدا سەنىڭ بىلجىراماي جاۋاپ بەرەتىن عانا مىندەتىڭ بار!
- سوڭعى ءسوزىڭىز دۇپ-دۇرىس! ءسىز تاعى دا بىلجىراپ قويماساڭىز، مەن دە بىلجىرامايىن! مەنىڭ كۇلانمەن جاقىندىعىم، بيعابىل بولاتىندىعىمنىڭ فاكت ەمەس ەكەندىگىن ءالى دە مويىندامادىڭىز با؟ كۇلاندى اۋقان دا بۇرىننان تانيدى ەكەن. سوعان قاراپ، سول باستىعىڭىزدىڭ ءوزىن دە بيعابىل ەكەن دەپ تەرگەۋگە بولا ما؟ ناعىز بىلجىراق، ءدال وسى فاكتىسىماعىڭىزدىڭ ءوزى! ال، مەنى بيعابىل دەۋدەگى باسقا فاكتتەرىڭىزدى ايتشى، قانە؟
- سەنىڭ فاكتپەن كومەمىز ءالى، اسىقپا! بيعابىل ەمەس، نازاربەك بولساڭ، الدىمەن سونىڭدى دالەلدە! ەشكىمگە كورىنبەي وتكىزگەن ون جىلىڭنىڭ ءار كۇنىنە جاۋاپ جاز! فاكت تۇگىل تىرشىلىگىڭ سونىمەن بەلگىلەنەدى، ۇقتىڭ با؟
- ماعان قارسى فاكت قويۋدى، فاكتپەن كومىپ تاستاۋدى تاعى دا نەسيەگە قالدىردىڭ عوي! وزىنە قۇر اۋرە تابۋعا عانا قۇمارتاتىن تەرگەۋشى بولماق ەمەس! دەمەك، مەنىڭ بيعابىل ەكەندىگىمە دە، سوۆەت وداعىنان ءوتىپ كەلگەن شپيون ەكەندىگىمە دە فاكتىڭ جوق! ىڭعاي پالە ىزدەپ، كور قازىپ جۇرگەن سەندەر تابا الماعان ونداي فاكتتى مەن قايدان تاۋىپ بەرمەكپىن! اۋقاننىڭ ادەتىمەن قاماپ-قيناپ، بىلجىراپ ءجۇرىپ مويىنداتامىز دەگەن دامەمەن عانا تەرگەپ وتىرىپسىزدار، سولاي بولمادى ما! مۇنداي جالاقورلىق مۇنان سوڭ...
- اپار، جاپ، قاما! - دەپ اقىردى تەرگەۋشى. - ءبىر مينۋت تا بوساتپاي جازدىرىڭدار! مۇنداي نەمەلەردىڭ ۋاقىتىمىزدى جەۋى جەتتى، تەز بولسىن!
- راس! - دەدىم مەن. - ءتىرى قالعاندار وزدەرىڭنىڭ تىرشىلىكتەرىڭدى دە جەپ بولدى! اۋقاندارىڭنىڭ داۋرەنى وتكەندىگى وسى سۇراقتارىڭنان دا دالەلدەنگەن شىعار! - دەپ كۇلە شىقتىم.
حاتشى اباقتى توبەسىندەگى كۇزەتشىگە ىم قاعىپ قويىپ، مەنى كۇلە قامادى. تۇستەن كەيىن ماتەريال جازاتىن قاعاز اكەلىپ، اباقتى ەسىگىنىڭ جالعىز كوزىنەن بەرىپ، ءۇنسىز قايتتى.
ەرتەڭىنە تۇسكە جاقىن تاعى دا سول كوزدىڭ قاقپاعىن اشىپ سىعالاپ، «بىردەڭە جازا جاتارسىز. جازعان-جازباعانىڭىزدى تەكسەرۋى مۇمكىن!» دەدى. قاقپاقتى جابا سالىپ قايتا اشتى. «شەكارا ماسەلەسىنەن بولماسا، سىزدەرگە مۇنان سوڭ باسقا تەرگەۋ جۇرگىزە المايتىن بولىپ قالدى!» دەپ كۇبىرلەي سالا قايتا جاۋىپ بەكىتىپ قايتتى.
