Alash múrasyn, tarihyn erte tanyghan el biz emes, Anadolydaghy týrikter bolatyn. Bizding el otarlyq jýiening qúldyq qamytyn kiyip, asyldarynan kóz jazyp qalghan sosialistik qoghamda «Lenin ata babamyz!» dep úran salyp jýrgende, Anadolydaghy aghayyn Alash Ordanyng 50 jyldyq mereytoyy turaly maqala jazyp, tarihy aspekti túrghysynan zerttep jatqan-dy. Alashty erte tanyghan sol jyldardaghy týrik jasynyng biri – qazirgi kezde kópke tanylghan professor Nergiz Biray esimdi ghalymymyz edi.

Býgingi týrik tilshi-әdebiyetshi ghalymdarynyng ústazy sanalatyn ýlken ghalym, ózining akademiyalyq mektebin qalyptastyrghan qayratker-zertteushi Ahmet Bijan Erjilasunnyng enbegi kóp. Shyghys Týrkistannan Týrkiyagha jetken qazaqtardyng ortasyn kórgen Ahmet ústaz HIH – HH ghasyr basyndaghy qazaq ziyalylary, әdebiyeti men tarihy turaly mol maghlúmatqa kenelip, jaqsy sózder estigen son, ózining shәkirtterine osy estigen derekteri negizinde dissertasiya jazdyryp, qorghatqan eken. Nergiz Biraydyng mandayyna qazaqtyng degdar túlghasy Ahmet Baytúrsynúlynyng shygharmashylyghy jazylypty.

Nergiz Biray Alty alashtyng aqylmany atanghan Ahannyng tili, stilistikasy men kórkemdik әlemi mәselesin jiti zerttep, jan-jaqty qarastyryp, osy kýnge deyin irgeli tórt kitap jazyp, oqyrman nazaryna úsynghan bolatyn. Onyng syrtynda, Ahmet Baytúrsynúlynyng til, jer, din, әiel tendigi, oqu-aghartu turaly maqalalaryn tandap alyp, naqyshyna keltire týrikshe «sóiletti».

Bizding keyipker aughan qazaqtarynyng dialektilerin jәne qazirgi qazaq aqyn-jazushylarynyng shygharmalaryn jiyi-jii taldap, reti kelse sýiekti shygharmalardy týrik tiline audaryp, eki aghayyn elding әdebiy-mәdeni, ruhany damuyna airyqsha ýles qosyp keledi. Búl rette Nergiz Biray Abay, Álihan Bókeyhan, Ahmet Baytúrsyn, Mirjaqyp Dulatúly, Súltanmahmút Torayghyr, Maghjan Júmabay, Múhtar Áuezov bastaghan alyptardyng múrasynan bastap Sherhan Múrtaza, Ábish Kekilbaylardy jalghap, Ghalym Jaylybaygha deyingi talay myqtymyzdy óz auditoriyasyna tanytyp, jas zertteushilerding negizgi taqyrybyna ainaldyrghanyn bilemiz.

Alash múrasyna yntyghyp, sýiikti isine jýregimen berilgen jetekshi ghalym bekzada bolmys iyelerining enbekterin oqyghan sayyn solargha eliktep, úqsaghanyn ýnemi tilge tiyek etedi. Últyna, júrtyna aqysyz-púlsyz qyzmet etken eren erlerding ónegesin tanyp, ýlgi alyp, amanatyn jan-tәnimen sezingen Biraydyng qyzy Baytúrsynnyng qyzyna qalay ainalyp ketkenin de bilmeydi… Onyng aituynsha, Alashqa qyzmet etu –  eng úlyq is, zor múrat hәm jauapkershilik jýgi auyr abyroy.

«Atajúrtym Qazaqstanda Ahmet әkemning torqaly toyy ótedi, úly jiyngha qúr qol barmayyn», – dep keshe ghana baspadan shyghyp, siyasy keppegen enbegin qúshaghyna qysyp, Anadolydaghy Baytúrsynnyng qyzy Almatygha kele jatyr... «Torghaygha, Sarytýbekke baryp, boz jusandy dalagha aunap, ziyarat qylamyn», – deydi ol.

***

Professor Nergiz Biray hanymdy osy maqala avtorlarynyng birine jolyqtyrghan tәnirding alqauy dep bilemiz. Doktoranturagha týskende taban astynda sheteldik kenesshi taba qon onay sharua emes. Taqyrybymyz Alashqa qatysty bolghandyqtan, osy salada manday terin tókken, úzaq jyldar boyy zertteumen ainalysqan mamandardy izdey bastadyq, Semey arqyly súrastyryp baryp, Týrkiyanyng Denizly qalasyndaghy Pamukkale uniyversiytetining professory Nergiz ústazgha tandau týsti.

Ekeu aradaghy telefon shalu, habar jazysu men qújat almasular sәtti tәmamdalghan son, ghylymy taghylymdamadan ótu ýshin Pamukkale uniyversiytetine sapar shektik. Janymyzdaghy doktoranttar birge baratyn bolyp sheshkendikten, búl saparymyz jayly apaydy mazalaghymyz kelgen joq, aitpaghan edik. Aman-esen jetip, sәlem bere kirgenimizde  alghashqy tanystyqtan song nege aldyn ala habar salmaghanymyzdy súrady. Aldymyzdan arnayy shyghyp, kýtip alatynyn aityp aqtarylyp jatty ghalym apay. Bizdinshe, búl ústazdyng qonaqjay kónilin bildiretin iygi nyshan boldy.

