تالجان رايىمبەرديەۆ. دەموكراتيا – زاڭ شەڭبەرىندەگى سانا ەركىندىگى
Cۋرەتتە: تالجان رايىمبەرديەۆ
جاماندىق كورسەڭ ءنافراتلى،
سۋىتىپ كوڭىل تىيسaڭىز.
جاقسىلىق كورسەڭ عيبراتلى،
ونى ويعا جيساڭىز...
(حاكىم اباي)
سانالى ازامات ءوز ورنىن عۇمىر كەشىپ جاتقان قوعام ورتاسىنان ىزدەرى حاق. كەز-كەلگەن تۇلعا ءوزىن قوعامىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە سەزىنۋ ءۇشىن تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى رەتىندە قوعامنان شىنايىلىقتى تالاپ ەتەتىنى دە ءشۇباسىز. مەملەكەت تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى رەتىندە ازاماتتار اراسىندا شىنايى قارىم-قاتىناس ورناتۋ ماقساتىندا دەموكراتيالىق جۇيەنى ۇسىنعانىنا تاريح كۋا. دەموكراتيانىڭ تىكەلەي ماعىناسى قوعامدىق ءومىرىن حالىقتىڭ ءوزى ۇيىمداستىرۋىن بىلدىرەدى. بىراق بۇگىندەرى جەر بەتىندەگى بىردە-ءبىر ەلدە شىنايى ماعىناسىنداعى دەموكراتيانىڭ ورناماعانى اقيقات. كوپتەگەن ەلدەردە تەك قانا حالىق بيلىگىنىڭ مىنسىزدىگى ۇقساستىرىلىپ، جاقىنداستىرىلۋى عانا كورىنىس تاپقان. مۇندا قوعامداردا ءالى كۇنگە دەيىن قوعامدىق ءومىردى رەتتەۋ قىزمەتىن وكىلەتتىك جانە باسقا دا بيلىك ورگاندارى، ياعني مەملەكەتتىك ورگاندار اتقارۋدا. شىن مانىندە دەموكراتيا - حالىق بيلىگى، تەڭدىك، قۇقىق، ادىلدىك، ەركىندىك ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىم.
Cۋرەتتە: تالجان رايىمبەرديەۆ
جاماندىق كورسەڭ ءنافراتلى،
سۋىتىپ كوڭىل تىيسaڭىز.
جاقسىلىق كورسەڭ عيبراتلى،
ونى ويعا جيساڭىز...
(حاكىم اباي)
سانالى ازامات ءوز ورنىن عۇمىر كەشىپ جاتقان قوعام ورتاسىنان ىزدەرى حاق. كەز-كەلگەن تۇلعا ءوزىن قوعامىنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە سەزىنۋ ءۇشىن تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى رەتىندە قوعامنان شىنايىلىقتى تالاپ ەتەتىنى دە ءشۇباسىز. مەملەكەت تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى رەتىندە ازاماتتار اراسىندا شىنايى قارىم-قاتىناس ورناتۋ ماقساتىندا دەموكراتيالىق جۇيەنى ۇسىنعانىنا تاريح كۋا. دەموكراتيانىڭ تىكەلەي ماعىناسى قوعامدىق ءومىرىن حالىقتىڭ ءوزى ۇيىمداستىرۋىن بىلدىرەدى. بىراق بۇگىندەرى جەر بەتىندەگى بىردە-ءبىر ەلدە شىنايى ماعىناسىنداعى دەموكراتيانىڭ ورناماعانى اقيقات. كوپتەگەن ەلدەردە تەك قانا حالىق بيلىگىنىڭ مىنسىزدىگى ۇقساستىرىلىپ، جاقىنداستىرىلۋى عانا كورىنىس تاپقان. مۇندا قوعامداردا ءالى كۇنگە دەيىن قوعامدىق ءومىردى رەتتەۋ قىزمەتىن وكىلەتتىك جانە باسقا دا بيلىك ورگاندارى، ياعني مەملەكەتتىك ورگاندار اتقارۋدا. شىن مانىندە دەموكراتيا - حالىق بيلىگى، تەڭدىك، قۇقىق، ادىلدىك، ەركىندىك ۇستانىمدارىنا نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىم.
دەموكراتيا - ول ەركىندىك، ياعني كونستيتۋتسيا مەن زاڭ شەڭبەرىندەگى سانا ەركىندىگى. بۇگىنگى تاڭدا سانا ەركىندىگىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ ءبىرى، ول - ماتەريالدى قۇندىلىق، بيلىك، ءداستۇرلى مەنتاليتەت جانە باسقا دا نەگىزدەر ورىن الىپ وتىر. سانالى ادامدى دەموكراتيالىق قوعامدا سانا ەركىندىگىنىڭ مولشەرى بولۋى كەرەك پە، الدە جوق پا دەگەن سۇراق ويلاندىرارى حاق. ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىنا زەر سالساق، دەموكراتيالىق قوعامنىڭ سانا دەڭگەيىنە سايكەس ەركىندىك مولشەرى بولۋى ءتيىس. ول - تۇراقتىلىق كەپىلى، تىنىشتىق ەتالونى.