تەرگەۋ جاعدايىنداعى سول وزگەرىستى كەلتە عانا ەستىگەن سوڭ، كۇننىڭ ءتۇس اۋعان شاقتا سىرتتان ءنازيپانىڭ تاماق اكەلگەن داۋىسى ەستىلدى: «نازاربەك اعاعا مەن ءوزىم كىرگىزىپ قايتايىن، سۋىپ كەتەدى!» دەپ ماعان ەستىرتە دابىستاپ سويلەدى ادەيى. وعان كىلتشى باسەڭ ۇنمەن بىردەمە دەپ ەدى، ءنازيپا ءتىپتى ساڭعىرلادى: «ولاي بولسا سۋىتپاي تەز اپارىڭىزشى!»
مەن جاتقان ءنومىردىڭ قۇلپى ىلە-شالا شاقىلداپ، ەسىك تەز اشىلدى دا، الليۋمين مەسكەي تابالدىرىقتان وتىسىمەن ساق ەتە قايتا جابىلدى. شوشىرە ەكەن. بالدىزدىڭ قۋدالاپ، تەزدەتىپ كىرگىزگەن وسى تاماعىنا جاسىرىنعان ءبىر حابار دا بار شىعار دەگەن ۇمىتپەن شوشىرەنى اۋزىما بايقاپ وتكىزىپ وتىرعانىمدا شيكى بىرەۋى ءىلىندى قاسىعىما. ىشىنەن جۇقا سۋلياۋمەن[2] ورالعان كىشكەنتاي قاعاز شىقتى. دىم ەركىن وتە قويماعان ەكەن. «اپكەم دە وسىندا قاماقتا. ءسىزدىڭ سوڭىڭىزدان ىلە-شالا كەلگەن. وڭشىلاردىڭ قالپاعى الىناتىنى جونىندە جوعارىدان ايىرىم قولدانبا ماتەريال كەلىپتى، كوردىك! ەرتەڭ بولماسا بۇرسىكۇنى... وعانعا دەيىن ساق جاتىڭىز!» دەگەن ۇپ-ۇساق ارىپتەر الاۋلاعان وتتاي جارقىراپ كورىندى كوزىمە.
كۇن باتىپ كۇڭگىرت تارتا باستاعان كەزدە حاتشى ەسىك اشىپ، حانزۋ تىلىندە اقىراڭداي كىردى:
- نازاربەك، ماتەريالدى جازىپ بولدىڭ با، جوق پا؟ - دەپ اسا زەيىل ۇنمەن سۇراعان سەبەبىن، توبەدەگى حانزۋ كۇزەتشىنى ءوزىنىڭ بەيۋاقىتتا كىرگەندىگىنەن كۇمانداندىرماۋ ءۇشىن كورسەتكەن قىرى ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، مەن دە حانزۋشا دىبىستاي جاۋاپ قاتتىم:
- قالاي بىتەدى، ون جىلدىق دوكلاد! ەندى ون كۇندە بىتسە دە تەز بولعانى! - دەي تۇرەگەلىپ، ۇڭىلە قارادىم حاتشىنىڭ جۇزىنە. سىرتتان سۋىق ءبىر حابار ەستىگەندەي، شيراپ، سۇرلانىپ تۇر ەكەن. كوزى جارق-جۇرق ەتەدى. سىم بەلدىگىنە ءبىر جاعىن قىستىرىپ، قولتىعىنا بەشپەتىنىڭ ىشىنەن قىسىپ اكەلگەن وقتاۋداي تەمىر سۇيمەندى سۋىرىپ الدى. ماعان ءۇنسىز كورسەتتى دە، تام پەش پەن داۋالدىڭ اراسىنا سۇيەپ قويا كەلىپ سىبىرلادى:
- تۇندە «كوتەرىلىسشىلەر» كەلىپ باسىپ كىرمەك بولسا، ايانباي قورعانىڭىز! سىرتقا شىعارىپ اكەتىپ، زيانكەستىك ىستەۋى مۇمكىن! قورعاۋشىلار كەلگەنشە قولدارىنا ءتۇسىپ قالماي، كىرگەنىن ۇرىپ جىعا بەر! ولسە دە، اباقتىعا شابۋىلداپ كىرگەندىكتەرى ءۇشىن وزدەرى جاۋاپكەر بولادى! ءسىزدىڭ ءىسىڭىز دۇرىسقا شىعادى. مىنا سۇيمەندى مەنىڭ اكەلىپ بەرگەنىمدى ەشكىمگە ايتپاڭىز، قاراقشىلاردىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان جۇلىپ الدىم دەي سالارسىز، ۇقتىڭىز با؟
وسىنى قازاقشا تىلدە سىبىرلاي سالا، حانزۋشا تاعى دا اقىراڭدادى حاتشى: «بۇگىن ءبىر كۇندە جازعانىڭ وسى عانا ما؟ ەرتەڭگى تەرگەۋگە دەيىن قايتسەڭ دە جازىپ بىتىرەسىڭ، ءتۇسىندىڭ بە، جوق پا؟»
«كوتەرىلىسشىلەر كىرەتىندىگىن بىرەۋدەن ەستىدىڭىز بە، ءوز ويىڭىز با" دەپ سۇراعانىمشا اقىراڭداعان كۇيى شىعىپ، ەسىكتى قۇلىپتادى.
«ماعان قامقورلىق ىستەگەن بولىپ جۇرگەن وسى ۇيعىر حاتشىنىڭ ءوزى قاستىق سايلاپ، اۋىر فاكتتى قىلمىسقا يتەرمەلەپ جۇرگەنى بولماسىن!» دەگەن كۇمان دا پايدا بولا قالدى باسىما. بىراق، ءنازيپانىڭ شوشىرەسىنەن شىققان «ساق جاتىڭىز» دەگەن ەسكەرتۋى قاراقشى كىرەتىن قاۋىپتى راستاي قالدى. كوپتەن بەرى كورىپ جۇرگەن قۇلجالىقتار اۋقان شتابىنىڭ سىرىنا قانىق تا، وسىنداي ءبىر سىبىستى ەستىگەن دە بولار دەپ قورىتتىم. جاسىرىن قاستىعىن ىسكە اسىرا الماي كەلە جاتقان جاۋ، جانالقىمعا كەلگەندە قولىنان كەلگەنىن ىستەپ قالماي ما! بار سىرلارىن ءبىلىپ بولعانىمدى كەكتى قاندەس تە ءبىلىپ بولعان عوي. ءتىپتى بولماعاندا سىرتتان اتىپ كەتەتىن ءبىر جانسىزىن دا سايلاپ قويعان شىعار!
بيىكتەگى ەلەكتر شىراعى جانىسىمەن توسەنىش ورنىمدى تەرەزە-ەسىك كوزدەرىنەن قالتارىس، ءتور تۇكپىرىندەگى بۇرىشقا اپارىپ جايدىم. سۇيمەن سونىڭ وڭ جاق شەتىنە جاسىرىلدى. ۇيقىم كەلەر ەمەس، كيىمشەڭ اۋناقشي بەردىم. دىبىسى سىرتقا ەستىلمەي سوعاتىن ۇرەي داۋىلى كوكىرەگىمدە تاس دومالاتقانداي كۇركىرەپ، ىسقىرا بەردى.
ءتۇن ورتاسىنا تامان اباقتىنىڭ كوشە جاعىنان سويلەگەن ءبىر ءۇن ەستىلدى. جاتقان ءنومىرىمنىڭ كوشەگە قاراعان جالعىز تەرەزەسى سوم تەمىرمەن مىقتاپ تورلانعان. ەكى قابات اينەگى دە ءبۇتىن بولاتىن.
- ەي، ساقشىلار، - دەدى كوشەدەگى ءبىر ۇيعىر داۋىس. -مىنا بەرگى شەتتەگى اباقتىلارىڭدا جالعىز جاتقان ادامدى شىعارىپ بەرىڭدەر، ول مۇلدە ناقاق قامالعان ادام!