Pamukkale uniyversiyteti qazirgi zaman týrik әdebiyeti men tilderi bóliminde ýsh ay ghylymy taghylymdamamyz bastaldy. Nergiz apay osy bólimdi basqarady. Professor Mústafa Arslannyng jetekshiligindegi ekinshi bólimnen týrik tili kursyn oqyp kelemin de, Nergiz ústazdyng dәristerine qatysamyn. Sonda bayqaghanym: professor Nergiz Biray tilding týp-tamyryn tuysqan týrki tilderining ayasynda birtútas qarastyrady, aitalyq qanday da bir sózding qazaq, týrik, ózbek, qyrghyz, tatar, әzerbayjan núsqalarymen dәleldep otyrady. Búl bizding aityp jýrgenimizdey, keshendi týrde qarastyrudyng naqty kórinisi bolsa kerek. Dәl osynday lingvistikalyq taldaudyng matematikalyq әdisterin de Nergiz ústazdyng sabaqtarynan kórip, tanday qaghystyq. Yaghny nysangha alynghan qanday bir sózding týbirin tauyp, onyng maghynasyn ajyratyp, basqa tilderdegi balamalaryn aityp, jalghanghan júrnaq pa, jalghau ma, qosymshasynyng týrin anyqtap, olardy ózara «qosu», «alu», «bólu» siyaqty arifmetikalyq amaldarmen sipattap, «tendeulerge» bólshektep kórsetkende qúddy tildi emes, algebradan esep shygharghanday әserde qaldyrady. Nergiz Biray – bizdi sýisintken tamasha ústaz.

Osy sapar barysynda Nergiz Biray hanymnyng adamgershilik bay minezin, ananyng júmsaq tabighatyn, qarapayym kisilik kelbetin aiqyn anghardyq. Ghylymy iydeyasy qarsy, konsepsiyalary kereghar adamdardyng bir dastarhan basynda otyrmaytyny bolady ghoy, taghylymdama kezinde múnyng shet-jaghasyn bayqadyq. Birge barghan doktoranttar kenesshilerining rúqsat bermeuine baylanysty Nergiz Biray basqaratyn kafedranyng jinalysyna qatysa almady. Al mening baghyma oray basqa kafedralardyng mәjilisine qatysyp, oy týiip, pikir bildirip jýruime eshqanday tyiym bolghan emes. Búl Nergiz apaydyng kónilining kendigin, jýregining júmsaqtyghyn bildiredi.

Bizding qazaqta «Jaqsyda jattyq joq» degen tamasha sóz bar. Eshkimdi alalamaytyn, eline, nәsiline bólip-jarmaytyn, jatsynu degen joq, jaqsy qasiyetterdi Nergiz apaydyng boyynan talay kezdestirdik. Studentterdi anasynday mәpelep kýtedi, magistranttardy әpkesindey jaqsy kóredi, doktoranttarmen jan dosynday syrlasady. Ghalymnyng baqyty osy shyghar! Ústaz әrqashan qamqor. Ózining kóligine salyp alyp oqushylaryn muzeylerdi, meshitterdi, eskertkishter men tarihy oryndardy aralatady, әrqaysysynyng tanym kókjiyegin keneytuge atsalysady. Oqyghan kitaptaryn taldaydy, jattaghan ólenderin oqidy, kónildenip, shay iship-aq sabaq ótkizedi. Sheteldik kenesshi retinde bizge aitqan әrbir aqyl-kenesi esimizden shyqpaydy. Fuat Sezgin atyndaghy kitaphanada júmys isteuimizge, qolymyz jetpey jýrgen keybir qúndy kitaptargha tapsyrys berip aldyrtyp kóp jәrdemin berdi, osylay ústaz biz ghana emes, әrbir student-magistrant-doktorantyna qol úshyn sozugha әrdayym dayar.

Ardaqty apayymyz Nergiz Biray Qazaqstandy «ekinshi Otanym» dep biledi, Alashtyng astanasy Semey qalasyn jaqsy kóredi. Elimizge saparlap kelgendi únatady. Professordyng anasy qazaqtyng taghamdaryn, әsirese qazyny sýisinip jeydi. Qyzy Ankaradaghy asa bedeldi bir úiymda qyzmet etedi. Professor, doktor Nergiz Biray – Týrkiya ghana emes, kýlli týrki әlemine jan-tәnimen qyzmet etip jýrgen ghalym. Alash qayratkeri, últ ústazy Ahmet atamyzdy 1982 jyly tanyp, sodan beri Ahannyng esim-soyyn jalpy elge, shәkirtterine әigilep kele jatyr. Abaydy atam, Ahmetti әkem dep biledi. Ony biz qazaq әdebiyeti men mәdeniyetining ýlken janashyry dep tanimyz.

Bir sózben aitqanda, professor Nergiz Biray – Anadolydaghy ahmettanushy degen ataqqa shyqqan ghalym, izdengish bilim iyesi.

Zanghar Kәrimhan,

Eldos Toqtarbay

Abai.kz