Curette: Taljan Rayymberdiyev

Jamandyq kórseng nәfrәtli,

Suytyp kónil tyisanyz.

Jaqsylyq kórseng ghibrәtli,

Ony oigha jisanyz...

(Hakim Abay)

Sanaly azamat óz ornyn ghúmyr keship jatqan qogham ortasynan izderi haq. Kez-kelgen túlgha ózin qoghamynyng tolyqqandy mýshesi retinde sezinu ýshin túraqtylyqtyng kepili retinde qoghamnan shynayylyqty talap etetini de shýbәsiz. Memleket túraqtylyqtyng kepili retinde azamattar arasynda shynayy qarym-qatynas ornatu maqsatynda demokratiyalyq jýieni úsynghanyna tarih kuә. Demokratiyanyng tikeley maghynasy qoghamdyq ómirin halyqtyng ózi úiymdastyruyn bildiredi. Biraq býginderi jer betindegi birde-bir elde shynayy maghynasyndaghy demokratiyanyng ornamaghany aqiqat. Kóptegen elderde tek qana halyq biyligining minsizdigi úqsastyrylyp, jaqyndastyryluy ghana kórinis tapqan. Múnda qoghamdarda әli kýnge deyin qoghamdyq ómirdi retteu qyzmetin ókilettik jәne basqa da biylik organdary, yaghny memlekettik organdar atqaruda. Shyn mәninde demokratiya - halyq biyligi, tendik, qúqyq, әdildik, erkindik ústanymdaryna negizdelgen memlekettik qúrylym.

Curette: Taljan Rayymberdiyev

Jamandyq kórseng nәfrәtli,

Suytyp kónil tyisanyz.

Jaqsylyq kórseng ghibrәtli,

Ony oigha jisanyz...

(Hakim Abay)

Sanaly azamat óz ornyn ghúmyr keship jatqan qogham ortasynan izderi haq. Kez-kelgen túlgha ózin qoghamynyng tolyqqandy mýshesi retinde sezinu ýshin túraqtylyqtyng kepili retinde qoghamnan shynayylyqty talap etetini de shýbәsiz. Memleket túraqtylyqtyng kepili retinde azamattar arasynda shynayy qarym-qatynas ornatu maqsatynda demokratiyalyq jýieni úsynghanyna tarih kuә. Demokratiyanyng tikeley maghynasy qoghamdyq ómirin halyqtyng ózi úiymdastyruyn bildiredi. Biraq býginderi jer betindegi birde-bir elde shynayy maghynasyndaghy demokratiyanyng ornamaghany aqiqat. Kóptegen elderde tek qana halyq biyligining minsizdigi úqsastyrylyp, jaqyndastyryluy ghana kórinis tapqan. Múnda qoghamdarda әli kýnge deyin qoghamdyq ómirdi retteu qyzmetin ókilettik jәne basqa da biylik organdary, yaghny memlekettik organdar atqaruda. Shyn mәninde demokratiya - halyq biyligi, tendik, qúqyq, әdildik, erkindik ústanymdaryna negizdelgen memlekettik qúrylym.

Demokratiya - ol erkindik, yaghny konstitusiya men zang shenberindegi sana erkindigi. Býgingi tanda sana erkindigining negizgi qozghaushy kýshterining biri, ol - materialdy qúndylyq, biylik, dәstýrli mentaliytet jәne basqa da negizder oryn alyp otyr. Sanaly adamdy demokratiyalyq qoghamda sana erkindigining mólsheri boluy kerek pe, әlde joq pa degen súraq oilandyrary haq. Adamzattyng damu tarihyna zer salsaq, demokratiyalyq qoghamnyng Sana dengeyine sәikes erkindik mólsheri boluy tiyis. Ol - túraqtylyq kepili, tynyshtyq etalony.

Ótkenge sheginis jasap, ghibratlansaq. Eger erkindik mólsheri túraqtylyq mólsherden asyp ketse, ya bolmasa kemip ketse qoghamnyng damuyna keri әserin bayqaymyz. Mysaly, últtyq mentaliytetimizge jaqyn Ózbekstan men Qyrghyzstan syndy kórshi úlystardyng tarihy damuyna nazar salsaq. Alashapandy tuystyng erkindik mólsherining tym tómendiginen elding sayasi-ekonomikalyq jәne ruhany damuynda kelensizdikter boy kórsetti. Al aiyrqalpaqtylar auylynda erkindik mólsherining erneuinen asuy sayasy daghdarystargha úryndyrdy. Sondyqtan demokratiyalyq prosesterdin, yaghny sana erkindigining de tiyisti mólsheri boluy óte qajet jәne ol ólshem qoghamnyng damu, yaghny sananyng tәrbiyelenuine sәikes ózgerip otyruy tiyis.

Jogharyda atap ótkendey sana mentaliytetke tәueldi jәne ol jyldar boyy qalyptasqandyqtan Amerika ya bolmasa Evropa demokratiyasynyng týp núsqasyn kóshiru qoghamymyzgha payda bermesi uaqyt túrghysynan dәleldendi. Yaghny ghasyrlar boyy amerikandyq demokratiyalyq qoghamnyng sýzgisinen ótken sana erkindigin, qalyptasqan mentaliytetin kóshirip alyp keluge degen talpynystyng ózi qoghamyzdyng túraqtylyq jaghdayynyng búzyluyna ýlken qauip. Keybir demokrattarymyzdyng «Halyq sheshu kerek», «Halyqtyng tandauy bolsyn» jәne t.b. sol siyaqty halyq atyn jalau etip, atoylap úrandauy sana erkindigining qalypty mólsherinen asyp túraqsyzdyqqa keltirui әbden mýmkin.