- سەندەر كىمسىدەر؟ مۇنداي تالاپتى كۇندىز كەلىپ باستىقتارعا قويىڭدار!
- قازىر وزدەرىڭ دە باستىقسىڭدار، قان توگىسپەي تىنىشتىقپەن عانا شىعارىپ بەرىڭدەر! - دەدى باستاپ سويلەگەن ۇيعىر. - ءبىر عانا ادام ءۇشىن زور شىعىن تارتىپ قالماڭدار!
- سەندەر كىمسىڭدەر، بەرى كەلىپ، جوندەرىڭدى ايتىڭدارشى!
- ءبىز، حالىقپىز. بۇكىل قالا حالقىنىڭ تالابىن ايتىپ تۇرمىز، دەرەۋ بوساتىڭدار مىنا ادامدى!
- ءبىز بوساتا المايمىز، كۇندىز كەلىپ ۇكىمەتتەن سۇراڭدار دەدىك قوي!
- قازىر حالىقتان ۇستەم تۇراتىن ۇكىمەت جوق، بوسات دەگەن سوڭ بوسات!
- حالىق كەرى توڭكەرىسشىلەردى، شۋجۇڭجۋيشىلاردى، شەت ەل شپيوندارىن بوساتۋدى سۇرامايدى، ۇكىمەتسىزدىكتى قويىپ، تاراپ كەتىڭدەر دەرەۋ!
- ءبىزدىڭ سۇراپ تۇرعان ادامىمىز، بۇتىندەي ناقاق قامالعان ادام. وزدەرىڭ بوساتپاساڭدار تارتىپ اكەتەمىز دە جاۋابىن ەرتەڭ قايىرامىز!
- ونداي قاراقشىلىق ىستەگەندەرىڭ وق جەيسىڭدەر! ۇكىمەت اباقتىسىنا شابۋىل جاساعانداردى تاباندا اتىپ تاستايتىن قۇقىعىمىز بار!
- حالىقتا دا مىلتىق بارىن ءبىلىپ قوي! - العاشقى سويلەگەن ۇيعىر، جان مىلتىقتان ءبىر تال وق شىعاردى. - ادامىمىزدى شىعارىپ بەرەسىڭدەر مە، جوق پا!
ساقشى جاق دەپ اتالىپ، اباقتى قورعاپ تۇرعاندار ۇيعىرشا دا، حانزۋشا دا جاۋاپ قايتارا بەردى. ال، حالىق اتالىپ، تالاپ قويا كەلگەندەردەن باستان-اياق ءبىر عانا ۇيعىردىڭ داۋىسى ەستىلەدى. مەنى بوساتۋدى تالاپ ەتۋگە ءتيىستى قازاقتاردان ەشكىم جوق سياقتى. ءتىپتى، باسقا ۇيعىر داۋىسى دا شىقپادى. بۇعان قاراعاندا دا، مەنى «ناقاق قامالعان» رەتىندە ءبىر ۇيعىردى عانا سويلەتىپ تالاپ ەتۋشىلەردىڭ وزدەرى اسا جات نيەتتەگى كوتەرىلىسشىلەر ەكەندىگى بەلگىلى بولا قالدى ماعان. «جادىگويلىك پەن قاراقىشلىقتى بىرلەستىرىپ كەلگەن ءتىلسىز جاۋ!» تىتىرەنە ويلاندىم...
- قورشالۋعا اينالدىق. كوپ ەكەن، قايتەمىز!» -دەدى ءۇي توبەسىندەگى ساقشىنىڭ ءبىرى، حانزۋ تىلىندە.
- شەگىنبەڭدەر! - دەپ بۇيىردى بىرەۋى. - وق تا شىعارماي قورقىتا بەرىڭدەر، كىسى ءولىپ، ۇلكەن سوعىسقا اينالىپ كەتپەسىن!
- وق شىعارماساق ولگەنىمىز عوي؟
- ارميا جاعىنان كومەك سۇراۋعا كوجاڭ[3] كەتتى!