وتكەنگە شەگىنىس جاساپ، عيبراتلانساق. ەگەر ەركىندىك مولشەرى تۇراقتىلىق مولشەردەن اسىپ كەتسە، يا بولماسا كەمىپ كەتسە قوعامنىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن بايقايمىز. مىسالى، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىزگە جاقىن وزبەكستان مەن قىرعىزستان سىندى كورشى ۇلىستاردىڭ تاريحي دامۋىنا نازار سالساق. الاشاپاندى تۋىستىڭ ەركىندىك مولشەرىنىڭ تىم تومەندىگىنەن ەلدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني دامۋىندا كەلەڭسىزدىكتەر بوي كورسەتتى. ال ايىرقالپاقتىلار اۋىلىندا ەركىندىك مولشەرىنىڭ ەرنەۋىنەن اسۋى ساياسي داعدارىستارعا ۇرىندىردى. سوندىقتان دەموكراتيالىق پروتسەستەردىڭ، ياعني سانا ەركىندىگىنىڭ دە ءتيىستى مولشەرى بولۋى وتە قاجەت جانە ول ولشەم قوعامنىڭ دامۋ، ياعني سانانىڭ تاربيەلەنۋىنە سايكەس وزگەرىپ وتىرۋى ءتيىس.
جوعارىدا اتاپ وتكەندەي سانا مەنتاليتەتكە تاۋەلدى جانە ول جىلدار بويى قالىپتاسقاندىقتان امەريكا يا بولماسا ەۆروپا دەموكراتياسىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن كوشىرۋ قوعامىمىزعا پايدا بەرمەسى ۋاقىت تۇرعىسىنان دالەلدەندى. ياعني عاسىرلار بويى امەريكاندىق دەموكراتيالىق قوعامنىڭ سۇزگىسىنەن وتكەن سانا ەركىندىگىن، قالىپتاسقان مەنتاليتەتىن كوشىرىپ الىپ كەلۋگە دەگەن تالپىنىستىڭ ءوزى قوعامىزدىڭ تۇراقتىلىق جاعدايىنىڭ بۇزىلۋىنا ۇلكەن قاۋىپ. كەيبىر دەموكراتتارىمىزدىڭ «حالىق شەشۋ كەرەك»، «حالىقتىڭ تاڭداۋى بولسىن» جانە ت.ب. سول سياقتى حالىق اتىن جالاۋ ەتىپ، اتويلاپ ۇرانداۋى سانا ەركىندىگىنىڭ قالىپتى مولشەرىنەن اسىپ تۇراقسىزدىققا كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن.
بۇگىنگى ءبىزدىڭ قوعامدا دەموكراتيالىق سانا تاربيەسىنىڭ باسىم بولىگى تايپالىق، رۋشىلدىق تۇسىنىك شەڭبەرىندە ەكەنىن ەشكىمنەن جاسىرا المايمىز. سوندىقتان دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ قوعامدا دۇرىس قالىپتاسۋى، سانا ەركىندىگىنىڭ بىرتە-بىرتە ارتۋى قوعامنىڭ تاربيەلەنۋ دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى بولىپ وتىر.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا دەموكراتيالىق پروتسەستەردى جانە سانا ەركىندىگىنىڭ مولشەرىن قالىپتى باسقارۋ تەتىگىنىڭ قاجەتتىلىگى ايقىن بولىپ تۇر. قاراپايىم مىسال. تابيعاتتىڭ اپاتتى قۇبىلىستارىن (جەر سىلكىنىسى، داۋىل جانە ت.ب.) باسقارۋ مۇمكىن ەمەستىگى بەلگىلى، ناتيجەسىندە اپاتتى جاعدايلار ورىن الادى. ال وندىرىستەگى تەحنولوگيالىق قۇبىلىستاردى باسقارۋ مۇمكىندىگى بار، ناتيجەسى ءونىم. سول سياقتى قازاقتىڭ كيەلى جىلقىسىن تىزگىندەمەسە، جابايىلاناتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا، قالاي ايتساق تا ءاربىر قوعامنىڭ دامۋ جانە تاربيەلەنۋ دەڭگەيىنە سايكەس دەموكراتيالىق پروتسەستەردى قالىپتاستىراتىن سانا ەركىندىگىنىڭ دەڭگەيىنە سايكەس باسقارىلۋى مىندەتتى جانە ول قاجەتتىلىك.
قازىرگى قوعامىمىزداعى سانا ەركىندىگىن باسقارىپ وتىرعان ماتەريالدىق قۇندىلىق پەن بيلىك، ارينە ولارعا تاۋەلدىلىكتىڭ كەزەڭى وتپەي، قوعام رۋحاني ەركىندىككە قول جەتكىزە المايدى. الايدا قازىرگى دامۋ كەزەڭىمىزگە، اسىرەسە سانا تاربيەمىزگە سايكەس بۇگىنگى قوعامعا ءتيىمدىسى، ارينە بيلىك تەتىگى. ماتەريالدىق تەتىك قوعامدى بولشەكتەپ جىبەرۋى ايقىن، ناتيجەسىندە مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋى ىقتيمال. سونىمەن قوعامنىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ ،اسىرەسە، جاس مەملەكەتتەر ءۇشىن دەموكراتيالىق جاعدايلاردىڭ قازاقستانداعى دەڭگەيى، قوعامنىڭ وسى ۇردىستەرگە اسەرى نەمەسە ونى قالاي قابىلداۋى تۋرالى وي جۇگىرتەتىن بولساق قازىرگى باعىتىمىز دۇرىس.