Býgingi bizding qoghamda demokratiyalyq sana tәrbiyesining basym bóligi taypalyq, rushyldyq týsinik shenberinde ekenin eshkimnen jasyra almaymyz. Sondyqtan demokratiyalyq ýrdisterding qoghamda dúrys qalyptasuy, sana erkindigining birte-birte artuy qoghamnyng tәrbiyelenu dengeyine tikeley baylanysty bolyp otyr.

Bir sózben aitqanda  demokratiyalyq prosesterdi jәne sana erkindigining mólsherin qalypty basqaru tetigining qajettiligi aiqyn bolyp túr. Qarapayym mysal. Tabighattyng apatty qúbylystaryn (jer silkinisi, dauyl jәne t.b.) basqaru mýmkin emestigi belgili, nәtiyjesinde apatty jaghdaylar oryn alady. Al óndiristegi tehnologiyalyq qúbylystardy basqaru mýmkindigi bar, nәtiyjesi ónim. Sol siyaqty qazaqtyng kiyeli jylqysyn tizgindemese, jabayylanatyny belgili. Olay bolsa, qalay aitsaq ta әrbir qoghamnyng damu jәne tәrbiyelenu dengeyine sәikes demokratiyalyq prosesterdi qalyptastyratyn sana erkindigining dengeyine sәikes basqaryluy mindetti jәne ol qajettilik.

Qazirgi qoghamymyzdaghy sana erkindigin basqaryp otyrghan materialdyq qúndylyq pen biylik, әriyne olargha tәueldilikting kezeni ótpey, qogham ruhany erkindikke qol jetkize almaydy. Alayda qazirgi damu kezenimizge, әsirese sana tәrbiyemizge sәikes býgingi qoghamgha tiyimdisi, әriyne biylik tetigi. Materialdyq tetik qoghamdy bólshektep jiberui aiqyn, nәtiyjesinde memleketting qauipsizdigine núqsan keltirui yqtimal. Sonymen qoghamnyng túraqty damuynyng ,әsirese, jas memleketter ýshin demokratiyalyq jaghdaylardyng Qazaqstandaghy dengeyi, qoghamnyng osy ýrdisterge әseri nemese ony qalay qabyldauy turaly oy jýgirtetin bolsaq qazirgi baghytymyz dúrys.

Osy orayda elimizdegi nazargha alynghan kelesi qadam, auyl әkimining saylanuy qúptarlyq jaghday. Ákimderge dauys beru mandaty mәslihat deputattary arqyly boluy da dúrys shyghar, biraq bolashaqta mәslihat deputattarynyng saylanuyn partiyalyq tizimmen boluy nәtiyjeli jemis berer edi. Sebepteri retinde argumentter keltirsek:

1. Býgingi maslihat deputattarynyng basym bóligi biznes ókilderi. Yaghny sana erkindigi materialdyq qúndylyqqa tәueldi jaghdayda, ol jogharyda atap ótkendey demokratiyalyq sana tәrbiyesine núqsan keltiredi.
2. Mәslihat deputattarynyng qúramynda intellektualdy top ókilderi (dәriger, múghalim, óner-mәdeniyet qayratkerleri, jazushy-jurnalister, zangerler, ghalymdar, jastar úiymdarynan, memlekettik emes úiymdardan jәne t.b.) joqtyng qasy. Búl top ókilderi biylik pen halyq arasyndaghy altyn kópir.
3. El birligine keri әser etushi rushyldyq dertinen arylar edik.

Al partiyalyq tizimdi jasaqtaushy partiyalar, múndaghy biylik partiyasy tizimdi jasaqtauda ýlken jauapkershilikpen jasauy óte manyzdy. Tandau barysynda ýmitkerding ruhany tazalyghy, qoghamdyq júmystarymen elge tanyluy, sol siyaqty anketalyq prinsipterdi algha tarta otyryp saraptama jasau óte qajet jәne onyng dúrys úiymdastyru manyzdynyng manyzdysy. Olay bolsa saylau instituttary (senat, mәjilis, mәslihat) arqyly eldegi sanaly taza adamdardy, yaghny qoghamgha paydasy kóp intellektualdy top ókilderin biylikke jaqyndatu býgingi tandaghy eng ózekti mәselelerding biri jәne býgingi zaman talaby.

Týiindey kele, oiymdy elimizding abzal azamaty QR ÚGhA akademiygi Ómirbek Joldasbekovting ghibratty sózimen sabaqtasam. 1996 jyldyng kýz mezgili. Ontýstik Qazaqstan oblysynan mәjilis deputattyghyna ýmitker retinde kelgen. Qazyghúrt tauyn asyp, Altyn tóbe auylyndaghy kezdesuden qaytar jolda bir sharua qorasynda Eniysey kombaynynyng saban jinaqtaytyn artqy setkasynan tauyqhana jasap qoyghanyn kórdik. Kópti kórgen Ómirbek aghagha: «Ómirbek Aryslanúly, osy kóriniske oray, auyldyng bolashaghy qanday bolmaq?» dep súraq salyp edim, ol kisi tereng kýrsinip: «Mening biletinim on jyldan keyin elde taza adamdar tapshy bolady. Sol kezde Elbasynyng eldi basqaruy qiyn bolady, sonda senderding qajettiliktering kerek» - dep ústaz ózin qorshaghan shәkirtterining kóniline sәule salyp, keler kýnning iygiligi ýshin adal qyzmet etuge ýndep edi...

Taljan RAYYMBERDIYEV,

Q.A.Yasauy atyndaghy HQTU-ning viyse-preziydenti,

tehnika ghylymdarynyng doktory, professor

ABAI.KZ