ءوز اراسىندا كۇبىرمەن عانا سويلەسكەن وسى سوزدەرى دە ماعان ايقىن ەستىلىپ جاتقانىنا عاجاپتاندىم: توبەدەگى بۋلىققا اۋىزدارىن توسەپ سويلەسكەندەرى نەسى؟
ءبىر ساتتە اباقتى توبەسى تاپىر-تۇپىر بولا كەتتى. قاراقشىلاردىڭ توبەدەگى كۇزەتكە شابۋىلعا وتكەنى بەلگىلى بولسا دا، توبەگە شابۋىلداپ شىققاندار مەن كۇزەتتەگى ساقشىلاردىڭ كۇبىرلەسە قالعانداي دىبىستارى دا تىم كومەسكى، جۇمباق بولدى ماعان. لەزدە جۇدىرىقتاسا كەتكەندەي بولدى، ىڭق-ىڭق ەتە ءتۇستى ءبىر-ەكەۋى. ءسويتتى دە دىبىستارى وشە قالدى. كۇزەتشىلەردى ءتۇسىرىپ اكەتكەن سياقتى.
كوشەدەن قورشاپ كەلگەندەردىڭ بىرەۋى اباقتى تەرەزەسىن شاقتى. ءبىر-ەكەۋى جۋان سۇيمەنمەن تەمىر رەشەتكالارىن قايىرۋعا كىرىستى. بۇرىشتان سىعالاپ مەن وتىرمىن. «نازاربەك جولداس، مىنا ەكى تەمىردىڭ اراسىنان ەندى وتە الاسىز، بەرى شىق! ءسىزدى قۇتقارۋعا كەلدىك!» دەپ الگى جالعىز ۇيعىر باستاپ، قازاقشا، ۇيعىرشا شالا تىلدەردە قاۋقالاقتادى. مەن كورىنبەي وتىرىپ الدىم.
تەرەزەگە توپتالعانداردىڭ سىرتىنان (كوشەنىڭ قارسى جاق داۋالىنىڭ ۇستىنەن بولسا كەرەك) ايقايلاعان ەكى ادامنىڭ داۋىسى ىركەس-تىركەس ەستىلدى:
- شىقپا، نازاربەك اعا، شىقپا!
- نازەكە، تەرەزەدەن كورىنبەڭىز، جاقىنداماڭىز! -ناعىز قۇتقارۋ تىلەگىندەگىلەر وسى ەكەۋى ەكەندىگىن تۇسىنە قويدىم. تەرەزە سىرتىنداعى توپتان ءتورت-بەس ادام ولاردى قۋا جونەلگەندەي بولدى. دەمەك، مىنا «قۇتقارۋشىلارىم» - اۋقاننىڭ ءوز جەندەتتەرى. وسىنداعى كۇزەت ساقشىلارىنىڭ باستىعى، «قاراقشىلار تارتىپ اكەتتى» دەگەن سىلتاۋمەن ءبىر وق شىعارماي-اق جاۋاپكەرلىكتەن قۇتىلىپ، مەنى وسىلاردىڭ قاسابىنا بەرىپ جىبەرمەك! الگى جۇمباقتاردىڭ شەشىمى وسىلاي تابىلدى.
- نازاربەك جولداس، شىعىڭىز، شىعىڭىز! - دەدى سىرتتان قورشاۋشىلاردىڭ جالعىز ۇيعىرى. - تەز! تەز! تەز قۇتقارىپ اكەتپەسەك، وسى تۇندە سۇيىقاستقا[4] ۇشىرايسىز! زيانكەستىككە دايىندالىپ وتىرعاندار بارىن ەستىپ كەلدىك، شىعىڭىز، تەز شىعىڭىز! توسەك-ورنىڭىز قالا تۇرسىن، تەز، تەز! تەز شىعىڭ! بول، بول تەز! - ءسويتىپ جابىلا قاۋدىرلادى بىرنەشەۋى.
- نازاربەك جولداس! - دەدى جالعىز ۇيعىر، ەندى اسىقپاي انىقتاپ سويلەدى. - بىزدەن كۇماندانباڭىز، سىزگە ەشقانداي ماسەلە كەلتىرمەي قۇتقارامىز! ءبىزدى قابىلتاي جولداس جىبەردى! بۇگىن كەشتە سىزدەي بىرنەشەۋدى جوعالتۋعا دايىندالعان قۇرالدى لۇكشەكتەر بارىن سول ايتتى! تەز شىعىڭىز!