وسى ورايدا ەلىمىزدەگى نازارعا الىنعان كەلەسى قادام، اۋىل اكىمىنىڭ سايلانۋى قۇپتارلىق جاعداي. اكىمدەرگە داۋىس بەرۋ مانداتى ءماسليحات دەپۋتاتتارى ارقىلى بولۋى دا دۇرىس شىعار، بىراق بولاشاقتا ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ سايلانۋىن پارتيالىق تىزىممەن بولۋى ناتيجەلى جەمىس بەرەر ەدى. سەبەپتەرى رەتىندە ارگۋمەنتتەر كەلتىرسەك:
- بۇگىنگى ماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ باسىم بولىگى بيزنەس وكىلدەرى. ياعني سانا ەركىندىگى ماتەريالدىق قۇندىلىققا تاۋەلدى جاعدايدا، ول جوعارىدا اتاپ وتكەندەي دەموكراتيالىق سانا تاربيەسىنە نۇقسان كەلتىرەدى.
- ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ قۇرامىندا ينتەللەكتۋالدى توپ وكىلدەرى (دارىگەر، مۇعالىم، ونەر-مادەنيەت قايراتكەرلەرى، جازۋشى-جۋرناليستەر، زاڭگەرلەر، عالىمدار، جاستار ۇيىمدارىنان، مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردان جانە ت.ب.) جوقتىڭ قاسى. بۇل توپ وكىلدەرى بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى التىن كوپىر.
- ەل بىرلىگىنە كەرى اسەر ەتۋشى رۋشىلدىق دەرتىنەن ارىلار ەدىك.
ال پارتيالىق ءتىزىمدى جاساقتاۋشى پارتيالار، مۇنداعى بيلىك پارتياسى ءتىزىمدى جاساقتاۋدا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن جاساۋى وتە ماڭىزدى. تاڭداۋ بارىسىندا ۇمىتكەردىڭ رۋحاني تازالىعى، قوعامدىق جۇمىستارىمەن ەلگە تانىلۋى، سول سياقتى انكەتالىق پرينتسيپتەردى العا تارتا وتىرىپ ساراپتاما جاساۋ وتە قاجەت جانە ونىڭ دۇرىس ۇيىمداستىرۋ ماڭىزدىنىڭ ماڭىزدىسى. ولاي بولسا سايلاۋ ينستيتۋتتارى (سەنات، ءماجىلىس، ءماسليحات) ارقىلى ەلدەگى سانالى تازا ادامداردى، ياعني قوعامعا پايداسى كوپ ينتەللەكتۋالدى توپ وكىلدەرىن بيلىككە جاقىنداتۋ بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى جانە بۇگىنگى زامان تالابى.
تۇيىندەي كەلە، ويىمدى ەلىمىزدىڭ ابزال ازاماتى قر ۇعا اكادەميگى ومىربەك جولداسبەكوۆتىڭ عيبراتتى سوزىمەن ساباقتاسام. 1996 جىلدىڭ كۇز مەزگىلى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنان ءماجىلىس دەپۋتاتتىعىنا ۇمىتكەر رەتىندە كەلگەن. قازىعۇرت تاۋىن اسىپ، التىن توبە اۋىلىنداعى كەزدەسۋدەن قايتار جولدا ءبىر شارۋا قوراسىندا ەنيسەي كومباينىنىڭ سابان جيناقتايتىن ارتقى سەتكاسىنان تاۋىقحانا جاساپ قويعانىن كوردىك. كوپتى كورگەن ومىربەك اعاعا: «ومىربەك ارىسلانۇلى، وسى كورىنىسكە وراي، اۋىلدىڭ بولاشاعى قانداي بولماق؟» دەپ سۇراق سالىپ ەدىم، ول كىسى تەرەڭ كۇرسىنىپ: «مەنىڭ بىلەتىنىم ون جىلدان كەيىن ەلدە تازا ادامدار تاپشى بولادى. سول كەزدە ەلباسىنىڭ ەلدى باسقارۋى قيىن بولادى، سوندا سەندەردىڭ قاجەتتىلىكتەرىڭ كەرەك» - دەپ ۇستاز ءوزىن قورشاعان شاكىرتتەرىنىڭ كوڭىلىنە ساۋلە سالىپ، كەلەر كۇننىڭ يگىلىگى ءۇشىن ادال قىزمەت ەتۋگە ۇندەپ ەدى...
تالجان رايىمبەرديەۆ،
ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حقتۋ-ءنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى،
تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
ABAI.KZ