مەنەن ەشقانداي دىبىس شىقپاعان سوڭ شالا ءتىلدى بىرەۋى ارت جاعىنا قاراپ سويلەدى:
- اۋزىن بەكىتىپ قويعان! قولىن-اياعىن بايلاپ قويعان! سولاي بولعان. ءوزىمىز كىرىپ الىپ شىعالىق!
- نازەكە، شىقپاڭىز! كورىنبەي وتىرا تۇرىڭىز! - دەپ ايقايلاعان قازاقشا داۋىس ءسال الىسىراقتان تاعى ەستىلدى.
قاراقشىلار تەمىر كەسەتىن ارامەن تەرەزە رەشەتكاسىنىڭ كولدەنەڭ تەمىرىن ارالاپ جاتىر ەدى. ارتتارىنان «تەز-تەز!» دەپ كۇبىرلەپ ءبىر باستىعى دىعىرلاتتى. رەشەتكانىڭ سوم تەمىر قادالارىن قوساقتاپ تۇرعان كولدەنەڭ تەمىر ۇزىلىسىمەن لوم سالىنىپ، قاتار ورناتىلعان ەكى قادانى ەكى جاققا مايىستىرىپ بولعانى كورىندى.
- نازاربەك جولداس، ەندى قىسىلماي ەركىن وتە الاسىز، تەز شىق! - دەگەن ۇيعىردىڭ ءسوزى تاعى دا جاۋاپسىز قالعان سوڭ، بىرەۋى اباقتىعا كىرۋگە ىڭعايلاندى. مەن، حانزۋ تىلىندە زەكىرە جاۋاپ قاتتىم:
- اباقتىنى بۇزىپ كىرمەك بولساڭدار، قىلمىس وزدەرىڭدە، بەرى وتكەندەرىڭ ولەسىڭدەر!
- ءوز قۇتقارۋشىڭا دۇسپاندىق ىستەمەڭىز، نازاربەك جولداس، قۇدا ھاقى، تەز شىعىڭىز! قاراقشى لۇكشەكتەر كەلگەنشە الىستاپ كەتەلىك! تەز شىعىڭىز!
ەكى قادا تەمىر مايىستىرىلىپ كەڭىگەن ارالىقتان ءبىر سيراق ءوتتى. مەن سۇيمەنىمدى ىڭعايلاي بۇعىپ، ىرگەمەن تەرەزە الدىنا جاقىندادىم. «قۇتقارۋشىمنىڭ» ءبىر يىعى مەن جالبىراعان شاشتى باسى بەرى وتە بەرگەندە سيراعىنان قىرقا دالدەپ پەرىپ جىبەردىم دە، دالداعا شەگىنە قويدىم. شىڭعىرىپ قالدى جەندەت. ارتىندا تۇرعاندارى دەرەۋ تارتىپ شىعارىپ اكەتتى. ولار ابىرجىپ كۇبىرلەسىپ جاتقاندا اباقتىنىڭ داربازا جاعىنان شۋ كوتەرىلدى. ءبىر-ەكى مىلتىق اتىلدى. شوقپار شاقىلداپ، قاشقان-قۋعان تاپىر-تۇپىر اياق دىبىستارى ەستىلدى دە، داربازادان الىستاي بەردى. تەرەزە سىرتىنداعى قاراقشىلاردىڭ ءبىر توبى كۇنشىعىس جاق بۇرىشتاعى دارەتحاناعا قاراي جۇگىردى. لەزدە مەن جاتقان ءنومىردىڭ ەسىگىنە جەتكەندەي بولدى سول توپ. «تەز، تەز! تەرەزەدەن شىعارىپ اكەتەمىز!» دەپ القىنعان ءبىر حانزۋشا ءۇن دە ەستىلدى. قالتىراپ كەتتىم.
ەسىكتى شاقىلداتىپ، شاعۋعا كىرىستى. ءبىر تاقتايى شارت ەتىپ سىنعاندا، ىرشىپ بارىپ، پەشتىڭ بوساعاعا جاقىن بۇرىشىنا وتىرا قالدىم. بۇل بۇرىش تەرەزەدەن ءسال قيىستاۋ ەدى. كوشەدەگى شابۋىلشىلاردىڭ تاعى بىرەۋى كەڭىگەن رەشەتكادان باسىن سۇعىپ، ءتور بۇرىشتاعى مەنىڭ توسەك ورنىما ءۇڭىلدى. مەن كۇندىزگى جاتقان ورنىمنىڭ ىرگەسىمەن ىرشىپ بارىپ، تاعى دا پەرىپ جىبەردىم. جالبىر باس جالت بەرىپ شەگىنگەندە سۇيمەنىم رەشەتكا تەمىرىنە ءتيىپ، شاق ەتە ءتۇستى. باسىن كوزدەپ قاتتى ۇرىلعانىنان شوشىنعان شابۋىلشى ىرشىپ ارى ءتۇسىپ كەتتى. ول جايىن ءوزىم بوساعاعا قايتا بارىپ اپ كوردىم.
قايراتتى قولمەن تۇيگىلەنگەن ۇلكەن لومنان ەسىك قاق جارىلدى. ەسىك شاققان سول لوم الدىمەن كىرىپ شايقالىپ، ەكى بوساعاعا كەزەك ۇرىلدى. مەن كەلە سالىپ جۇرەلەپ وتىرا قالعانمىن. بۇعا ءتۇستىم دە، تاعى دا سيراق اڭدىدىم. لوم ۇستاعان مىقتىسىنىڭ اياعى تابالدىرىقتان اتتاي بەرگەندە تاعى دا قىرقاي سوقتىم. "ايالاپ" باقىرىپ جىبەرىپ، سىرت جاعىنا شالقالاي قۇلاعانىندا ۇزىن لومى قولىنان شىعىپ كەتتى. ونى جۇلىپ الا سالا سىرتقا قاراي مەن شايقاعانىمدا، بۇكىل اۋلا شۋ كوتەردى، قورعاۋشىلار تۇس-تۇستان باسىپ كىرگەن ەكەن. ەسىك بۇزعان توپ شەگىنە جونەلدى. سىرتقا قۋا شىقتىم. اباقتىنى قورشاپ اۋلاعا كىرىپ العان قاراقشىلار جەڭدەرىندەگى قىزىل شۇبەرەكتەرىن جۇلىپ-جۇلىپ تاستاپ، الدى-الدىلارىنا قاشتى. ەسىكتەن دە، توردەن دە، بۇيىردەن دە كىرىپ جامىراسقان حالىق اراسىنا ولار دا سىڭە جونەلدى. «ۇستاڭدار مىنا قاشقىندارىن!» دەپ ايقايلاعانىمدى تىڭداعان، ەستىگەن ەشكىم جوق. مەنەن دە قاتتى ايقايلاعاندار كوپ ەكەن. ايعايدى، ايعاي جۇتا بەردى.
«قۋىڭدار، ۇستاڭدار!»، «توسىڭدار الدىنان!» دەگەن بۇيرىقتارمەن ارالاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جازعىرۋلار ەستىلدى. «ءۇي، سەندەر نەگە كەشىكتىڭدەر!»، «كۇنشىعىس جاعىنان بۇرىنىراق قورشالسا تىرپ ەتپەي قولعا تۇسەتىن ەدى، قايتكەندەرىڭ بۇل!»، «ءبارىڭ قۋىڭدار، ءبارىڭ!»، «ولمەيتىن جەرلەرىنەن سوعىپ، قولعا تۇسىرە بەرىڭدەر!»، «اۋرۋحانادان الدىمەن اۋقاندى ۇستالىق دەگەن تالاس تۋىلىپ، سوندا بۇرىلدىق، قورعاۋشىلارى ونى ءبىز جەتۋدەن ءسال بۇرىن اكەتىپ قالىپتى!»، «ءوي، اتتەگەناي!» دەستى بىرنەشەۋى.
مەن اباقتىما قايتا كىردىم. ولتىرە كەتپەك بولىپ تىعىلىپ تۇرعاندارى بار ما ەكەن دەگەن قاۋىپپەن باسپالاپ، تىنتە كىردىم.
- نازەكە، بارمىسىڭ، امانبىسىڭ؟ - دەدى ەسىك سىرتىنان بىرەۋ كەلىپ.
- بارمىن، امان قالدىم، ايتەۋىر!
- كۇلاش اپاي بارمىسىڭ؟ - دەگەن بىرنەشە داۋىس، ءنومىرىمنىڭ قارسى جاعىنان، داربازا بوساعاسى جاقتان ەستىلدى.
- بارمىن، بارمىن! مەنى اكەتىپ بارا جاتىپ، تاستاي قاشتى!
جارىسا كۇلگەن بىرنەشە ايەلدىڭ داۋىسى ەستىلدى كۇلاننىڭ قاسىنان.
- نازەكەڭ اباقتىسىندا جاتىپ-اق قاراقشىنىڭ ەكەۋىن سوقتى عوي دەيمىن. ەكى رەت شىرقىراتتى! - دەدى اۋلادان بىرەۋ.
- اببالە، جاقسى ىستەپتى، كوبىن سول ەكەۋىنەن-اق انىقتايمىز!
- ول مەرتىككەندەرىن الدىمەن قۇتقارىپ اكەتىپتى قاراقشىلار!
- ءوي، اتتەگەناي!
اقيقات قۇمار تەرگەۋشىم، كوپ زاماننان بەرگى حالىق توڭكەرىستەرىنىڭ اتتەگەنەسىز وتكەنى بار ما. سول وكىنىشتەردىڭ بارلىعى سىزدەيلەردىڭ ونەرىنىڭ ۇستەمدىگىنەن تاۋسىلماي كەلە جاتقان وكىنىشتەر عوي. جەڭىس كەزەڭىنە جەتكەن حالىق ءوز ارمان-تىلەكتەرىن ۇرانداتقاندا سىزدەر جاۋلىق بەلگىلەرىڭىزدى جۇلىپ-جۇلىپ تاستاپ، سىبانىپ، وزدەرىڭىزگە قارسى سول ۇراندارعا قوسىلا ۇرانداتاسىزدار. حالىق شاقىرعان ءبىر «جوعالسىندى» مىڭ قۇبىلتىپ ايقايلاپ ۇلگەرەسىزدەر. ءسويتىپ، جاۋعا قارسى ناعىز حالىق قاھارمانى بولىپ كورىنە قوياسىزدار دا حالىق تورىنە شىعا قوياسىزدار. تورگە شىعىپ العان سوڭ-اق حالىقتىڭ ءتول قاھارماندارىن كورگە يتەرۋگە كىرىسەسىزدەر. توڭكەرىسشىلەردەن توگىلگەن قىپ-قىزىل قاننان قاپ-قارا قىلمىس قاۋلايدى. سالداقىلىقتان تۋىلعان الدامشى اقيقات قۇمارلىق حالىقتى قارا الباستىشا قايتا باسادى ءسويتىپ. «اتتەگەنە» قالاي تاۋسىلسىن. ال، سول تاۋسىلماس «اتتەگەنەلەردىڭ» ارقايسىسى ءبىر سوعىمدىق سەمىز مال بولىپ كىرە بەرەدى كومەيلەرىڭىزگە. «اتتەگەنە» دەگەن - تاققا قايتادان شىققان سىزدەيلەر ءۇشىن تىر جالاڭاش كەرى توڭكەرىس ەكەندىگى تۇسىنىكتى عوي!
(جالعاسى بار)
Abai.kz
[1] قاتىل (ۇيعىرشا) - كىسى ءولتىرۋشى، قاندىقول.
[2] سۋلياۋ (حانزۋشا) - پلاست ماسسا
[3] كوجاڭ (حانزۋشا) - ءبولىم باستىعى.
[4] سۇيىقاست (ۇيعىرشا) -جاسىرىن قاستىق.
